Toprağa Bağlı Bir Milliyetçilik Teorisi Olarak Mavi Anadolu İdeali

Yıl 2023, Sayı: 44, 213 - 239, 05.01.2024

Fahri Danış

https://doi.org/10.26650/YTA2023-1359139

Öz

Türkiye Cumhuriyeti’nin kurucu milliyetçiliği, yeni teşekkül eden ulus-devlete ait milli kimlik tahayyülü kurarken, Türk Tarih Tezi’nde somutlaştığı üzere Orta Asya’dan Anadolu’ya uzanan bir etnik devamlılık fikrini merkeze almıştır. Bu kapsamda öne çıkartılan Hitit ve Sümer gibi medeniyetlerin kökenlerinin Orta Asya’ya dayandırılması fikri, Türk kimliğinin çağdaş bir aidiyet biçimi olduğu savını kuvvetlendirmiştir. Cumhuriyet’in kurucu felsefesinin dayandığı bu esaslar pek çok kesim tarafından eleştirilmiş, özellikle Anadolucu çevreler tarafından alternatif açılımların dillendirilmesine sebebiyet vermiştir. Resmi söylemin Batıcı ifade biçimini daha da ileri taşıyan Mavi Anadolucular, 1940’lı yıllardan itibaren Türk düşünce dünyasında etkili olmuşlardır. Bu çalışmanın amacı literatürde genellikle salt bir edebi-estetik akım, kültürel bir duruş ya da Batılaşma ekolü olarak gösterilen Mavi Anadoluculuk hareketinin, esasında siyasi çıktılara da haiz toprağa bağlı bir milliyetçilik teorisi olarak ele alınması gerektiğini ortaya koymaktır. Nitekim milliyetçilik kuramlarının kavram setleriyle bakıldığında, Mavi Anadolucu hareketin, Türk Tarih Tezi’nin merkezindeki ‘etnik devamlılık’ fikrini ‘toprağa bağlılık’ ilkesiyle değiştirdiği ve kimliğin sıklet merkezini Orta Asya’dan Anadolu’nun kozmopolit geleneğine dayandırdığı, dolayısıyla alternatif bir aidiyet biçimi öngördüğü ortadadır. Bu kapsamda çalışmada, Mavi Anadoluculuk hareketinin erken cumhuriyet dönemindeki fikrî temelleri de dikkate alınarak, hareketin erken dönemdeki yansımaları üzerinde durulmuş ve başlıca üç isim (Halikarnas Balıkçısı, Azra Erhat, Sabahattin Eyüboğlu) etrafında şekillenen hareketin, toprağa bağlı bir milliyetçilik teorisi olarak ortaya koyduğu esaslar incelenmiştir.

Anahtar Kelimeler

Mavi Anadoluculuk, Türk milliyetçiliği, Batılılaşma, Halikarnas Balıkçısı, toprağa bağlı milliyetçilik

The Blue Anatolian Ideal as a Theory of Territorial Nationalism

Öz

The founding nationalism of the Republic of Türkiye, while establishing the national identity imagination of the newly formed nation-state, centered on the idea of an ethnic continuity extending from Central Asia to Anatolia as embodied in the Turkish History Thesis. In this context, the idea of basing the origins of civilizations such as the Hittites and Sumerians on Central Asia has strengthened the argument that Turkish identity is a contemporary form of belonging. These principles, on which the founding philosophy of the Republic is based, have been criticized by many circles and have led to the expression of alternative initiatives, especially by Anatolianist circles. Carrying the Western form of expression of the official discourse further, the Blue Anatolianists have been influential in the world of Turkish thought since the 1940s. The aim of this study is to reveal that the Blue Anatolianism movement, which is generally shown in the literature as a pure literary-aesthetic movement, a cultural stance or a school of Westernization, should actually be considered as a theory of nationalism based on the land (territorial nationalism) and that also has political outcomes. As a matter of fact, when looked at with the concept sets of nationalism theories, it is obvious that the Blue Anatolianist movement replaced the idea of “ethnic continuity” at the center of the Turkish History Thesis with the principle of “loyalty to the land” and based the center of gravity of the identity on the cosmopolitan tradition of Anatolia from Central Asia, thus envisaging an alternative form of belonging. In this context, by also taking into account the intellectual foundations of the Blue Anatolianism movement in the early republican period, the study focused on the reflections of the movement in the early period and examined the principles put forward by the movement, which was shaped around three main names (The Fisherman of Halicarnassus, Azra Erhat, Sabahattin Eyüboğlu), as a theory of territorial nationalism.

Anahtar Kelimeler

Blue Anatolianism, Turkish nationalism, Westernization, the Fisherman of Halicarnassus, territorial nationalism

Kaynakça

• Akman, Şefik Taylan: “Türk Tarih Tezi Bağlamında Erken Cumhuriyet Dönemi Resmi Tarih Yazımının İdeolojik ve Politik Karakteri”, Hacettepe Hukuk Fakültesi Dergisi, C. 1, S. 1, 2011, s. 80-109. google scholar
• Akyıldız, Kaya: “Mavi Anadoluculuk”, Modern Türkiye’de Siyasi Düşünce: Modernleşme ve Batıcılık, C. 3, ed. Tanıl Bora, Murat Gültekingil, İletişim Yayınları, İstanbul, 2007, s. 465-482. google scholar
• Anadolu Mecmuası, der. Arslan Tekin, Ahmet Zeki İzgöer, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, 2011. google scholar
• Anderson, Benedict: Hayali Cemaatler, çev. İskender Savaşır, Metis Yayınları, İstanbul, 2011. google scholar
• Armstrong, John A.: Milliyetçilikten Önce Milletler, çev. Erdem Türközü, İletişim Yayınları, İstanbul, 2018. google scholar
• Atabay, Mithat: “Anadoluculuk”, Modern Türkiye’de Siyasi Düşünce: Milliyetçilik, C. 4, ed. Tanıl Bora, Murat Gültekingil, İletişim Yayınları, İstanbul, 2008, s. 515-541. google scholar
• Ataç, Nurullah: Diyelim – Söz Arasında, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul, 2018. google scholar
• Ayvazoğlu, Beşir: Yahya Kemal: Eve Dönen Adam, Birlik Yayınları, Ankara, 1985. google scholar
• Ayvazoğlu, Beşir: Bozgunda Fetih Rüyası, Kapı Yayınları, İstanbul, 2008. google scholar
• Banarlı, Nihat Sami: Yahya Kemal’in Hatıraları, İstanbul Fetih Cemiyeti, İstanbul, 1960. google scholar
• Bernal, Martin: Kara Athena: Eski Yunanistan Uydurmacası Nasıl İmal Edildi? 1785- 1985, çev. Özcan Buze, Kaynak Yayınları, İstanbul, 1998. google scholar
• Bora, Tanıl: Cereyanlar, İletişim Yayınları, İstanbul, 2017. google scholar
• Brubaker, Rogers: Citizenship and Nationhood in France and Germany, Harvard University Press, London, 1994. google scholar
• Çınar, Metin: Anadoluculuk ve Tek Parti CHP’de Sağ Kanat, İletişim Yayınları, İstanbul, 2013. google scholar
• Danış, Fahri: “Hilmi Ziya Ülken’de Milliyetçiliği Haritalandırmak”, Özne Dergisi, S. 34, 2021, s. 873-899. google scholar
• D’Auria, Matthew: The Shaping of French National Identity: Narrating the Nation’s Past, 1715-1830, Cambridge University Press, New York, 2020. google scholar
• Demir, Gökhan Yavuz: “Türk Tarih Tezi ile Türk Dil Tezinin Kavşağında Güneş-Dil Teorisi”, Uludağ Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi, C. 11, S. 19, 2010, s. 385-396. google scholar
• Deren, Seçil: “Kültürel Batılılaşma”, Modern Türkiye’de Siyasi Düşünce: Modernleşme ve Batıcılık, C. 3, ed. Tanıl Bora, Murat Gültekingil, İletişim Yayınları, İstanbul, 2007, s. 382-428. google scholar
• Erhat, Azra: Mavi Anadolu, Bilgi Basımevi, Ankara, 1969. google scholar
• Erhat, Azra: İşte İnsan, Adam Yayınları, İstanbul, 1996. google scholar
• Erhat, Azra: Homeros: Gül ile Söyleşi, Türkiye İş Bankası Yayınları, İstanbul, 1999. google scholar
• Erhat, Azra: Osmanlı Münevverinden Türk Aydınına, Can Yayınları, İstanbul, 2002. google scholar
• Ersanlı, Büşra: Türkiye’de Resmi Tarih Tezinin Oluşumu, İletişim Yayınları, İstanbul, 2003. google scholar
• Ersanlı, Büşra: “Bir Aidiyet Fermanı: ‘Türk Tarih Tezi’”, Modern Türkiye’de Siyasi Düşünce: Milliyetçilik, C. 4, ed. Tanıl Bora, Murat Gültekingil, İletişim Yayınları, İstanbul, 2008, s. 800-811. google scholar
• Eyüboğlu, Sabahattin: ‘‘Yeni Türk San’atkarı Yahut Frenkten Türke Dönüş’’, İnsan, C. 1, S. 1, 1938. google scholar
• Eyüboğlu, Sabahattin: Pir Sultan Abdal, Cem Yayınevi, İstanbul, 1993. google scholar
• Eyüboğlu, Sabahattin: Mavi ve Kara, Çağdaş Yayınları, İstanbul, 1996. google scholar
• Gökalp, Ziya: Türkçülüğün Esasları, Anadolu Üniversitesi Basımevi, Eskişehir, 2019. google scholar
• Günaltay, Şemsettin: “Türk Tarih Tezi Hakkındaki İntikatların Mahiyeti ve Tezin Kat’i Zaferi”, Belleten, C. 2, S. 7/8, 1994, s. 337-365. google scholar
• Halikarnas Balıkçısı: Anadolu Tanrıları, Bilgi Yayınları, İstanbul, 1983. google scholar
• Halikarnas Balıkçısı: Altıncı Kıta Akdeniz, Bilgi Yayınları, İstanbul, 2007. google scholar
• Halikarnas Balıkçısı: Arşipel, Bilgi Yayınları, İstanbul, 2011. google scholar
• Halikarnas Balıkçısı: Turgut Reis, Bilgi Yayınları, İstanbul, 2014. google scholar
• Halikarnas Balıkçısı: Uluç Reis, Bilgi Yayınları, İstanbul, 2018. google scholar
• Halikarnas Balıkçısı: Anadolu’nun Sesi, Bilgi Yayınları, İstanbul, 2022. google scholar
• İnan, Afet: “Türkiye Halkının Antropolojik Karakterleri Üzerine Büyük Anket ve Umumi Neticeleri”, Belleten, C. 4, S. 13, 1994, s. 39-51. google scholar
• Karacasu, Barış: “Cevat Şakir Kabaağaçlı”, Modern Türkiye’de Siyasi Düşünce: Modernleşme ve Batıcılık, C. 3, ed. Tanıl Bora, Murat Gültekingil, İletişim Yayınları, İstanbul, 200 s. 472-482. google scholar
• Karaböcek, Can: “Türk Düşüncesinde Hümanizm Arayışı: Milli Kimlik İnşasında Bir Uğrak”, Felsefi Düşün Akademik Felsefe Dergisi, IX/2017, s. 130-143. google scholar
• Karaosmanoğlu, Yakup Kadri: Edebiyat ve Gençlik Hatıraları, İletişim Yayınları, İstanbul, 2010. google scholar
• Karatani, Kojin: İzonomi ve Felsefenin Kökenleri, çev. Ahmet Nüvit Bingöl, Metis Yayınları, İstanbul, 2019. google scholar
• Massad, Joseph A.: Desiring Arabs, University of Chicago Press, Chicago, 2008. google scholar
• Özkırımlı, Umut: “The ‘Perennial’ Question: Nations in Antiquity or the Antique Shop of History”, Nations and Nationalism, C. 13, S. 3, 2007, s. 523-537. google scholar
• Parla, Taha: Ziya Gökalp, Kemalizm ve Türkiye’de Korporatizm, İletişim Yayınları, İstanbul, 1993. google scholar
• Pınar, Mehmet: “Anadoluculuk Ekseninde Türkiye Köylü Partisi (1952-1958)”, Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, S. 37, 2017, s. 317-341. google scholar
• Rifat, Samih: “Mavi ve Kara-Sabahattin Eyuboğlu: Buralı Bir Aydın İçin Portre Denemesi”, Cogito, S. 21, 1999, s. 211-227. google scholar
• Sivrioğlu, Ulaş Töre: “Aryan Teorisi ve Türk Tarih Tezi”, Akademik Tarih ve Düşünce Dergisi, C. 2, S. 6, 2015, s. 1-27. google scholar
• Smith, Anthony D.: Ethnic Origins of Nations, Blackwell, Oxford, 1986. google scholar
• Smith, Anthony D.: “Ethnic and Territorial Nationalism”, Encyclopedia of Nationalism, ed. Athena Leoussi, Transaction Publishers, London, 2001, s. 62-64. google scholar
• Şenol, Mahmut: “Medeniyet Tartışmalarında Mavi Anadoluculuk Akımının Yeri”, Muhafazakar Düşünce Dergisi, C. 6, S. 21-22, 2009, s. 105-124. google scholar
• Şerifoğlu, Ömer Faruk: Son Bir Fren: Halikarnas Balıkçısı’nın Sarmal Yaşamı, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul, 2001. google scholar
• Tachau, Frank: “The Search for National Identity among the Turks”, Die Welt des Islams, C. 8, S. 3, 1963, s. 165-176. google scholar
• Tekeli, İlhan: “Küreselleşen Dünyada Tarih Öğretiminin Amaçları Ne Olabilir?”, Tarih Öğretimi ve Ders Kitapları, ed. Salih Özbaran, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul, 2007, s. 35-36. google scholar
• Todorova, Maria: “The Trap of Backwardness: Modernity, Temporality, and the Study of Eastern European Nationalism”, Slavic Review, C. 64, S. 1, 2005, s. 140-164. google scholar
• Topçu, Nurettin: Yarınki Türkiye, Dergâh Yayınları, İstanbul, 2017. google scholar
• Toprak, Zafer: Darwin’den Dersim’e: Cumhuriyet ve Antropoloji, Doğan Kitap, İstanbul, 2012. google scholar
• Türk Tarih Kurumu: Birinci Türk Tarih Kongresi: Ankara 2-11 Temmuz 1932, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, 2010. google scholar
• Türk Tarih Kurumu: İkinci Türk Tarih Kongresi: İstanbul 20-25 Eylül 1937, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, 2010. google scholar
• Umudum, H. Ertuğrul: “Çeviriden Uyanışa Hilmi Ziya Ülken”, Özne Dergisi, S. 34, 2021, s. 1107-1124. google scholar
• Ülken, Hilmi Ziya: Türkiye’de Çağdaş Düşünce Tarihi, Ülken Yayınları, İstanbul, 1992. google scholar
• Yazıcı, Nermin: “Halikarnas Balıkçısı’nın Yazınsal Eserlerinde Türk Kimliğine İlişkin Söylemler”, Türkbilig, XXII/201 s. 163-170. google scholar
• Yıldırım, Emre: Modern Cumhuriyetin Kimlik Arayışları: Kayıp Kimliğin Peşinde Mavi Anadoluculuk Hareketi, Yayımlanmamış Doktora Tezi, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul, 2012. google scholar
• Baker, Ulus: “Mavi Yolculuk ve Felsefe”, (Çevrimiçi), https://www.scribd.com/ document/239565/Ulus-Baker-Mavi-Yolculuk-ve-Felsefe#, (Erişim Tarihi: 12.09.2023). google scholar
• Belge, Murat: “Mavi Anadolu Tezi ve Halikarnas Balıkçısı”, (Çevrimiçi), Birikim, https:// birikimdergisi.com/dergiler/birikim/1/sayi-210-ekim-2006/2393/mavi-anadolu-tezive-halikarnas-balikcisi/4876, 2006, (Erişim Tarihi: 10.09.2023). google scholar
• Eroler, Elif Gençkal: “An ‘alternative’ imagination of national identity in Turkey: the blue Anatolianists’ perception of culture, civilization, and the West”, (Çevrimiçi), Turkish Studies, https://doi.org/10.1080/14683849.2022.2138752, 27 Ekim 2022, (Erişim Tarihi: 12.09.2023) google scholar