BİR OSMANLI BİLİM TARİHÇİSİ; SALİH ZEKİ

Yıl 2020, Cilt: 8 Sayı: 17, 25 - 44, 21.12.2020

Büşra Altun , Beytullah Kaya

Öz

Salih Zeki, Osmanlı Devleti’nin son dönemlerinde yaşamış ve yaptığı çalışmalarla çağdaş bilimin Türkiye’de tanıtılmasında ve yayılmasında önemli katkılarda bulunmuş bir bilim insanıdır. Bilim tarihi açısından çok değerli konferanslar vermiş, eserler kaleme almıştır ki yazdığı ilk bilim tarihi çalışması, aynı zamanda bir Türk bilim adamının yurt dışında yayınladığı ilk bilim tarihi makalesi olma özelliği taşımaktadır. Bu çalışmanın amacı; Türk ve İslam tarihi açısından büyük önem taşıyan Asar-ı Bakiye eseri üzerinden bilim tarihi konusunda yaptığı çalışmaları incelemektir. Dört cilt olarak hazırlanan eserin birinci ve ikinci cildi 1913 tarihinde yayımlanmış, diğer iki cildi Salih Zeki hayattayken müsvedde olarak kalmıştır. Kitabın birinci cildinde trigonometriden, ikinci cildinde hesaptan, rakamlardan bahsetmiştir. Eser, ortaçağ İslam dünyasında matematiksel bilimlerin tarihini inceleyen bir kitaptır. Bu yapıt yazılırken çağdaş bir yöntem izlenmiştir. Batılı bilim tarihçilerinin eserlerinden yaralanarak, İslam öncesi dönemlerdeki ve özellikle Yunan ve Hintlilerde bilimsel çalışmalar tanıtılmıştır. Buradaki amacı; Müslüman bilginlerin matematik ve astronomiye yaptıkları katkıların boyutunu doğru biçimde belirleyebilmektir. Ortaçağ İslam Dönemi ve Osmanlı bilginlerinin eserlerini inceleyerek bunların bilime katkısını ortaya koymaya çalışmıştır. Salih Zeki birçok birinci ve ikinci elden kaynak kullanmış, alıntılara sıkça yer vermiştir. Böylece Müslüman Türk bilginlerin matematik ve astronomi alanlarındaki yüksek düzeylerini göstermek istemiştir. İki cildin de sonuna eklediği “zeyl” bölümlerinde, çalışmasında isimleri geçen ve eserlerinden faydalandığı bilim adamlarının tarih sırasına göre biyografilerine yer vermiştir. Eserde özgün matematik yorumları yapan Salih Zeki, konuyu herkesin anlayabileceği dil ve üslupla sunmuştur. Her iki cildin de başında “Muhteviyatının bazı kısımları Daru'I-Fünun-ı Osmani'de konferans suretinde verilmiştir” ibaresi yer almaktadır. Böylece Osmanlı’da bilim tarihi çalışmalarının Asar-ı Bakiye’nin basım tarihi olan 1913’ten önce, yine Salih Zeki tarafından başladığı görülmektedir. Bu belirlemeler ışığı altında; Salih Zeki, çağdaş anlamda hem bilim tarihi araştırmalarını başlatması açısından hem de bilim tarihi eğitimini başlatması açısından Türk bilim tarih yazıcılığında gerçek bir öncü olarak kabul edilmektedir.

Anahtar Kelimeler

Salih Zeki, Asar-ı Bakiye, Bilim Tarihi

Kaynakça

• Adıvar, Halide Edib, Mor Salkımlı Ev, Yayına Hazırlayan: Mehmet Kalpaklı ve Gülbün Türkgeldi, Dördüncü Baskı, İstanbul 2003.
• Arabacı, Eyüp, Salih Zeki’nin "Hisab Dersleri” Eserinde Hesaplamaya Yönelik Kullanılan Yöntem ve Tekniklerin İncelenerek Günümüz Matematik Müfredatıyla Karşılaştırılması (Yüksek Lisans Tezi) M.Ü Eğitim Bilimleri Enstitüsü, İstanbul, 2018,
• Demir, Remzi, “Sâlih Zeki Bey'in Journal Asiatique'de Yayımlanan ‘Notation Algébrique Chez Les Orientaux’ Adlı Makalesi”, Ankara Üniversitesi Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi, Sayı 43, Ankara, 2004, 333-353.
• Demir, Remzi, İnan Kalaycıoğulları, Büyük bir Matematik Tarihçisi ve Felsefecisi: Salih Zeki Bey, Kutadgubilig Felsefe-Bilim Araştırmaları, 2004, 195-211.
• Demir, Remzi, İnan Kalaycıoğulları, Osmanlılar Dönemi’nde Bilim Tarihi Yazıcılığına Genel Bir Bakış ve Ahmed Rasim’in “Terakkiyyât-ı İlmiyye ve Medeniyye” Adlı Eseri, Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi, Cilt2, Sayı4, 2004, 595-627.
• Dölen, Emre, “Salih Zeki ve Darülfünun”, Osmanlı Bilimi Araştırmaları Dergisi, Sayı7/1, İstanbul, 2005, 123-135.
• Gunergun, Feza, “Celal Saraç ve Bilim Tarihi” Osmanlı Bilimi Araştırmaları Dergisi, Sayı8/1, İstanbul 2006, 1-38.
• Gunergun, Feza, “Asâr-ı Bâkiye ve Salih Zeki Üzerine Ek Bilgiler”, Osmanlı Bilimi Araştırmaları Dergisi, Sayı7/1, İstanbul 2005, 187-191.
• İnönü, Erdal, “Salih Zeki ve Asar-ı Bakiye”, Osmanlı Bilimi Araştırmaları Dergisi, Sayı7/1, İstanbul 2005, 1-21.
• Kadıoğlu, Sevtap, “Salih Zeki ve Çevresi”, Osmanlı Bilimi Araştırmaları, Sayı 7, İstanbul 2005, 155-168.
• Köz, İsmail, Salih Zeki’nin Mantık Anlayışı (Yüksek Lisans Tezi) A.Ü Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara, 1996.
• Saraç, Celâl, Salih Zeki Bey, Hayatı ve Eserleri, Yay. Haz. Yeşim Işıl Ülman, Kızılelma Yayıncılık, İstanbul 2001.
• Takıcak, Müjdat, Salih Zeki’nin Matematik Felsefesi ve Matematik Eğitimi Yaklaşımı (Doktora Tezi), A.Ü Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara, 2016.
• Unat, Yavuz, “Salih Zeki”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, c.36, İstanbul 2009, 43-45.
• Unat, Yavuz, “Âsâr-ı Bâkiye ve Yazılış Yöntemi”, Osmanlı Bilimi Araştırmaları Dergisi, Sayı7/1, İstanbul 2005, 23-31.
• Unat, Yavuz, “Zic”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, c.44, İstanbul, 2013, 397-398.
• Şenkon, Hülya, “Salih Zeki ve Âsâr-ı Bâkiye’nin 1960’larda Yapılmış Bir Çevirisi”, Osmanlı Bilimi Araştırmaları Dergisi, Sayı7/1, İstanbul 2005, 33-44.
• Zeki, Salih, Âsâr-ı Bâkiye, c.1 (Ortaçağ İslam Dünyası’nda Trigonometri), Yay. Haz. R. Demir, Y. Unat, Babil Yayıncılık, İstanbul.
• Zeki, Salih, Âsâr-ı Bâkiye, c.2 (Ortaçağ İslam Dünyası’nda Hesap ve Cebir), Yay. Haz. Melek Dosay Gökdoğan, Babil Yayıncılık, İstanbul.
• Zeki, Salih, Âsâr-ı Bakiye, cilt 3, http://tmd.org.tr/asar-i-bakiye/