The Natural Catastrophes Between 18th And 19th Centuries in the Ottoman Empire in Anatolia

Yıl 2018, Cilt: 4 Sayı: 1, 8 - 37, 17.04.2018

İbrahim Yılmazçelik

https://doi.org/10.21551/jhf.407939

Öz

Events coming into being out of human control and destructing
the equilibrium of social and economic structure are generally named as
catastrophes and natural disasters[1].
In its most general definition “catastrophe” is a destructive event, which has
an effect in human life. Specifically, it is a destruction that is caused by
nature[2].

Catastrophes can be categorized in two groups including
social and natural ones. This study does not deal with the catastrophes coming
into being by human hand but mainly focuses on natural disasters. People have
always become desperate mostly because of earthquakes, famines as a result of
drought, epidemic invasion of insects, cholera (illet-i mahfufe), plague (ta’un)
torrents and heavy rains, intense heat (şiddet-i harare) and intense cold
(şiddet-i şita), conflagration, animal diseases like hoof and mouth diseases
and cattle pestilence.

Within a long lasting period so as to study this subject
several classifications in Ottoman Archives in Prime Ministry (Cevdet, İrade,
Ali Emiri, Hatt-ı Hümayun and partially Mühimme classifications) were scanned.
In addition, with an exemplification way, the Ottoman Law Records  “chronicles” coinciding with the same period
in important Anatolia centers (Diyarbakır, Harput, Trabzon, Adana, Antep,
Ankara, Amasya, Bursa, Kayseri, Konya) were scanned. Moreover, chronicles
(Asım, Şani-zade, Lütfi and Cevdet Tarihi) and travel books (especially written
by foreign travelers) which belong to the same period were scrutinized.

The subject, natural disasters in Ottoman State
has covered a wide field of study. Hence, history of natural disasters in
Anatolia is taken as a focus point. In this respect, natural disasters in
Aleppo, Mosul, Kerkük, Süleymaniye, Erbil, Rakka that were in Ottoman Anatolia during
the Ottoman reign are also inspected in this study. However, Istanbul and its
near periphery are out of this studies subject because of its distinctive
feature. This study aims to call attentions to natural disasters in Ottoman
Anatolia and to preventive measures taken throughout the last two centuries of
Ottoman State so as to enable to success more significant analysis on the
socioeconomic history of Ottoman State

---

[1] According to an opinion about
catastrophes “whichever kind they are named, whole catastrophes belongs to
category accident that they perceived as unusual and unexpected by the
individuals. This category plays role in history that has always been a
controversial subject… Gy. Hazai, “Osmanlı Tarihinde Doğal Afetlerin Rolü
Hakkında Birkaç Görüş”, Osmanlı
İmparatorluğunda Doğal Afetler, Editör Elizabet Zachariadou, Tarih Vakfı Yurt
Yayınları, Istanbul, 2001, p.3.

[2] Cemallettin Şahin, Türkiye Afetler Coğrafyası, Gazi Uni.
Gazi Eğt. Fak. Yay. Ankara, 1991, p.1.

Anahtar Kelimeler

The Ottoman Empire, Anatolia, Natural Catastrophes, Earthquake, Drought

XVIII. ve XIX. yüzyilda Osmanli Devleti’nde (Anadolu’da) Meydana Gelen Tabiî Afetler

Öz

İnsanların kendi iradeleri
dışında gerçekleşen ve meydana geldikleri dönemlerde toplumun sosyal ve
ekonomik dengelerini alt-üst eden hadiselere genelde tabiî afetler adı
verilmektedir. En geniş manasıyla “Afet”,
insanlara zarar veren olaylardır. Biraz daha dar kapsamlı olarak da, doğanın
sebep olduğu yıkımdır.

Afet türlerini beşerî ve
tabii olarak ikiye ayırmak mümkündür. Ancak doğrudan insan eliyle meydana
getirilmiş afetler üzerinde bu çalışmada durulmamıştır. Tabii afetler esas
olarak alınmıştır. Tabii veya doğal afetler, adından da anlaşılacağı üzere
doğal kökenli olup, oluşumları temelde tabiata ve tabiat olaylarına ve
özelliklerine dayanmaktadır.

Başta deprem olmak üzere,
kıtlık ve buna bağlı olarak kuraklık, çekirge ve benzeri böcek istilaları, veba
(ta’un) salgınları, kolera (illet-i mahfufe) salgınları, sel ve şiddetli
yağmurlar, şiddetli sıcak (şiddet-i harare) veya şiddetli soğuk (şiddet-i
şita), yangın, hayvan hastalıkları (şab, sığır vebası) ve benzeri hadiseler
karşısında insanların çoğu kez çaresiz kaldıkları bilinmektedir. Afetlerin en
önemli özelliği, doğal olması, can ve mal kaybına sebep olmalarıdır. Bir diğer
özelliği ise çok kısa sürede yani aniden meydana gelmeleridir. En kısa süreli
afet, deprem olup, süresi saniyelerle sınırlıdır. En uzun süreli afetler ise
sel, su baskını ve fırtınadır. Tabii afetlerin en önemli
özelliklerinden bir tanesi de başladıktan sonra engellenememesidir. Yani
insanlar çaresizdirler. Bununla birlikte bazı tabii afetler önceden tahmin
edilebilmektedir. Depremlerin nerelerde olacağını tahmin etmek mümkündür. Ancak
ne zaman olacağını bilmek mümkün değildir. Heyelan, çığ, don ve sel olaylarının
zamanını da tespit etmek mümkün olabilir.

