Çankırı Jips Platosu Üzerindeki Çözünme Dolinlerinin Morfometrik Özellikleri

Yıl 2022, Sayı: 8, 48 - 60, 15.04.2022

Murat Ataol , Mesut Şimşek

https://doi.org/10.46453/jader.1070171

Cited By: 2

Öz

Çankırı ve yakın çevresi, Türkiye’de jips karstına ait şekillerin görüldüğü alanlardan biridir. Alanda daha önce sübsidans dolinleri ile çökme dolinleri tespit edilmiştir. Bu çalışmada çözünme dolinleri ele alınmış ve bu dolinlere ait morfometrik çalışmalar yapılmıştır. Çözünme dolinleri Çankırı şehir merkezinin 25 km kadar doğusunda, jips içeren katmanlardan oluşan plato sahasında yer almaktadır. Dolinlerin bulunduğu yükseklik, platonun batısında 900 metrelerden başlayıp doğuya doğru 1450 metrelere kadar çıkmaktadır. 100 km2’lik bir alanda uydu görüntülerinden yararlanarak 1260 adet çözünme dolini tespit edilmiştir. Dolinlerin büyük bir kısmı 1200-1400 metreler arasında yükseklikte oluşmuşlardır. Dolinlerin alan ortalaması 7000 m2’yi geçmektedir. Kernel yöntemiyle hesaplanan maksimum yoğunluk 50 dolin/km2’yi bulmaktadır. Run Easy Calculate aracı ile uzun eksenlerinin açıları hesaplanmıştır, büyük bir kısmının uzun eksenleri 150-300 metre aralığında olup belli yönlere eksen yönelimi bulunmamaktadır. Çankırı çevresi, kısa mesafeler arasında hem çökme hem sübsidans hem de çözünme dolinlerinin gözlenebildiği, jips karst topoğrafyasına ait şekillerin Sivas jips karst alanından sonra en yoğun görüldüğü alandır.

