II. Meşrutiyet Dönemi Irak’ında İttihatçı Bir Vali: Cemal Bey’in Bağdat Valiliği (1911-1912)*

Yıl 2022, Sayı: 42, 25 - 45, 29.12.2022

Emine Şahin

https://doi.org/10.26650/YTA2022-1123764

Öz

II. Meşrutiyet döneminin ve İTC’nin önemli isimlerinden biri olan Ahmed Cemal Bey’in Bağdat vilayeti valiliği, dönemin siyasetini anlamak açısından oldukça önem arz etmektedir. Nitekim İTC’nin taşradaki temsilcisi olan Cemal Bey’le birlikte cemiyetin Bağdat özelinde Arap vilayetlerindeki merkeziyetçi politikalarının bir örneğini görmek mümkündür. Cemal Bey, hükümetin kendisine verdiği olağanüstü hak ve yetkilerle Bağdat’taki görevine başlar başlamaz sosyal, siyasi ve ekonomik alanlarda ıslahat çalışmaları içerisine girmiş ve vilayetin kalkınması için bazı adımlar atmıştır. Ancak kendisinden evvel Bağdat’ta dengeler İTC aleyhine işlemiş ve İtilafçı cephede yer alan liberal kanat vilayette güçlenmişti. Cemal Bey Bağdat’ta giderek kökleşmiş olan eşrafın bu gücünü kırmaya çalışmış ve yerel dinamikleri değiştirmek için çabalamıştır. Bu çalışma İttihatçı Cemal Bey’in 1911-1912 yılları arasında Bağdat valiliği dönemindeki faaliyetlerini ve bu faaliyetlere karşı çıkan yerel eşrafla merkez arasındaki tartışmaları ele almaktadır.

Anahtar Kelimeler

Bağdat, Cemal Bey, Irak, II. Meşrutiyet, Arap, Baghdad, Iraq, The Second Constitutional Era, Arab

A Unionist Governor in Iraq during the Second Constitutional Period: Cemal Pasha’s Governorship in Baghdad (1911-1912)

Öz

Ahmed Cemal Pasha was a notable figure of the Second Constitutional Era and of the Committee of Union and Progress (CUP), and his governorship of Baghdad Province was considerably important in terms of understanding the politics of that period. An example of CUP’s centralist policies can be seen in the Arab provinces, particularly in Baghdad alongside Cemal Pasha as the CUP representative in the provinces. Prior to Cemal Pasha, the political balance in Baghdad had been anti-CUP, with the liberal wing together with the Liberal Union (aka, Freedom and Accord Party) having gained power in the province. Cemal Pasha tried to reduce the power of the notables who had become more firmly rooted in Baghdad in an attempt to change the local dynamics. This study examines Cemal Pasha’s activities during his governorship in Baghdad between 1911-1912 and the disputes that occurred between the center and the local notables who opposed these activities.

Anahtar Kelimeler

Baghdad, Iraq, The Second Constitutional Era, Arab

Kaynakça

• Arşiv Belgeleri58
• Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA)
• National Archives (TNA) Indian Office Records (IOR)
• Süreli Yayınlar59
• Zevra Teminat
• Araştırma Eserler
• Akşin, Sina: Jön Türkler ve İttihat ve Terakki, Ankara, İmge Kitabevi, 2017.
• Artuç, Nevzat: Cemal Paşa: Askeri ve Siyasi Hayatı, Ankara, Türk Tarih Kurumu, 2008. Artuç, Nevzat: “Osmanlı Devleti’nin Son Dönem Irak Politikasına Bir Örnek: Nazım
• Paşa’nın Bağdat Valiliği”, Belleten, C.LXXIV. S.271, 2010, s. 833-870.
• Atiyyah, Ghassan: Iraq:1908-1921, A Socio-Political Study, Beyrut, The Arab Institute for Research and Publishing, 1973.
• el-Azzavi, Abbas: Tarihu’l-Irak Beyne’l-İhtilaleyn: min Sene 941-1335 ila Sene 1534- 1917, C.1-8, Bağdat, Şeriketü’t-Ticare, 1955.
• Batatu, Hanna: Old Social Social Classes and The Revolutionary Movements of Iraq: a Study of Iraq’s Old Landed and Commercial Classes and of Its Communists, Ba’thists, and Free Officers, Princeton, Princeton University, 1978.
• Bello, Hasan: Osmanlı ve Arnavut Kaynaklarına Göre Arnavutluk’ta 1911 Malisörler İsyanı, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul, Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul, 2009.
• Cemal Paşa: Hatırat: 1913-1922, Dersaadet, Ahmed İhsan ve Şürekası, 1922.
• Çelik, Bilgin: İttihatçılar ve Arnavutlar, II. Meşrutiyet Döneminde Arnavut Ulusçuluğu ve Arnavutluk Sorunu, İstanbul, Büke Kitapları, 2004.
• Çetinsaya, Gökhan: II. Abdülhamid Döneminde Irak’ta Osmanlı İdaresi, çev.: Zehra Savan, İstanbul, Küre Yayınları, 2020.
• Demir, Fevzi: Osmanlı Devleti’nde II. Meşrutiyet Dönemi Meclis-i Mebusan Seçimleri, Ankara, İmge Kitabevi Yayınları, 2007.
• Gelmez, Adnan: Türk Siyasi Hayatında 1912 Meclis-i Mebusan Seçimleri, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul, İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, 1995.
• Güneş, İhsan: Türk Parlamento Tarihi Meşrutiyete Geçişi Süreci: I. ve II. Meşrutiyet, C.1-2, Ankara, Türkiye Büyük Millet Meclisi Vakfı, 1997.
• Hanioğlu, M. Şükrü: “Cemal Paşa”, Diyanet İslam Ansiklopedisi (DİA), C.7, Ankara, Türkiye Diyanet Vakfı, 1993, s. 305-307.
• Herzog, Christoph: Osmanische Herrschaft und Modernisierung im Irak die Provinz Bagdad, 1817-1917, Bamberg, University of Bamberg Press, 2012.
• Hut, Davut: “İttihad ve Terakki Cemiyeti Bağdat Şubesinin Teşekkülü ve II. Meşrutiyet’in İlanının Bağdat’taki Yansımaları” İslam Medeniyetinde Bağdat (Medînetü’s-Selâm) Uluslararası Sempozyum, 07-08-09 Kasım 2008, C.2, s. 517-532.
• Hut, Davut: “II. Meşrutiyet’in İlanının Irak’taki Yansımaları”, Divan Disiplinlerarası Çalışmaları Dergisi, C.13, S.25, 2008/2, s. 101-136.
• Issawi, Charles: The Fertile Crescent: A Documentary Economic History 1800-1914, Oxford, Oxford University Press, 1988.
• İyibaş, Şehnaz: Irrigation Between Improvisation and Technology in Late Ottoman Iraq: The Hindiya Barrage, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul, Koç Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2020.
• Korkmaz, Ender: Harbiye Nazırı Nazım Paşa: 31 Mart Vakası, Balkan Savaşı, Bab-ı Âli Baskını, İstanbul, Selenge Yayınları, 2021.
• Kuneralp, Sinan: Son Dönem Osmanlı Erkanı ve Ricali: (1839-1922), İstanbul, İsis Yayımcılık, 1999.
• Kurt, Burcu: Osmanlı Basra’sında Devlet ve Toplum 1908-1914, İstanbul, Küre Yayınları, 2015.
• Kurt, Burcu: “A Politically Active Merchant Family in 19th Century Ottoman Iraq: The Khudairizades”, History Studies; International Journal of History, S.8, 2016, s. 41-53. Longrigg, Stephen Hemsley: Iraq 1900 to 1950: A Political Social and Economic History, London, Oxford University, 1953.
• Sancaktar, Fatih Mehmet: Osmanlı’dan Cumhuriyet’e Anayasa, Seçim ve Meclis Tecrübesi (1876-1923), İstanbul, Ötüken Neşriyat, 2021.
• Şahin, Nesrin: Osmanlı Dönemi (19 ve 20. yüzyıllar) Irak Vilâyetlerinde Sulama Projeleri: Sir William Willcocks ve Sir John Jackson Şirketi’nin Faaliyetleri, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul, Marmara Üniversitesi, Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, 2019.
• Tunaya, Tarık Zafer: Türkiye’de Siyasi Partiler: İttihat ve Terakki, Bir Çağın, Bir Kuşağın, Bir Partinin Tarihi, C.1-3, İstanbul, Hürriyet Vakfı Yayınları, 1989.
• el-Verdi, Ali: Lemehatu İctimaiyye min Tarihi’l-Irak el-Hadis, C.1-6, Necef, Mektebetü’l- Haydariyye, 1417.
• Yalçın, Hüseyin Cahit: Tanıdıklarım, haz.: Göktürk Ömer Çakır, İstanbul, Ötüken Yayınevi, 2019.
• Zirikli, Hayreddin: el-A’lâm: Kamusu Teracim, C.1-8, Beyrut, Dârü’l-İlm li’l-Melayin, 2002.