Gurvan Mandal (Moğolistan) Yazıtları - Yeni Bir Okuma ve Anlamlandırma

Yıl 2023, Cilt: 33 Sayı: 2, 457 - 478, 29.12.2023

Erhan Aydın

https://doi.org/10.26650/iuturkiyat.1297404

Öz

Türk runik harfli eski Türk yazıtları üzerinde; ilk bulunduğu günden bu yana binlerce çalışma yapıldı. Bu çalışmaların bir bölümü, yeni bulunan yazıtlar hakkında yapılan okuma ve anlamlandırmaları içeriyorken bir bölümü ise önceki yazıtlar hakkında yeni okuma ve anlamlandırmalardır. Bu çalışmalar bir yandan Eski Türkçenin ses, şekil, cümle, anlam ve sözlük bilgisine yeni katkılar sunmakta, öte yandan Türklerin yedi ve sekizinci yüzyıldaki yaşamları hakkında yeni bilgilere ulaşmaya imkân vermektedir. Eski Türk yazıtlarının en ünlülerini barındıran Moğolistan coğrafyasında her geçen gün yeni yazıtlar bulunmaktadır. Bu yazıtlardan biri de Bayanhongor ili sınırları içerisinde 1987 yılında keşfedilen Gurvan Mandal yazıtlarıdır. Kaynaklarda iki kaya üzerinde toplam altı satırdan oluştuğu belirtilmiş; ilkine Dund Mandal ya da A Kayası, ikincisine ise Adag Mandal ya da B kayası adı verilmiştir. Yazıtların bulunduğu iki kayanın yeni ve yüksek çözünürlüklü fotoğraflarından Dund Mandal (A Kayası)’ın arka bölümünde yer alan kayada da üç satırlık, ancak öndeki kaya üzerindeki satırlardaki işaretlerle birebir aynısının bulunduğu tespit edilmiştir. Arka arkaya duran her iki kaya üzerinde, aynı metin bulunsa da yazı karakterleri ve kayaya oyma sisteminin farklı olduğu anlaşılmıştır. Öndeki kayada arkadakinden farklı olarak fazladan bir l 1 işareti tespit edilmiştir. Makalede bu üç yazıt yeniden sınıflandırılmış; bilinen iki kaya üzerindeki okuma ve anlamlandırmalardan söz edilmiş; ardından hem bilinen iki kayadaki hem de yeni tespit edilen kaya üzerindeki üç satır okunup anlamlandırılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Eski Türkçe, Eski Türk Yazıtları, Moğolistan’daki Eski Türk Yazıtları, Gurvan Mandal Yazıtları, Dund Mandal Yazıtı, Adag Mandal Yazıtı

The Gurvan Mandal Inscriptions (Mongolia) - A New Reading and Interpretation

Öz

Thousands of studies have been conducted on the ancient Turkic runic inscriptions since they were first discovered. Some of these studies include readings and interpretations of newly found inscriptions, while others are new readings and interpretations of previous inscriptions. On one hand, these studies have made new contributions to the phonology, morphology, sentences, meaning, and lexicon of Old Turkic while on the other, they have provided new information about the life of Turks in the 7th and 8th centuries. New inscriptions are being discovered every day in Mongolia, site of the most famous ancient Turkic inscriptions. One of these inscriptions is the Gurvan Mandal inscriptions, which were discovered in 1987 within the borders of Bayankhongor Province. Sources state these inscriptions to consist of a total of six lines on two rocks, the first being called Dund Mandal (i.e., Rock A) and the second being called Adag Mandal (i.e., Rock B). New high-resolution photographs of the two rocks and their inscriptions have identified the rock behind Dund Mandal (Rock A) to also have a three-line inscription that are identical to the inscriptions on the front rock. Although the same text is found on both rocks that stand back to-back, the characters and the carving system are different. An extra l1 symbols were found on the rock in front, that differ from the one in the back. This article, -reclassifies these three rocks-, discusses; the readings and interpretations on the two known rocks; and then reads and interprets the three lines on both the two known rocks as well as the newly discovered rock.