Anahtar Kelimeler

Çözünme dolini, jips, karst, Çankırı

Morphometric properties of solution dolines on the Çankırı Gypsum Plateau

Öz

Kaynakça

• Alagöz, C. A. (1967). Sivas Çevresi ve Doğusunda Jips Karstı Olayları. Ankara: Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Yayınları No: 175.
• Ateş, Ş., Mutlu, G., Özata, A., Özerk, O.C., Karakaya Gülmez, F., Yeleser, L., Osmançelebioğlu, R. ve Bulut Üstün, A. (2008). Çankırı İli ve Kentsel Alanların (İl-İlçe Merkezleri) Yerbilim Verileri, Ankara: Maden Tetkik ve Arama Genel Müdürlüğü Jeoloji Etütleri Dairesi.
• Aydın, S., Şimşek, M., Çetinkaya, G. ve Öztürk, M.Z. (2019). Erinç Yağış Etkinlik İndisi’ne göre belirlenen Türkiye iklim bölgelerinin rejim karakteristikleri. 1. İstanbul Uluslararası Coğrafya Kongresi Bildiri Kitabı, 752-760, İstanbul Üniversitesi, İstanbul.
• Bahtiarevic, A. (1996). Morphometric Analysis of the Northern Floridan Karst. University of South Florida, MA thesis.
• Birgili, S., Yoldaş, R ve Ünalan, G. (1975). Çankırı – Çorum Havzasının Jeolojisi ve Petrol Olanakları. M.T.A. Rap.: 5621.
• Bögli, A. (1980). Karst Hydrology and Physical Speleology. Berlin: Springer-Verlag.
• Davis, J.C. (1986). Statitis and Data Analysis in Geology. New York: John C. Wiley & Sons.
• Day, M. (1983). Doline morphology and development in Barbados. Annals of the Association of American Geographers 73(2): 206–219.
• Denizman, C. (2003). Morphometric and spatial distribution parmeters of karstic depressions, Lower Suwannee River Basin, Florida. Journal of Cave and Karst Studies 65 (1): 29-35.
• Doğan, U. (2002). Çankırı doğusunda jips karstlaşmasıyla oluşan sübsidans dolinleri. Gazi Üniversitesi Gazi Eğitim Fakültesi Dergisi, 22(1): 67-82.
• Doğan, U. (2004). Dolin sınıflamasında yeni yaklaşımlar. Gazi Üniversitesi Gazi Eğitim Fakültesi Dergisi, 24(1): 249–269.
• Doğan, U., & Özel, S. (2005). Gypsum karst and its evolution east of Hafik (Sivas, Turkey). Geomorphology, 71(3–4): 373–388.
• Duman, N. (2020). Çankırı Şehri İklim Özellikleri. Çankırı Şehir Coğrafyası (Ed. MM Kale ve O. Türkan), 20-45. Ankara: Nobel Yayıncılık.
• Duman, T.Y., Olgun, Ş., Çan, T., Nefeslioğlu H.A., Hamzaçebi, S., Durmaz, S., Emre, Ö., Ateş, Ş., Keçer, M. ve Çörekçioğlu, Ş. (2007). Türkiye Heyelan Envanteri Haritası (Sinop Paftası). MTA Genel Müdürlüğü, Ankara.
• Erinç, S. (1971). Jeomorfoloji II (Genişletilmiş II. Baskı). İstanbul: İst. Üniv. Coğ. Enst. Yay. No: 23.
• Erinç, S. (2001). Jeomorfoloji-II. (Güncelleştirilmiş 3. Basım). İstanbul: Der Yayınları.
• Ford, D. & Williams, P. (2007). Karst Hydrogeology and Geomorphology. West Sussex, England: John Wiley & Sons Ltd.
• Gilli, E. (2015). Karstology Karsts, Caves and Springs (Translated from French by Chloé Fandel). New York: CRS Press.
• Gökkaya, E. & Tunçel, E. (2019). Natural and human-induced subsidence due to gypsum dissolution: a case study from Inandık, Central Anatolia, Turkey. Journal of Cave & Karst Studies, 81(4): 221-232..
• Gutierrez-Elorzo, M. & Gutierrez-Santolalla, F. (1998). Geomorphology of the Tertiary gypsum formations in the Ebro Depression (Spain). Geoderma 87: 1–29.
• Jassim, S.Z., Jibril, A.S. & Numan, N.M.S. (1997). Gypsum karstification in the Middle Miocene Fatha Formation Mosul area, Northern Iraq. Geomorphology 18: 137–149.
• Jennings, J. N. (1971). Karst: An introduction to systematic geomorphology. Cambridge, Massachusetts: The M. LT. Press.
• Karadenizli, L., Saraç, G., Şen, Ş., Seyitoğlu, G., Antoine, P. O., Kazancı, N., Varol, B., Alçiçek, MC., Gül, A., Erten, H., Esat, K., Özcan, F., Savaşçı, D., Antoine, A., Filoreau, X., Hervet, S., Bouvrain, G., De Bonis, L. ve Hakyemez, HK. (2004). Çankırı-Çorum havzasının batı ve güney kesiminin memeli fosillere dayalı Oligo-Miyosen biyostratigrafisi ve dolgulama evrimi. Ankara: Maden Tetkik ve Arama Genel Müdürlüğü.
• Keskin, İ. & Yılmaz, I. (2016). Morphometric and geological features of karstic depressions in gypsum (Sivas, Turkey). Environmental Earth Sciences, 75(12): 1040, 1-14.
• Nazik, L., Poyraz, M. & Karabıyıkoğlu, M. (2019). Karstic Landscapes and Landforms in Turkey. In C. Kuzucuoğlu, A. Çiner, & N. Kazancı (Eds.), Landscapes and Landforms of Turkey (181–196). Springer, Cham.
• Öztürk, M. Z., Çetinkaya, G. & Aydın, S. (2017). Köppen-Geiger iklim sınıflandırmasına göre Türkiye’nin iklim tipleri. Coğrafya Dergisi, 35: 17-27.
• Öztürk, M. Z., Şimşek, M., Şener, M. F., & Utlu, M. (2018a). GIS based analysis of doline density on Taurus Mountains, Turkey. Environmental Earth Sciences, 77(14): 1-13.
• Öztürk, M. Z., Şener, M. F., Şener, M. & Şimşek, M. (2018b). Structural Controls on Distribution of Dolines on Mount Anamas (Taurus Mountains, Turkey), Geomorphology, 317: 107-116.
• Öztürk, M.Z. (2018). Orta Toroslar’da Dolinlerin Dağılışı ve Morfometrik Özellikleri. İstanbul: Kriter Yayınevi.
• Öztürk, M.Z., Şimşek, M. ve Utlu, M., (2015). Tahtalı Dağları (Orta Toroslar) karst platosu üzerinde dolin ve uvala gelişiminin CBS tabanlı analizi. Türk Coğrafya Dergisi, 65: 59-68.
• Pahernik, M. (2012). Prostorna gustoća ponikava na području Republike Hrvatske (Spatial density of dolines in the Croatian Territory). Hrvatski Geografski Glasnik, 74(2): 5-26.
• Poyraz, M., Öztürk, M. Z. ve Soykan, A. (2021). Sivas Jips Karstında Dolin Yoğunluğunun CBS Tabanlı Analizi. Jeomorfolojik Araştırmalar Dergisi, (6): 67-80.
• Sevin, M. ve Uğuz, M. F. (2011). 1: 100.000 Ölçekli Türkiye Jeoloji Haritaları Çankırı G32 paftası. Maden Tetkik ve Arama Genel Müdürlüğü Yayınları (148).
• Sür, A. (1994). Karstik yerşekilleri ve Türkiye’den örnekler. Ankara Üniversitesi Türkiye Coğrafyası Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi, 3: 1-28.
• Şahinci, A. (1991). Karst. İzmir: Reform Matbaası.
• Şimşek, M., Öztürk, M.Z. ve Turoğlu, H. (2019). Geyik Dağı üzerindeki dolin ve uvalaların morfotektonik önemi. Türk Coğrafya Dergisi 72: 13-20.
• Tekkaya, İ., Atalay, Z., Ünay, M. G. E. ve Ermumcu, M. (1975). Çankırı—Kalecik bölgesi karasal neojeninin biostratigrafı araştırması. Türkiye Jeoloji Bülteni, 18: 1-2.
• Tüysüz, O. ve Dellaloğlu, A. A. (1992). Çankırı havzasının tektonik birlikleri ve jeolojik evrimi. Türkiye 9. Petrol Kongresi Bildirileri Özeti, 333-349.
• Verheye, W. H. & Boyadgiev, T. G. (1997). Evaluating the land use potential of gypsiferous soils from field pedogenic characteristics. Soil Use and Management, 13(2): 97-103.
• Waltham, A.C. & Fookes, P.G. (2003). Engineering classification of karst ground conditions. Quarterly Journal of Engineering Geology 36: 101-118.
• Waltham, T. (2002). Gypsum karst near Sivas, Turkey. Cave and Karst Science 29 (1): 39-44.
• Yoldaş, R. (1982). Tosya (Kastamonu) ile Bayat (Çorum) arasındaki bölgenin jeolojisi. (Doktora Tezi). İstanbul. Üniversitesi. Fen Fakültesi Genel Jeoloji. Kürsüsü. İstanbul.