Uzun bir
dönemden beri yürüttüğümüz ve ilk sonuçlarını bu tebliğimizde ortaya
koyacağımız bu çalışmamızda; başta Başbakanlık Osmanlı Arşivindeki çeşitli
tasnifler (Cevdet, İrade, Ali Emiri, Hatt-ı Hümayun ve kısmen Mühimme tasnifi)
taranmış ve buna ilave olarak örnekleme yoluyla yine aynı döneme ait Anadolu’daki
önemli merkezlerin Şer’iyye Sicillerine de (Diyarbakır, Harput, Trabzon, Adana,
Antep, Ankara, Amasya, Bursa, Kayseri, Konya) müracaat edilmiştir. Ayrıca yine
aynı döneme ait Vak’a-nüvis tarihleri (Asım, Şanî-zade, Lütfi ve Cevdet Tarihi)
ve seyahat-nameler (özellikle bu dönemlere ait yabancı seyyahların eserleri) de
incelenmiştir. Bütün bunlara ilave olarak konu ile ilgili yerli ve yabancı
genel mahiyetteki eserler ve tetkik eserlerden de konu takip edilmiştir.

Osmanlı
Devletinde tabiî afetler konusunun oldukça geniş bir alanı ihtiva ettiği
gerçeğinden hareketle, konu araştırılırken sadece Anadolu ele alınmıştır. Ancak
Osmanlı döneminde Anadolu’nun tabii sınırları içerisinde kabul gören, Halep,
Musul, Kerkük, Süleymaniye, Erbil, Rakka gibi yerler de araştırma içerisinde
değerlendirilmiştir. Bununla birlikte İstanbul
ve çevresi özelliğine binaen araştırma dışında tutulmuştur. Bu tebliğimizde
200 yıllık bir süre içerisinde Anadolu’da meydana gelen tabiî afetler ve
bunlara karşı alınan tedbirler genel hatları ile ortaya konulacaktır. Osmanlı
devleti açısından oldukça sıkıntılı bir dönemi ihtiva eden bu dönemde meydana
gelen hadiselerin ortaya konulması, dönemin sosyo-ekonomik tarihi üzerinde de
daha ciddi analizler yapılmasına imkan verecektir.

