Kolera Hastalığı ve II. Meşrutiyet Yıllarında Bu Hastalığa Karşı Toplumsal Bilinçlendirmeyi Arttırma Çabaları (1908-1914)

Yıl 2024, Sayı: 45, 91 - 124, 05.07.2024

Ümüt Akagündüz

https://doi.org/10.26650/YTA2024-1358719

Öz

Bu araştırmanın amacı, II. Meşrutiyet yıllarında yaşanan kolera salgınlarından hareketle bu hastalığa karşı alınan önlemleri ve bu önlemlerin halka yansıtılma biçimlerini analiz etmektir. XIX. yüzyıl boyunca sanayileşme ve düzensiz şehirleşmenin gölgesinde kitlesel ölümlere sebep olan kolera Osmanlı Devleti’nde de belirgin kırılma anları yaratmıştır. Koleranın sebep olduğu korku, sağlık politikalarından belediye hizmetlerine uzanan geniş bir ağı dönüştürmüştür. Toplumsal, ekonomik, politik kırılmalara sirayet ederek diğer salgınlarla bütünleşen hastalığın etkileri dönem yayınlarında sıklıkla işlenmiştir. Dergilerde, kitaplarda, meclis tartışmalarında, devlet arşivlerinde salgının yoğunlaştığı yıllarda daha belirgin olmak üzere koleraya odaklanan pek çok veri bulunmaktadır. Hastalığın niteliğini ve onunla nasıl mücadele edilebileceğini belirginleştiren bu veriler, bilimsel, pragmatik, popüler bilginin aktarılma biçimlerini de somutlaştırmaktadır. Tarama modeli ve doküman analizi kullanılarak yazılan bu makalede kolera hastalığının yerel ve küresel seyrine odaklanan literatür ile dönem koşullarını seslendiren arşiv belgelerinden, süreli yayınlardan, kitaplardan ve zabıt ceridelerinden yararlanılmıştır. Basın-yayın hayatından elde edilen veriler, koleranın 1909-1913 yılları arasında artan etkileri bağlamında sağlık politikalarının halkın bilinçlendirilmesine de odaklanıldığını göstermektedir.

Anahtar Kelimeler

Kolera, II. Meşrutiyet, Salgın Hastalıklar, Toplumsal Bilinçlendirme

Efforts to Raise Social Awareness Against Cholera During the Second Constitutional Years (1908-1914)

Öz

This study evaluates the measures against cholera based on the epidemics experienced in the Second Constitutional years. In the 19th century, cholera, which caused numerous deaths worldwide due to industrialization and poor urbanization, also affected the Ottoman Empire. The fear caused by cholera led to transformations in health policies and municipal services. Cholera, which also impacted the Second Constitutional Period, spread throughout the country, especially in Istanbul, between 1909 and 1913. The cholera epidemics, coupled with domestic and foreign political chaos, were frequently emphasized in the publications of the time. Periodicals, books, parliamentary debates, and state archives from the period provide much information on the epidemic. These data illuminate the nature of the disease and the struggles against it, embodying scientific, pragmatic, and popular methods of information dissemination. This article employs survey models and document analysis, utilizing literature that focuses on the local and global course of cholera, as well as archive documents, periodicals, books, and memorandums that clarify the period’s conditions. The data from the press and publication life reveal that, in addition to health policies, public awareness was also significant in the fight against cholera.

Anahtar Kelimeler

Cholera, Second Constitutional Monarchy, Epidemics, Social Awareness

Kaynakça

• Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA) google scholar
• Meclisi Mebusan Zabıt Ceridesi (MMZC) google scholar
• Akil Muhtar, Besim Ömer: Kolera Hastalığında İttihazı Lazım Gelen Tedabir ve Ettibaya Rehber, Arşak Garveyan Matbaası, İstanbul, 1911-1912. google scholar
• Alabaş, Ramazan, Yinilmez Akagündüz, Seval: “The Ethical Value of Human and Environmental Relations: The Place of Environmental Ethics in Geography Curriculum and Textbooks in Turkey” İnternational Journal of Education and Scientific Researches, 5(16), 2021, s. 1851-1906. google scholar
• Arıkan, Rauf: Araştırma Yöntem ve Teknikleri, Nobel Akademik Yayıncılık, Ankara, 2013. google scholar
• Ayar, Mesut: “Osmanlı’nın Rumeli Topraklarında 1892-1895 Kolera Salgını”, Güneydoğu Avrupa Araştırmaları Dergisi, 17, 2010, s. 19-28. google scholar
• Ayar, Mesut: Osmanlı Devleti’nde Kolera Salgını: İstanbul Örneği (1892-1895), Marmara Üniversitesi, İstanbul, 2005. google scholar
• Aydın, Erdem: “19. Yüzyılda Osmanlı Sağlık Teşkilatlanması”, OTAM, 15, 2004, s. 187207. google scholar
• Bahrani-Mougeot, Farah: “Enteropathogenic Bacteria”, The Desk Encyclopedia of Microbiology, Elsevier, London, 2004, s. 403-413. google scholar
• Barua, Dhiman: “History of Cholera”, Cholera, der.: William B. Greenough, Springer, New York, 1992, s. 1-35. google scholar
• Besim Ömer: Nevsal-i Afiyet, C. 4, Matbaa-i Ahmet İhsan, Dersaadet, 1906-1907. google scholar
• Bingül, Şeyhmus: “II.Abdülhamid Döneminde İstanbul’da Bulaşıcı ve Salgın Hastalıklara Karşı Alınan Tedbirler: Mektep Tatilleri”, Y.Y.Ü. Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Salgın Hastalıklar Özel Sayısı, 2020, s. 77-104. google scholar
• Bruce L. Berge, Howard Lune: Sosyal Bilimlerde Nitel Araştırma Yöntemleri, Eğitim Yayınları, Konya, 2015. google scholar
• Cengiz, Şükran vd.: “Balkan Savaşlarında Kolera Mücadelesi”, Askerî Tarih Araştırmaları Dergisi, 21, 2013, s. 103-119. google scholar
• Crawford, Dorothy. H.: Deadly Companions: How Microbes Shaped Our History, Oxford University Press, New York, s. 2007. google scholar
• Çocuk İshali, Sıhhat ve İçtimai Muavenet Vekaleti, Ankara, 1938. google scholar
• Çolak, Kâmil: “Tuna Gazetesi Perspektifinden Tuna Vilayetindeki 1873 Tarihli Kolera Salgını”, Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 25, 2011, s. 71-88. google scholar
• Dağ, Muhammed, Köse, Şükran, Çakmak Fevzi, “Osmanlı Döneminden Günümüze Türkiye’de Deprem ile Bulaşıcı ve Salgın Hastalıklar Arasındaki İlişki”, Tarih İncelemeleri Dergisi, XXXVIII/2, 2023, s. 459-495. google scholar
• Davidson, Tish: “Cholera”, Gale Encyclopedia of Medicine, Gale Group, Farmington Hills, 2002, s. 781-782. google scholar
• Doktor Galib Ata: “Sıhhate İtina: Koleraya Karşı”, Şehbal, 28, 14 Ekim 1910, s. 66-67. google scholar
• Doktor Kâmil: Kolerada Can Kurtaran, Necm-i İstikbal Matbaası, İstanbul, 1912-1913. google scholar
• Ebulmuhsin Kemal: “Konferans: Kolera Hakkında”, Tedrisat Mecmuası, 22, 22 Ocak 1914, s. 121-128. google scholar
• Gallagher, Nancy: “Diseases”, Encyclopedia of the Modern Middle East and North Africa, C. 2, Thomson Gale, Farmington Hills, 2004, s. 709-714. google scholar
• Gültekin, Elif: “Başbakanlık Osmanlı Arşivi Belgelerine Göre 19. Yüzyılda Osmanlı Devleti’nin Kolera Tedavilerine Getirdiği Kurallar”, Yeni Tıp Tarihi Araştırmaları, 22, 2016, s. 85-92. google scholar
• Gürses Söğüt, Sibel, “Yeni Belgelerle 1865 Hocapaşa Yangının Sınırları”, Toplumsal Tarih, 263, 2015, s. 74-78. google scholar
• Hause Steven, Maltby, William: Western Civilization: A History of European Society, Wadsworth Publishing, Belmont, 2004. google scholar
• Hughes, J. Donald: An Environmental History of the World: Humankind’s Changing role in the Community of Life, Routledge, New York, 2001. google scholar
• İzak Benatar: “Yer Kurtları Vasıtasıyla Koleranın İntişarı”, Osmanlı Seririyat Mecmuası, 24, Şubat 1912, s. 566 google scholar
• Karcı, Erol: “Kolera ile Mücadelede Örnek Bir Sağlık Müessesesi: Sinop Tahaffuzhanesi ve Faaliyetleri (1892-1908)”, XVII. Türk Tarih Kongresi, C. 4, K. 5, Ankara, 2018, s. 1872-1893. google scholar
• Karcı, Erol: “Osmanlı Devleti’nde Bakteriyoloji Öğretiminin Öncüsü Doktor Hamdi Aziz Paşa ve 1902-1904 Irak Kolerasına Dair Tespitleri”, Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi, 49, 2020, s. 399-417. google scholar
• Kiple, Kenneth. F: “Health and Disease”, Encyclopedia of European Social History from 1350 to 2000, C.1, Charles Scribner’s Sons, New York, 2001, s. 205-217. google scholar
• Koleraya Karşı İttihaz Olunacak Tedabir-i Tahaffuzıye ve Mania-i İstilaiye Hakkında Talimatname, Dahiliye Nezareti Sıhhiye Müdüriyet-i Umumiyesi Neşriyatı, Matbaa-i Osmaniye, Dersaadet, 1330/1914-1915. google scholar
• Koloğlu, Orhan: “Osmanlı Basınında 1865 Kolera Salgını, İstanbul Sağlık Konferansı ve Mirza Malkom Han”, Osmanlı Bilimi Araştırmaları 6/2, 2005, s. 139-150. google scholar
• Kumaş, Nursal: “Bursa’da Kolera Salgını ve Alınan Karantina Önlemleri (1890-1895)”, U.Ü. Fen-Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi, 12/21, 2011, s. 207-236. google scholar
• Küçükceran, Zeynep: “Seller, Bataklıklar ve Dönüşen Tarım Bilgisi: Bursa ve Mihaliç”, Kebikeç, 45, 2018, s. 239-261. google scholar
• Lipp, Donatella ve Gotuzzo, Eduardo: “The Greatest Steps towards the Discovery of Vibrio Cholerae”, Clinical Microbiology and Infection, 20, 2013, s. 191-195. google scholar
• M. Safvet: “Din-i Mubin İslam ve Kolera”, Beyanülhak, 85, 15 Kasım 1910: s. 16101617. google scholar
• Magner, Lois. N: History of Medicine, Taylor & Francis Group, Florida, 2005. google scholar
• Matbuat: “Anadolu’da Salgın Hastalıklar”, Sırat-ı Müstakim, 150, 20 Temmuz 1911, s. 317. google scholar
• Mehmet Akif: “Hasbihal: Koleraya Dair”, Sırat-ı Müstakim, 115, 17 Kasım 1910, s. 178-179. google scholar
• Morris, J. Glenn: “Cholera and Other Vibrioses”, The International Encyclopedia of Public Health, Elsevier, New York, 2008, s. 683-693. google scholar
• Necmeddin Sadık: “Hafta Musahabesi: Çocuk Kolerası”, Yeni Mecmua, 60, 5 Eylül 1918, s. 141. google scholar
• Özgür, Hüseyin: “Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Temizlik ve Halk Sağlığı Hizmetleri”, Osmanlılar, C. 5, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara, 1999, s. 116-128. google scholar
• Pointing, Clive: Yeni Bir Bakış Açısıyla Dünya Tarihi, Alfa Yayınları, İstanbul, 2011, s. 746. google scholar
• Porter, Dorothy: “Public Health”, Encyclopedia of European Social History From 1350 to 2000, C.1, Charles Scribner’s Sons, New York, 2001, s. 517-526. google scholar
• Sarıyıldız, Gülden: “XIX Yüzyılda Osmanlı İmparatorluğu’nda Kolera Salgını”, Tarih Boyunca Anadolu’da Doğal Afetler ve Deprem Semineri, İstanbul, 2002, s. 314-315. google scholar
• Stearns, Peter. N.: Globalization in World History, Routledge, New York, 2010. google scholar