Anahtar Kelimeler

Old Turkic, Old Turkic Inscriptions, Old Turkic Inscriptions in Mongolia, Gurvan Mandal Inscriptions, Dund Mandal Inscription, Adag Mandal Inscription

Kaynakça

• Alyılmaz, Cengiz. “(Kök)türk Harfli Eski Türk Yazıtlarının Kırgızlar Açısından Önemi”, Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi 2/4 (2013): 1-26. google scholar
• Alyılmaz, Cengiz. İpek Yolu Kavşağının Ölümsüzlük Eserleri. Ankara: Atatürk Üniversitesi Yayınları, 2015. google scholar
• Atalay, Besim. Divanü Lûgat-it-Türk Tercümesi I-III. İstanbul: Türk Dil Kurumu Yayınları, 1992. google scholar
• Aydın, Erhan. Orhon Yazıtları, Köl Tegin, Bilge Kağan, Tonyukuk, Ongi, Küli Çor. İstanbul: Bilge Kültür Sanat Yayınları, 2017. google scholar
• Aydın, Erhan. Sibirya’da Türk İzleri, Yenisey Yazıtları. İstanbul: Kronik Kitap, 2019a. google scholar
• Aydın, Erhan. Türklerin Bilge Atası Tonyukuk. İstanbul: Kronik Kitap, 2019b. google scholar
• Bailey, H. W. “A Turkish-Khotanese Vocabulary”, Bulletin of the School of Oriental and African Studies XI/2 (1944): 290-296. google scholar
• Bailey, H. W. “Arya”, Bulletin of the School of Oriental and African Studies XXI/3 (1958): 522-545. google scholar
• Battulga, Tsend. Mongolın runi biçgiyn baga dursgaluud. Ulaanbaatar: Corpus Scriptorum, 2005. google scholar
• Battulga, Tsend. Mongolın Runi Biçgiyn Dursgalın Şine Sudalgaa. Mongolın Töv, Umard Büs Nutag Dah’ Runi Biçgiyn Dursgal. Ulaanbaatar: Mongol Ulsın İh Surguul’, 2022. google scholar
• Bayar, Dovdoi. “Gurvan Mandalın Hadnı Zurag”, Studia Archeologica XVI/7 (1996): 89-102. google scholar
• Bayar, Dovdoi ve D. Erdenebaatar. METSHE-iyn biçees sudlalın angid 1989 ond ajillasan ajlın maylan [Tar biçgel], Arheologiyn Hüreelen. Ulaanbaatar, 1989. google scholar
• Bold, Lubsandorj ve R. Byambaa. “Gurvan Mandalın türeg biçees(1988)”, Dorno Dahinı Sudlalın Asuudal 1/18 (1988): 103-108. google scholar
• Bold, Lubsandorj. BNMAU-ın nutag dah’ Hadny Biçees. Ulaanbaatar, 1990. google scholar
• Bold, Lubsandorj. “Orhun Yazısının Yeni Üç Anıtı Hakkında”, çeviren Abdullah Şen, Türk Dili Araştırmaları Yıllığı Belleten 2000 (2001): 65-68. google scholar
• Clauson, Gerard. “The Turkish-Khotanese Vocabulary Re-edited”, İslâm Tetkikleri Enstitüsü Dergisi V/1-4 (1973): 37-45. google scholar
• Clauson, Gerard. An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth-Century Turkish. Oxford: Oxford University Press, 1972. google scholar
• Dankoff, R. ve J. Kelly. Compendium of The TurkicDialects (DıwânLuYât at-Turk), Part: I. Harvard: Harvard University Press, 1982. google scholar
• Dankoff, R. ve J. Kelly. Compendium of The Turkic Dialects d)iwanLuYât at-Turk), Part: III. Harvard: Harvard University Press, 1985. google scholar
• Doerfer, Gerhard. Türkische und Mongolische Elemente im Neupersischen III. Wiesbaden: Franz Steiner Verlag, 1967. google scholar
• Emmerick, R. E. ve A. R6na-Tas. “The Turkish-Khotanese Wordlist Revisited”, Central Asiatic Journal 36/3-4 (1992): 199-241. google scholar
• Ercilasun, Ahmet B. ve Ziyat Akkoyunlu. Dîvânu Lugâti’t-Türk. 2. bs. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2015. google scholar
• Erdal, Marcel. Old Turkic word formation, A Functional Approach to the Lexicon I-II. Wiesbaden: Harrassowitz Verlag, 1991. google scholar
• Erdal, Marcel. A Grammar of Old Turkic. Leiden-Boston: Brill Press, 2004. google scholar