Anahtar Kelimeler

Osmanlı Devleti, Anadolu, Tabi Afetler, Deprem, Kıtlık

Kaynakça

• Cevdet Askeri, No: 16540, 3833
• Cevdet Belediye, No: 2594, 5831, 2594, 5787, 5852, 3396
• Cevdet Dahiliye, No: 340, 13026
• Cevdet İktisat, No: 495, 826, 2215, 637
• Cevdet Maarif, No: 3691
• Cevdet Maliye, No: 28024, 715
• Cevdet Sıhhiye, No: 441, 485, 739, 575, 593
• Hatt-ı Hümayun Tasnifi, No: 16803, 20617-A, 20674-D, 3550-J 3550-K, 3550, 35560, 36415, 37098, 37098-A, 42746, 26272, 26272-B, 26272-C, 19082-C, 8907, 19082-A, 20215, 22645-F, 24385, 25569-C, 5268, 30042, 33350-B, 38081-D, 25569-K, 22645-E
• İrade Dahiliye, No: 2101, 2302, 26016, 35044, 5305, 16099, 19507, 2100, 2123, 27045, 33410, 5296, 5355
• İrade Meclis-i Vâlâ, No: 17155, 17559, 1826, 21844, 25153, 4015
• Harput Şer’iyye Sicili, No: 388
• Antep Şeriyye Sicili, No: 141, 140
• Defter No: 8977 Emir No:8664 , 8486.
• Diyarbakır Mutasarrıfı İbrahim b. Muhammed’in Hatırat ve Mektupları, (Turkish Writing), Inventory Id: 137
• ABDULGANİ BULDUK, El-Cezire’nin Muhtasar Tarihi, Tarihsiz Yazma, Diyarbekir
• AFYONCU, Erhan - METE, Zekai; “1766 İstanbul Depremi ve Toplum Yaşantısına Tesirleri”, Tarih Boyunca Anadolu’da Doğal Afetler ve Deprem Semineri Bildiriler 22-23 Mayıs 2000, İstanbul Ün. Edebiyat Fak. Tarih Araştırma Merkezi, İstanbul 2001, s. 85-92
• AHMED CEVDET PAŞA, Cevdet Tarihi XII İstanbul 1309
• -------------------------------, Tarih-i Cevdet, Cilt 1, Üçdal Neşriyat, İstanbul 1994
• -------------------------------,Tarih-i Cevdet, Cilt 2, Üçdal Neşriyat, İstanbul 1994
• -------------------------------,Tarih-i Cevdet, Cilt 4, Üçdal Neşriyat, İstanbul 1994
• -------------------------------,Tarih-i Cevdet, Cilt 6, Üçdal Neşriyat, İstanbul 1994
• AHMED LÜTFİ EFENDİ, Ahmet Lütfi Efendi Tarihi XII, Yay:Münir Aktepe,Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 1989
• --------------------------------, Ahmet Lütfi Efendi Tarihi XIV, Yay: Münir Aktepe, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 1991
• --------------------------------, Ahmet Lütfi Efendi Tarihi XV, Yay:Münir Aktepe, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, 1993
• --------------------------------, Ahmet Lütfi Efendi Tarihi IX, Yay:Münir Aktepe, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, 1984
• --------------------------------, Ahmet Lütfi Efendi Tarihi XIII, Yay:Münir Aktepe, Türk Tarih Kurumu Yayınları,Ankara, 1990
• --------------------------------, Vak’anüvis Ahmed Lütfi Efendi Tarihi III, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul, 1999
• --------------------------------, Vak’anüvis Ahmed Lütfi Efendi Tarihi IV, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul 1999
• --------------------------------, Vak’anüvis Ahmed Lütfi Efendi Tarihi VII, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul 1999
• --------------------------------, Vak’anüvis Ahmed Lütfi Efendi Tarihi VIII, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul 1999
• AKSIN, Ahmet; 19. Yüzyılda Harput, Elazığ 1999
• ALİ EMİRÎ; Osmanlı Vilâyât-ı Şarkiyesi, İstanbul 1337
• ALTAN, Ebru; “1150-1250 Yılları Arasında Anadolu’da Doğal Afetler”, Tarih Boyunca Anadolu’da Doğal Afetler ve Deprem Semineri Bildiriler 22-23 Mayıs 2000, İstanbul Ün. Edebiyat Fak. Tarih Araştırma Merkezi, İstanbul 2001, s. 41-49
• AMBRASEYS, Nicolas-FİNKEL, Caroline; The Seismicity of Turkey and Adjacent Areas, A Historical Review, 1500-1800, İstanbul, 1995.
• ARIK, F. Şamil; “Selçuklular Zamanında Anadolu’da Veba Salgınları”, DTCF. Tarih Araştırmaları Dergisi XV/26, (1990-1991), s. 27-57
• BEZER, Gülay Öğün; “Selçuklular Zamanında Anadolu’da ve Civar Bölgelerde Kıtlık”, Tarih Boyunca Anadolu’da Doğal Afetler ve Deprem Semineri Bildiriler 22-23 Mayıs 2000, İstanbul Ün. Edebiyat Fak. Tarih Araştırma Merkezi, İstanbul, 2001, s. 67-84
• CEVDET PAŞA, Tezâkir-i Cevdet 1-12, Yay: Cavid Baysun, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 1991
• ÇINAR, Ali Osman; “Tanzimat Sonrasında Osmanlı Devletine Arşivler ve Doğal Afetler”, Tarih Boyunca Anadolu’da Doğal Afetler ve Deprem Semineri Bildiriler 22-23 Mayıs 2000, İstanbul Ün. Edebiyat Fak. Tarih Araştırma Merkezi, İstanbul 2001, s. 263-276
• FAROQHİ, Suraiya; “Tarımsal Değişimin Bir Göstergesi olarak Doğal Afet: Edirne Bölgesinde Sel,100/1688-89”, Osmanlı İmparatorluğunda Doğal Afetler, (Editör Elizabet Zachariadou), Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul 2001, s. 273-286.
• GAZİ AHMED MUHTAR PAŞA, Sergüzeşt-i Hayatım, Cild-i Evvel, Yay Haz: M.Sabri Koz; Nedret İşli, Tarih Vakfı Yurt Yay. İstanbul 1996
• GÖKHAN, İlyas; XIII. ve XIV Yüzyıllarda Mısır ve Suriye’de Krizler, Kıtlıklar ve Vebalar, Fırat University Social Sciences Institu Unpublished Ph.D. Thesis, Elazığ 1998
• HAZAİ, Gy.; “Osmanlı Tarihinde Doğal Afetlerin Rolü Hakkında Birkaç Görüş”, Osmanlı İmparatorluğunda Doğal Afetler, (Editör Elizabet Zachariadou), Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul 2001, s.3-5
• İLGÜREL, Mücteba; “1784 Erzincan Depremi”, Tarih Boyunca Anadolu’da Doğal Afetler ve Deprem Semineri Bildiriler, (22-23 Mayıs 2000), İstanbul University, İstanbul 2001, s. 197-202
• KESİK, