Direklerarası Music Scene and İncesaz Ensembles: Musicians, Repertoire, Audience and Taste Structure

Yıl 2023, Cilt: 33 Sayı: 2, 641 - 679, 29.12.2023

Onur Güneş Ayas

https://doi.org/10.26650/iuturkiyat.1368893

Öz

This study analyzes the incesaz ensembles in Direklerarası, one of the most important entertainment hubs of late Ottoman Istanbul, from the perspective of music sociology, and attempts to reveal their role in the transformation of Turkish music in the late Ottoman period. Direklerarası, a cultural center identified with Ramadan festivities in late Ottoman society, hosted a music economy that connected various commercialized music activities related to incesaz culture. Incesaz, an extension of Ottoman high culture, compensated for the loss in status it suffered in the late 19th century compared to Western music by broadening its socioeconomic base, eventually assimilating into commercialized popular culture in Turkey. This process of interacting with different taste cultures and audiences resulted in certain changes in the social background of its major performers, the composition of its instruments, the scope and quality of its repertoire, and the expectations of its audience. This study claims that Direklerarası played a central role in the transformation of Incesaz. In Direklerarası, which did not spatially or institutionally separate serious and popular music, incesaz ensembles had to appeal to a diverse audience with varying expectations, blurring the position of incesaz in the hierarchies of taste. Focusing on the period roughly from the 1870s to the 1910s, this study analyzes the taste structure of incesaz ensembles in the Direklerarası music scene in terms of interactions among places, performers, repertoires, and audiences, using documents derived from periodicals, advertisements, memoirs, and biographical sources.

Anahtar Kelimeler

Sociology of Taste, Sociology of Music, Turkish Classical Music, Ottoman Entertainment Culture, Ottoman Istanbul

Destekleyen Kurum

Tübitak

Proje Numarası

121K990

Direklerarası Müzik Sahnesi ve İncesaz Takımları: Müzisyenler, Repertuar, Dinleyiciler ve Beğeni Yapısı

Öz

Bu çalışmanın amacı, son dönem Osmanlı İstanbulu’nun en önemli eğlence merkezlerinden biri olan Direklerarası’nda sahne alan incesaz takımlarını müzik sosyolojisi perspektifiyle analiz etmek ve Türk müziğinin Osmanlı’nın son döneminde geçirdiği dönüşümde nasıl bir rol oynadıklarını ortaya koymaktır. Geç dönem Osmanlı toplumunda Ramazan eğlenceleriyle özdeşleşmiş bir kültür merkezi olan Direklerarası, aynı zamanda incesaz dünyasıyla ilişkili çeşitli faaliyetleri birbirine entegre eden bir müzik ekonomisine de ev sahipliği yapmaktaydı. Osmanlı yüksek kültürünün bir uzantısı olan incesaz, on dokuzuncu yüzyıl sonlarında Batı müziği karşısında yaşadığı statü kaybını sosyo-ekonomik tabanını genişleterek telafi etti ve sonunda ticarileşmiş popüler kültür dünyasına entegre oldu. İncesazı farklı beğeni kültürleri ve dinleyici gruplarıyla etkileşime sokan bu süreç, belli başlı icracılarının sosyal arkaplanlarında, çalgılarının bileşiminde, repertuarının kapsam ve niteliğinde ve dinleyicilerinin beklentilerinde belli değişimlere yol açtı. Bu çalışma, incesazın Osmanlı’nın son döneminde yaşadığı bu dönüşümde Direklerarası’nın merkezi bir rol oynadığını iddia etmektedir. Ciddi müzikle eğlence müziğinin uzunca bir süre mekânsal ve kurumsal olarak ayrışmadığı bu eğlence merkezinde incesaz takımları, birbirinden farklı beklentilere sahip, heterojen bir dinleyici kitlesine hitap etmek zorunda kalmış, bu da uzantısı olduğu müzik geleneğinin beğeni hiyerarşileri içindeki konumunu bulanıklaştırmıştır. Kabaca 1870’lerden 1910’lara kadarki döneme odaklanan bu makale, dönemin süreli yayınları, gazete ilanları, hatırat metinleri ve biyografik kaynaklara dayanarak, Direklerarası müzik sahnesindeki incesaz takımlarının beğeni yapısını icracı, mekân, müzik ve dinleyici etkileşimi ekseninde incelemeyi amaçlamaktadır.

