Kadızâde el-Kerehrûdî’nin Haşiye ala Risâleti İsbati’l-Vacib li’d-Devvânî Adlı Eseri Üzerine Bir İnceleme

Yıl 2024, Cilt: 8 Sayı: 1, 44 - 64, 15.06.2024

Hatice Toksöz

https://doi.org/10.46595/jad.1446199

Öz

Bu çalışmada, henüz hakkında herhangi bir çalışma yapılmamış olan Kadızâde el-Kerehrûdî (ö. 988/1580) ve onun Hâşiye ‘alâ İsbâti’l-vâcib adlı eseri üzerine bir inceleme yapılması amaçlanmıştır. 16. yüzyılda yaşamış olan Kadızâde el-Kerehrûdî, döneminde muhakkik derecesinde edebî, kelâmî, hikemî ve riyâzî ilimlerde mahir bir bilgin olarak bilinmektedir. İslam düşüncesinin önemli klasik metinlerine yazdığı hâşiyeleri ile meşhur olan Kadızâde, Celâleddin Devvânî’nin (ö. 908/1502) Risâle fî İsbâti’l-vâcibi’l-kadîme’si üzerine Muhyiddin el-Karabâğî’nin (ö. 942/1535) yazdığı şerh de dikkate alarak Hâşiye ‘alâ İsbâti’l-vâcib başlıklı bu hâşiyeyi yazmıştır. Çalışmada eserin yöntemi, kaynakları ve muhtevasındaki meselelerin analizi suretiyle incelemesinin yapılması hedeflenmiştir. Kadızâde’nin hâşiyede genel olarak Devvânî ve Karabâğî’nin metinlerinde tartışılan meseleleri herhangi bir başlık koymaksızın tenkitçi ve açıklayıcı bir üslupla tahlil ettiği görülmektedir. Müellif hâşiyede genel olarak imkân delilinin farklı yöntemlerini ve tatbîk burhanını inceler. O, imkân delilini mümkün varlığın kendi kendine yeterli olmadığı ve illete muhtaç olduğu, bu illetin zâtı gereği Zorunlu (Vâcib) Varlık olması gerektiği ilkesinden hareketle ele almaktadır. Kadızâde’nin hâşiyede zorunlu ve mümkün terimleriyle ilişkili illet-ma’lûl, tam illet, fâil illet, varlık (vücûd), mahiyet, devr ve teselsül gibi kavramlara ilişkin mukayeseli yorumlar yaptığı görülmektedir. Dolayısıyla yorum ve katkılarıyla Kadızâde’nin hâşiyesi isbât-ı vâcib literatüründe oldukça kıymetlidir.

Anahtar Kelimeler

İslam Felsefesi, Kadızâde el-Kerehrûdî, İsbât-ı Vâcib, Vâcib, Mümkün

Destekleyen Kurum

TÜBİTAK

Proje Numarası

Bu makale, TÜBİTAK 1001 Araştırma Projesi kapsamında tamamlanan 218K264 numaralı (2019-2022) projenin desteği ile üretilmiştir.

Teşekkür

Bu makale, TÜBİTAK 1001 Araştırma Projesi kapsamında tamamlanan 218K264 numaralı (2019-2022) projenin desteği ile üretilmiştir. Verdiği destek için TÜBİTAK'a teşekkür ederim.

A Study on Kadīzāda al-Kerehrūdī's Hashiya ala Risālati Isbati'l-Wajib li'd-Dawwānī

Öz

In this study, it is aimed to make an analysis on Qadizāda al-Kerehrūdī (d. 988/1580) and his work titled Hāshiya 'alā Isbāt al-wājib, which has not been studied yet. Qadīzāda al-Kerehrūdī, who lived in the 16th century, is known as a scholar who was skilful in literary, theological, wisdom and rational sciences at the level of muhaqqqīq in his period. Qadīzāda, who is famous for his commentaries on important classical texts of Islamic thought, wrote this commentary titled Hāshiya 'alā Isbāt al-wājib to the commentary written by Muhyid al-Dīn al-Qarabāghī (d. 942/1535) on Jalāl al-Dawwānī's (d. 908/1502) Risāla fī Isbāti al-wājib al-qadīma. In this study, it is aimed to analyse the method, sources and controversial issues in the content of the work. In the commentary, Qadīzāda generally analyses the issues discussed in al-Dawwānī and Qarabāghī's texts in a critical and explanatory style without any title. In the commentary, the author generally analyses the different methods of the proof of possibility and the demonstration of tatbīq. He analyses the proof of possibility based on the principle that the contingent being is not self-sufficient and in need of a cause, and that this cause must be the Necessary (Wajib) Being by virtue of its essence. In the commentary, Qāḍīzāda makes comparative comments on the concepts related to the terms necessary (wājib) and contingent such as cause-ma'lūl, complete cause, efficient cause, existence (wujūd), quiddity, vicious cycle and tasalsul. Therefore, with his comments and contributions, Qadīzāda's commentary is quite valuable in the isbāt al-wājib literature.