• Eren, Hasan. Türk Dilinin Etimolojik Sözlüğü. Ankara: Bizim Büro Yayınevi, 1999. google scholar
• Ergin, Muharrem. Dede Korkut Kitabı II. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 1997. google scholar
• Gerelmaa, Namsrai, Azzaya Badam ve Otgonsuren Tseden. “The Runic inscription monuments and stamps in Bayankhongor province, Mongolia”, Journal ofInternational Scientific Researches 4/2 (2019): 287-295. google scholar
• Gökyay, Orhan Ş. Dedem Korkudun Kitabı. İstanbul: Millî Eğitim Bakanlığı Yayınları, 2004. google scholar
• Gülensoy, Tuncer. Türkiye Türkçesindeki Türkçe Sözcüklerin Köken Bilgisi Sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2007. google scholar
• Jankowski, Henryk. A Historical-Etymological Dictionary ofpre-Russian Habitation Names of the Crimea. Leiden: Brill Press, 2006. google scholar
• Kaçalin, Mustafa S. Oğuzların Diliyle Dedem Korkudun Kitabı. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2017. google scholar
• Korkmaz, Zeynep. “Türk Dilinde +ça Eki ve Bu Ek ile Yapılan İsim Teşkilleri Üzerine Bir Deneme”, Türk Dili Araştırmaları Yıllığı Belleten 1958 (1958): 41-68. google scholar
• Nadelyayev, V. M., D. M. Nasilov, E. R. Tenişev ve A. M. Şçerbak. Drevnetyurkskiy Slovar’. Leningrad: Akademiya Nauk SSSR, 1969. google scholar
• Özçelik, Sadettin. “Dede Korkut’un Biricik Teke’sinden Teke Dergisi ve Okuyucularına Bir Arz-ı Hâldir”, Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi 2/2 (2013): 116-121. google scholar
• Râsânen, Martti. Versuch eines etymologischen Wörterbuchs der Türksprachen. Helsinki: Lexica Societatis Fenno-Ugricae Verlag, 1969. google scholar
• Samaşev, Zaynolla, Napil Bazılhan ve Samat Samaşev. Köne Türik Tangbaları. Almatı: Abdi Press, 2010. google scholar
• Sertkaya, Osman F. “Bir Atasözünün Kökeni Üzerine Düşünceler”, Türk Dili 844 (2022): 9-15. google scholar
• Şen, Mesut. “Türklerde Kışlag ve Yaylag Kavramları Üzerine Düşünceler”, Çukurova Üniversitesi Türkoloji Araştırmaları Dergisi 3/2 (2018): 131-148. google scholar
• Şirin User, Hatice. “Yabogan (A 80) Yazıtı Üzerine”. Bülent Gül (ed.): Bangü belak, AhmetBican Ercilasun Armağanı içinde. Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları, 2013, 457-464. google scholar
• Tezcan, Semih ve H. Boeschoten. Dede Korkut Oğuznameleri. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2001. google scholar
• Tezcan, Semih. Dede Korkut Oğuznameleri Üzerine Notlar. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2001. google scholar
• Tıbıkova, Larissa N., Irina A. Nevskaya ve Marcel Erdal. Katalog Drevnetyurkskih Runiçeskih Pamyatnikov. Gorno-Altaysk: Gorno-Altaysk Gosudarstvennıy Universitet, 2012. google scholar
• Tietze, Andreas. Tarihi ve Etimolojik Türkiye Türkçesi Lugati. c. II. Ankara: Türkiye Bilimler Akademisi Yayınları, 2016. google scholar
• Tietze, Andreas. Tarihî ve Etimolojik Türkiye Türkçesi Lugati. c. 8. Ankara: Türkiye Bilimler Akademisi Yayınları, 2019. google scholar
• Toparlı, Recep, Hanifi Vural ve Recep Karaatlı. Kıpçak Türkçesi Sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2003. google scholar
• Toprak, Funda. “Burhân-ı Kâtı’ya Mütercim Âsım Efendi’nin Türkçe Katkıları (Alet ve Eşya İsimleri)”, International Journal of Language Academy 8/4 (2020): 154-167. google scholar
• Wilkens, Jens. Handwörterbuch desAltuigurischenAltuigurisch-Deutsch-Türkisch. Göttingen: Universitatsverlag Göttingen, 2021. google scholar