Anahtar Kelimeler

Beğeni Sosyolojisi, Müzik Sosyolojisi, Klasik Türk Müziği, Osmanlı Eğlence Kültürü, Osmanlı İstanbulu

Proje Numarası

121K990

Kaynakça

• “Cevelan: Bir Gece”, Sabah, 4358 (12 Ramazan 1319) [23 Aralık 1901]: 3. google scholar
• “Cevelan: Dün Gece”, Sabah, 4351 (5 Ramazan 1319) [16 Aralık 1901]: 3. google scholar
• “Cevelan: Osmanlı Tiyatrosu’nda”, Sabah, 4001 (9 Ramazan 1318) [31 Aralık 1900]: 3. google scholar
• “Cevelan”, Sabah, 4015 (23 Ramazan 1318) [14 Ocak 1901]: 3-4. google scholar
• “İstanbul Mektupları: Şehzadebaşı’ndan”, Servet Malumat, 194 (10 Şaban 1316) [24 Aralık 1898]: 3. google scholar
• “Leyâl-i Ramazan”, Sabah, 5058 (3 Ramazan 1321) [23 Kasım 1903]: 2. google scholar
• “Ramazan Mektubu Sekiz”, Malumat, 1656 (11 Ramazan 1319) [22 Aralık 1901]:2 google scholar
• “Ramazan Mektubu”, Malumat, 1669 (24 Ramazan 1319) [4 Ocak 1902]: 2-3. google scholar
• “Şundan Bundan”, Sabah, 3305 (22 Ramazan 1316) [3 Şubat 1899]: 3. google scholar
• “Şuunât”, Malumat, 541 (11 Receb 1316) [25 Kasım 1898]: 4. google scholar
• “Tetebbuât ve Netice-i Tedkikât-ı Musikiye”, Pul Mecmuası, 2, (19 Eylül 1313) [1 Ekim 1897]: 20. google scholar
• “Var Oğlu Var”, Çaylak, 15 (25 Safer 1293) [22 Mart 1876]: 1-2. google scholar
• Adorno, Theodor W. Introduction to Sociology of Music, İngilizceye çev. E. B. Ashton, New York: The Seaburry Press, 1976 [1962]. google scholar
• Ahmet Mithat. Bütün Eserleri Romanlar XIV, Cinli Han-Taaffüf-Gönüllü, Hazırlayan Necat Birinci, Ali Şükrü Çoruk, Erol Ülgen, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2000. google scholar
• Ahmet Rasim, Şehir Mektupları, İstanbul: Kapı Yayınları, 2018 google scholar
• Ahmet Rasim, Gecelerim ve Falaka, İstanbul: Üç Harf Yayıncılık, 2010 google scholar
• Ahmet Rasim, Ramazan Karşılaması, İstanbul: Arba Yayınları, 1990. google scholar
• Ahmet Rasim. Cidd ü mizah, İstanbul: Şems Matbaası, 1332 [1917]. google scholar
• Aksel, Malik. İstanbul’un Ortası, İstanbul: Kapı Yayınları, 2011. google scholar
• Akçura, Gökhan. İstanbul Şarkıları Şehrin Müzikli Tarihinde Kazı Çalışmaları, İstanbul: Oğlak Yayınları, 2019. google scholar
• Aksoy, Bülent. Avrupalı Gezginlerin Gözüyle Osmanlılarda Musiki, İstanbul: Pan Yayıncılık, 2003. google scholar
• Aksoy, Bülent, “Bir Fasılseverin Fasıl Musikisi Üzerine Notları”, Müzik İstanbul (ed. Hakan Dedeler), İstanbul: Esenler Belediyesi Yayınları, 2002. google scholar
• Alus, Sermet Muhtar. “Eski İncesaz Takımları, Amatör ve Profesyonel Saz Heyetleri”, Akşam, 23 Nisan 1931. google scholar
• Alus, Sermet Muhtar. “Eski İstanbul’da Arif’in Kıraathanesi”, Son Posta, 29 Ocak 1943. google scholar
• Alus, Sermet Muhtar. “Eski Piyasa Sazlarındaki Hanendeler”, Türk Musikisi Dergisi, 8. google scholar
• Alus, Sermet Muhtar. “Kırk Yıl Evvelkiler: Piyasadaki Hanendeler”, Akşam, 2 Nisan 1939. google scholar
• Alus, Sermet Muhtar. “Yakın Tarihten Sohbetler, Eski Piyasa Sazendelerinden Kemaniler, Kemençeciler,” Türk Musikisi Dergisi, 1/3 (1948), 7-13. google scholar
• Alus, Sermet Muhtar. “Yakın Tarihten Sohbetler, Eski Piyasa Sazendelerinden Udiler”, Türk Musikisi Dergisi, 1/6 (1948), 6-7. google scholar
• Alus, Sermet Muhtar. “Yakın Tarihten Sohbetler, Eski Piyasa Sazlarındaki Hanendeler”, Türk Musikisi Dergisi, 1/8 (1948), 7-8. google scholar
• Alus, Sermet Muhtar. 30 Sene Evvel İstanbul, İstanbul: İletişim Yayınları, 2005. google scholar
• Alus, Sermet Muhtar. İstanbul Kazan Ben Kepçe, İstanbul: Kırmızı, Kedi Yayınları, 2019. google scholar
• Alus, Sermet Muhtar. İstanbul Sözlüğü, İstanbul: Büyüyen Ay Yayınları, 2023. google scholar
• Ataman, Sadi Yaver. Türk İstanbul, yay. haz. Süleyman Şenel, İstanbul, İstanbul Büyükşehir Belediye Yayınları, 1997. google scholar
• Ayas, Güneş. Müziği Boğan Gürültü: İdeolojinin Kıskacındaki Musiki, İstanbul: İthaki Yayınları, 2018 google scholar
• Balıkhane Nâzırı Ali Rıza Bey, Eski Zamanlarda İstanbul Hayatı, Hazırlayan Ali Şükrü Çoruk, İstanbul: Kitabevi Yayınları, 2001. google scholar
• Baloğlu, B. Ş. ve B. Büyükduman. “Fasıl tarihinde dönüşüm ve Direklerarası fasıl refakat gelenekleri”, Rast Müzikoloji Dergisi, 9/2 (2021): 2783-2804. google scholar
• Başar, Serhat. “Basın Tarihinde Bestekârlara Ait Vefat Haberleri II”, Darülelhan, 11 (2019): 74. google scholar
• Başer, Fatma Adile. XIX. Yüzyıl Merkezli Olarak Osmanlı Ermenilerinde Türk Müziği, İstanbul: Post Yayınları, 2018. google scholar
• Becker, Howard. Sanat Dünyaları, Çeviren Evren Yılmaz, İstanbul: Ayrıntı Yayınları, 2013. google scholar
• Behar, Cem. Şeyhülislam’ın Müziği, İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2010. google scholar
• Behar, Cem. Osmanlı/Türk Musikisinin Kısa Tarihi, İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2015. google scholar
• Bennet, Andy ve Richard Peterson. Music Scenes: Local, Translocal, and Virtual, Nashville: Vanderbilt University Press, 2004. google scholar
• Birsel, Salah. Kahveler Kitabı, İstanbul: Sel Yayıncılık, 2014. google scholar
• Çelebi, Asaf Halet. “Todi Musikisi”, Yeni Adam, 360 (1941): 4-5. google scholar
• Çelebi, Asaf Halet. Bütün Yazıları, İstanbul, Yapı Kredi Yayınları, 2004. google scholar
• Cemil, Mesud. “Tanıdığım Musikişinaslar 1”, Musiki Mecmuası, 259 (1970): 6-8. google scholar
• Cemil, Mesud. Tanburi Cemil’in Hayatı, İstanbul: Kubbealtı Neşriyat, 2012. google scholar
• Çetintaş, Burak, “İncesaz Takımları Üzerine Birkaç Söz ve Şinasi Akbatu’nun Kaleminden 60 Yıl Önce İstanbul’da İncesaz Takımları”, Musikişinas, 11 (2010): 207-243. google scholar
• Dubeni Alan ve Cem Behar. İstanbul Haneleri, Evlilik, Aile ve Doğurganlık, çev. Nuray Mert, İstanbul: Boğaziçi Üniversitesi Yayınevi. google scholar
• Fidan, Çağlar. “Osmanlı İstanbulunda Kahvehanenin Müziği ve Sosyal Topografyası”, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul Üniversitesi 2022. google scholar
• Fonton, Charles. 18. Yüzyılda Türk Müziği, Çeviren Cem Behar, İstanbul: Pan Yayıncılık, 1987. google scholar
• Gans, Herbert J.. Popüler Kültür ve Yüksek Kültür, Çeviren E. O. İncirlioğlu, İstanbul: YKY, 2012. google scholar
• Georgeon, François. Osmanlı’dan Cumhuriyete İstanbul’da Ramazan, Çeviren Alp Tümertekin, İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 2018. google scholar
• Göde, Funda. “Keman Türk Musikisi Çalgısı Sayılabilir mi”, Musiki Mecmuası, 442 (1993): 8. google scholar
• Hafız Hızır İlyas Ağa, Letâif-i Vekâyi '-i Enderûniyye “Osmanlı Sarayında Gündelik Hayat”, Hazırlayan Ali Şükrü Çoruk, İstanbul: Kitabevi Yayınları, 2011. google scholar
• İhsan, Ahmed. “İstanbul Postası”, Serveti Fünun, 1896, 260. google scholar
• İnal, İbnülemin Mahmut Kemal. Hoş Sadâ: Son Asır Türk Musıkişinasları, İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 1958. google scholar
• Kalender, Ruhi. “Yüzyılımızın Başlarında İstanbul’un Musiki Hayatı”, AÜİFD, 23 (1978), 414-437. google scholar
• Kam, Ruşen Ferit. “İncesaz Takımları”. Radyo Mecmuası, 1/12, 1942, 16-24. google scholar
• Karagül, Semih. “Osmanlı İmparatorluğu’nda Modern Müziğin Doğuşu: Musikayı Humayun”, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Ankara, Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2019. google scholar
• Karakaya, Fikret. “İstanbul’un Sazları”, Müzik İstanbul (ed. Hakan Dedeler), İstanbul: Esenler Belediyesi Yayınları, 2002. google scholar
• Kıyak, Hüseyin. Yüzyıllık Metinlerle Tanburi Cemil Bey, İstanbul: Kubbealtı Neşriyat, 2017. google scholar
• Koçu, Reşad Ekrem. “Çalgı”, İstanbul Ansiklopedisi, 7: 3682. İstanbul: İstanbul Ansiklopedisi ve Neşriyat, 1965. google scholar
• Kolaylı, Şefik. “Yakın Tarihten Hatıralar”, Musiki Mecmuası 258 (1970): 20. google scholar
• Merve Köken, “Tanzimat Dönemi’nden Bir Mizah Gazetesi: Latife (İnceleme, İndeks, Metin)” Yüksek Lisans Tezi, Kocaeli Üniversitesi, 2019. google scholar
• Michelsen, Morten, “Music criticism and taste cultures.” The Routledge reader on the sociology of music, Routledge, 2015 içinde, 227-236. google scholar
• Muallim Naci, Mektuplarım, Hazırlayan Ramazan Kaplan, Ankara, Kültür Bakanlığı Yayınları, 1998. google scholar
• Nabizade Nazım, Zehra, İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 2019. google scholar
• Öner, Onur. “Music in Early Twentieth-Century Istanbul: Reconsidering the Role of Private Music Schools.” Archiv orientâlm, 89 (2021): 63-84. google scholar
• Oransay, Gültekin. “Cumhuriyetin İlk Elli Yılında Geleneksel Sanat Musikimiz”, Cumhuriyet Dönemi Türkiye Amsiklopedisi, Cilt 6, İstanbul: İletişim Yayınları, 1983. google scholar
• Ozansoy, Halit Fahri. Eski İstambul Ramazamları, İstanbul: İnkılap ve Aka Kitabevleri, 1968. google scholar
• Özalp, Nazmi. Türk Musikisi Beste Formları, Ankara: TRT Yayınları, 1992. google scholar
• Özalp, Nazmi. Türk Musikisi Tarihi, 2 Cilt, Ankara: MEB Yayınları, 1998. google scholar
• Öztuna, Yılmaz. Büyük Türk Musikisi Amsiklopedisi, 2 Cilt, Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları, 1991. google scholar
• Öztürk, Okan Murat. “Osmanlı Mûsikîsinde ‘havas beğenisine mahsusiyet’in tezâhürü olarak klasik üslûp”. İstambul Ümiversitesi Sosyoloji Dergisi 37/2, 2017: 346. google scholar
• Pamukciyan, Kevork. Biyografileriyle Ermemiler / Ermemi KaymaklarımdamTarihe Katkılar-IV, İstanbul: Aras Yayıncılık, 2003. google scholar
• Pekin, Ersu. “Müzik bir Çingene Sanatıdır, Ama_. “, Metim Amd’a Armağan, Hazırlayan M. Sabri Koz, İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2007. google scholar