Anahtar Kelimeler

Islamic Philosophy, Qadizāda al-Kerehrūdī, Isbāt al-Wājib, Vājib.

Proje Numarası

Bu makale, TÜBİTAK 1001 Araştırma Projesi kapsamında tamamlanan 218K264 numaralı (2019-2022) projenin desteği ile üretilmiştir.

Kaynakça

• Altaş, Eşref. “XVIII. Yüzyıl Eczâü’l-Kaziyye Risaleleri ve Darendeli Mehmed Efendi’nin Risâle Fi’t-Tefrika Beyne Mezhebi’l-Müteahhirîn ve’l-Kudemâ Fi’l-Kaziyye ve’t-Tasdik İsimli Eseri”. Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi. 2010. 38 (1), 25-46.
• Arıcı, Mustakim. “Osmanlı’da Kelam ve Felsefe Müfredatları Üzerine Bir Modelleme: Cârullah Efendi Koleksiyonu Örneği”. Osmanlı Kitap Kültürü. ed. Berat Açıl. İstanbul: İlem Yayınları, 2020, 361-412.
• Arslan, Mehmet Fatih. “Mâzîdeki Âtîden Âtîdeki Mâzîye: İlliyet Kavramı Çerçevesinde Celâleddîn Devvânî’nin Zorunlu Varlığı İspatta Kullandığı Yöntemler”. 149-205. İsbât-ı Vâcib Tartışmaları. (ed. Hatice Toksöz). Ankara: Fecr Yayınları, 2022.
• Behmenyâr b. Merzübân. et-Tahsîl. nşr. Murtazâ Mutahhari. Tahran: Danişgah-ı Tahran, 1996.
• Beşikci, M. Necmeddin. “Mehmed Emin Üsküdârî’nin Şerhu’l-Berâhîni’l-hamse Adlı Risalesinin Tahlil ve Tahkiki”. Nazariyat. 2022. 8/1, 95-154.
• Cürcânî, Seyyid Şerif. Şerhu’l-Mevâkıf. nşr. ve çev. Ömer Türker. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 2015.
• Cüveynî, İmâmü’l-Haremeyn. el-Burhân fî usûli’l-fıkh. nşr. Abdülazîm ed-Dîb. Devha: Câmiatu Katar, 1399/1978.
• Devvânî, Celâleddin. Celâl: Şerhu’l-Akâidi’l-Adudiyye. İstanbul: Matbaa-i el-Hâc Muharrem Efendi el-Bosnevî, 1290.
• Devvânî, Celâleddin. er-Risâle fî isbâti’l-vâcibi’l-kadîme. Selâsu Resâil içinde. nşr. Muhammed Ekrem Ebû Gûş. Amman: Dârü’n-Nuri’l-Mübin, 2013/1434.
• Devvânî, Celâleddîn. Risâletü İsbâti’l-vâcibi’l-cedîde. Seb’u Resâil. 117-170. nşr. Seyyid Ahmed Tevîserkânî. Tahran: Merkez-i Neşr-i Miras-ı Mektub, 2002.
• Hansârî, Muhammed Bakır b. Zeynelabidin b. Cafer el-Musevî. Ravzatü’l-Cennât fî Ahvâli’l-ulemâ ve’s-sâdât. Cilt I. nşr. Esedullah İsmailiyyan. Tahran; Kum: Mektebetü İsmailyyan, 1390.
• İbn Rüşd. Faslu’l-Makâl. nşr. ve çev. Mahmut Kaya. İstanbul: Klasik Yayınları, 2019.
• İbn Sînâ. Metafizik. Cilt 1. nşr. ve çev. Ekrem Demirli-Ömer Türker. İstanbul: Litera Yayıncılık, 2004.
• İbn Sînâ. Metafizik. nşr. ve çev. Ekrem Demirli-Ömer Türker, İstanbul: Litera Yayıncılık, 2005.
• Kadızâde el-Kerehrûdî. Hâşiye ‘alâ Risâleti İsbâti’l-vâcib. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Murad Molla, 1367, 1041/1631, 90b-104a.
• Kadızâde el-Kerehrûdî. Risâle fî Tarîhi Dînî, Azerbaycan Milli Elmler Akademiyası Elyazmaları Enstitüsü, 8201.
• Kara, İsmail. İlim Bilmez Tarih Hatırlanmaz Şerh ve Haşiye Meselesine Dair Birkaç Not. İstanbul: Dergâh Yayınları, 2011.
• Karabâğî, Muhyiddîn. Şerhu’r-Risâle fî İsbâti’l-vâcibi’l-kadîme. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Murad Molla, 1367, 1041/1631.
• Kâtip Çelebi. Keşfü’z-Zunûn. Tahran: el-Matbaatü’l-İslâmiyye, 1967.
• Mirzâcân Habibullah b. Abdullah ed-Dihlevî eş-Şîrâzî. Hâşiye ‘alâ Şerhi Risâleti İsbâti’l-vâcib li’l-Karabâğî. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi Yazma Bağışlar, 2099, 990/1582, 93a-169b.
• Molla Haydar b. Ahmed el-Kürdî el-Hüseyinabâdî. Hâşiyetü’l-Hâşiye ‘alâ Şerhi Risâle fî İsbâti’l-vâcibi’l- kadîme, Kayseri: Kayseri Raşid Efendi, 461.
• Öztürk, Mustafa Bilal. “Sonsuzluk Ontolojisi: Burhân-ı Tatbîk Teselsülü İptal Eder mi? (Sadrüşşerîa’nın Katkıları Çerçevesinde”. Uluslararası 14. Ve 15. Yüzyıl İslam Düşüncesinde Felsefe, Kelam ve Tasavvuf Sempozyumu Bildirileri. ed. Murat Demirkol vd., Ankara: Ankara Yıldırım Beyazıt Üniversitesi Yayınları, 2020, 1/371-387.
• Öztürk, Mustafa Bilal. Akkirmânî’nin Mesâil-i Kelâmiyye Adlı Eseri ve Değerlendirilmesi. (Basılmamış Yüksek Lisans Tezi). Dokuz Eylül Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. İzmir: 2014.
• Râzî, Kutbüddin. el-İlâhiyyât mine’l-Muhâkemât beyne Şerhi’l-İşârât. nşr. Muhammed Mecid Hadizâde. Tahran: Merkez-i Neşr-i Miras-ı Mektub, 2002/1381.
• Saçaklızâde, Mehmed Efendi. Tertîbü’l-ulûm. çev. Zekeriya Pak-M. Akif Özdoğan. Kahramanmaraş: Ukde Yayınları, 2009.
• Said Nefîsî. Târîh-i Nazm-i Nesr der Îrân u der Zebân-ı Fârisî, Cilt I, Tahran: Kitabfuruş-i Furugi, 1344.
• Şîrâzî, Hoca Cemâleddîn Mahmut. Hâşiye ‘alâ İsbâti’l-vâcib, İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Yozgat Koleksiyonu, 561, 112a-133a.
• Toksöz, Hatice. “Celâleddin ed-Devvânî’nin XVIII. Yüzyıldaki İzdüşümü: Muhammed b. Ahmed et-Tarsûsî’nin Hâşiye ‘alâ Risâleti İsbâti’l-vâcib Adlı Eseri Üzerine Bir Değerlendirme”. Süleyman Demirel Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi. 2022. 48 (Haziran 2022/1), 4-38.
• Toksöz, Hatice. “Devvânî Şârihi Muhyiddîn Muhammed el-Karabâğî’nin Şerhu İsbâti’l-Vâcib Adlı Eserinin Serencamı”. İslami Araştırmalar Dergisi. 2022. 33/3. 843-864.
• Topaloğlu, Bekir – Çelebi, İlyas, Kelâm Terimleri Sözlüğü, İstanbul: İSAM Yayınları, 2015.
• Üsküdârî, Mehmed Emin. Hâşiye ‘alâ Risâleti İsbâti’l-vâcib. İstanbul: Hacı Selim Ağa Kütüphanesi, Kemankeş Emir Hoca, 272.