• Süleyman Numan: Tıp Fakültesi Seririyat-ı Tıbbiye Derslerinden: Kolera, Matbaa-i Ebuzziya Kostantiniye, 1910-1911. google scholar
• Şehremaneti Sıhhiye Müdüriyeti: Dersaadet 1329 Senesine Mahsus Sıhhi İstatistikdir, Matbaa-i Arsak Gorayan, Dersaadet, 1914-1915. google scholar
• Şehremaneti Sıhhiye Müdüriyeti: Dersaadet’in 1330 Senesine Mahsus Sıhhi İstatistikdir, Matbaa-i Arsak Gorayan Dersaadet, 1915-1916. google scholar
• Şerafettin Mağmumi: “Terakkiyat-ı Fenniyeden: Kolera Aşısı”, İstişare, 5, 17 Ekim 1908, s. 225-227. google scholar
• Thompson, Edward Palmer: “Mayhew and the Morning Chronicle”, The Unknown Mayhew, Schocken Books, New York, 1972, s. 11-51. google scholar
• Turkington, Carol ve Ashby, Bonnie: Encyclopedia of Infectious Diseases, Facts on File, New York, 1998. google scholar
• Unat, Ekrem Kadri: “Osmanlı İmparatorluğu’nda 1910-1913 Yıllarındaki Kolera Salgınları ve Bunlarla İlgili Olaylar”, Yeni Tıp Tarihi Araştırmaları, İstanbul, 1995, s. 55-65. google scholar
• Yaşayanlar, İsmail: “Bir Hastalık Olarak Kolera ve Tarihteki Kolera Pandemileri”, Toplumsal Tarih, 296, Ağustos 2018, s. 49-55. google scholar
• Yaşayanlar, İsmail: “Hicaz Yolunda Kolera: Rusya Müslümanlarının Kullandığı Karadeniz Hac Yolu ve Koleranın Yayılımına Etkisi”, Avrasya İncelemeleri Dergisi, 4/2, 2015, s. 178-203. google scholar
• Yıldırım, Ali, Şimşek, Hasan: Sosyal Bilimlerde Nitel Araştırma Yöntemleri, Seçkin Yayınları, Ankara, 2006. google scholar
• Yıldırım, Nuran, Ertin, Hakan: “1893-1895 İstanbul Kolera Salgınında Avrupalı Uzmanlar ve Osmanlı Devleti’nde Sağlık Modernizasyonuna Katkıları”, Anadolu Kliniği Tıp Bilimleri Dergisi, 25/1, Ocak 2020, s. 85-101. google scholar
• Yıldırım, Nuran: “İstanbul’un Kolera ile Tanışması: 1831 Salgını”, Toplumsal Tarih, 336, Nisan 2020, s. 62-66. google scholar
• Yıldırım, Nuran: “Kolera Salgınlarında Alınan Karantina Önlemleri ve Osmanlı Toplumsal Yaşamındaki Yansımaları (1831-1918)”, IX. Türk Tıp Tarihi Kongresi Bildirileri, Nobel Yayınevi Ankara, 2006, s. 328-341. google scholar
• Yıldırım, Nuran: “Su ile Gelen Ölüm: Kolera ve İstanbul Suları”, Toplumsal Tarih, 145, 2006, s. 2-11. google scholar
• H.S.: “Karantina Yalnızca Hacılara mı?”, Sebilürreşad, 1/273, 4 Aralık 1913, s. 199-200. google scholar
• Doktor H. Eyüp: “Kolera”, Hekim, 14, 28 Temmuz 1910, s. 121-127. google scholar
• “Kolera Hakkında Tedabir”, Beyanülhak, 79, 26 Eylül 1910, s. 1527-1528. google scholar
• “Kolera Bize Neler İspat Etti? -I”, Hekim,18, 28 Eylül 1910, s. 162-163. google scholar
• “Kolera Bize Neler İsbat Etti? -II”, Hekim, 19, 14 Ekim 1910, s. 172-173. google scholar
• “Mahkeme-i Enam”, İçtihat, 29, 28 Ağustos 1911, s. 822. google scholar
• Doktor Rıza Rasim: “Kolera Hakkında-I”, Hekim, 17, 14 Eylül 1911, s. 342-344. google scholar
• Rıza Rasim: “Kolera Hakkında-II”, Hekim, 18, 28 Eylül 1911, s. 350-351. google scholar
• Fehmi: “Kolera”, Risale-i Mevkute-i Bahriye, 3/6, 31 Mart 1917, s. 280-284. google scholar
• Şükrü Kâmil: “Kolera İstihzası”, Tababet-i Hazıra, 18, 29 Kasım 1910, s. 284-286. google scholar
• Bakteriyolog Rıfat: “Kolera Hakkında Malumat”, Hekim, 2/1, 14 Ocak 1911, s.217-221. google scholar
• Ayn Elif: “Kolera Neden Tevarüs Ediyor”, Tearüf-i Müslimin, 1/23, 25 Kasım 1910, s. 364-365. google scholar
• Esmak ve Emraz-ı Mikrobiye, Mecmua-i Fünûn-i Baytariye 1/15, 14 Mayıs 1909, s. 474-475. google scholar
• Doktor Cemil Necib: “Kolera Hakkında”, Mektepli, 23-24, 18 Aralık 1913, s. 418-420. google scholar