• Popescu-Judetz, Eugenia. Tanburi Küçük Artin: A Musical Treatise of the Eighteenth Century, İstanbul: Pan Yayıncılık, 2002. google scholar
• Poulos, Panagiotis C. “Spaces of Intercommunal Musical Relations in Ottoman Istanbul.” YILLIK: Annual of Istanbul Studies 1.1 (2019): 181-189. google scholar
• Powers, Harold S. “Classical Music, Cultural Roots, and Colonial Rule: An Indic Musicologist Looks at the Muslim World.” Asian Music 12, 1 (1980): 5-39 google scholar
• Rona, Mustafa. 50 Yıllık Türk Musıkisi: Bestekârları, Besteleri Güftelerile, İstanbul: Türkiye Yayınevi, 1960. Saffet Nezihi, “Musâhabe: Ramazan-ı Şerife Dair-3”, Malumat, 413, 20 Ramazan 1321 (10 Aralık 1903), 270. Şen, Hasan Oral. Edebiyat ve Musikimizin Cennet İklimi: İstanbul, Ankara: Ürün Yayınları, 2021. google scholar
• Sennett, Richard. Kamusal İnsanın Çöküşü, çev. S. Durak ve A. Yılmaz, İstanbul: Ayrıntı Yayınları, 2010. google scholar
• Shiner, Larry. Sanatın İcadı, çev. İ. Türkmen, İstanbul: Ayrıntı Yayınları, 2013. google scholar
• Supicic, Ivo. Music in Society: A Guide to the Sociology of Music, New York: Pendragon Press, 1987. google scholar
• Sürelsan, İsmail Baha. “İncesaz Takımlarımız”, Mızrap, 29 (1984). google scholar
• Toderini, Giambattista. Türklerin Yazılı Kültürü, Çeviren Ali Berktay, İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2023. google scholar
• Toker, Hikmet. Elhan-ı Aziz: Sultan Abdülaziz Devrinde Osmanlı Sarayında Musiki, İstanbul, Milli Saraylar Yayınları, 2016. google scholar
• Tunçay, Gönül Paçacı. Neşriyat-ı Musiki: Osmanlı Müziğini Okumak 1, İstanbul: Vakıfbank Kültür Yayınları, 2019. google scholar
• Ulunay, Refi Cevat. “Sulukule”, Milliyet (4 Mart 1965). google scholar
• Ulunay, Refi Cevat. Sayılı Fırtınalar, İstanbul: Alfa, 2017 google scholar
• Yağcı, Sezgincan, Hazırlayan. Canlı Tarihler I. Kitap Hattat Rifat Yazgan, İsmail Fenni Ertuğrul ve Lem’i Atlı’nın Hatıraları, İstanbul: Büyüyen Ay Yayınları, 2022. google scholar
• Yaşar, Fatma Tunç. “Direklerarası as the Stage of Entertainment and Sociability in Late Ottoman Istanbul”, Spectacle, Entertainment, and Recreation in Late Ottoman and Early Turkish Republican Cities içinde, Editörler S. Kula & N. Özlü, Bristol: Intellect Books, 2023, 123-146. google scholar
• Yazıksız, Necip Asım. “Türk Musikisi”, Malumat, 103 (5 Teşrîn-i Evvel 1313) [17 Ekim 1897]:1025-1026. google scholar
• Yekta, Rauf. “Aksâm-ı Mûsikî”, İkdam, 4188, 8 Zilhicce 1323/20 K. Sânî 1321/2 Şubat 1906. google scholar
• Yekta, Rauf. “Âlât-ı Mûsikiyyemiz -2- Tanbûr”, İkdam, (4 R. Âhir 1325) 17 Mayıs 1907. google scholar
• Yekta, Rauf. “İncesaz Takımlarımız, İkdam, (12 Teşrinisani 1315) [24 Kasım 1899]: 2-3. google scholar
• Yekta, Rauf. “Kantolar”, İkdam, (26 Teşrinisani 1315) [8 Aralık 1899]: 3. google scholar
• Yekta, Rauf. “La Musique Turque”, Encyclopedia de La Musique et Dictionnarie du Conservatoire, 5. Paris, 1922: 2945-3064. google scholar
• Yerasimos, S. ve A. Berthier. Albertus Bobovius ya da Santuri Ali Ufki Bey’in Anıları Topkapı Sarayı’nda Yaşam. Çeviren Ali Berktay. İstanbul: Kitap Yayınevi, 2002. google scholar
• Yücebaş, Hilmi. Ulunay: Hayatı-Hatıraları-Eserleri, İstanbul: Arkın, 1969. google scholar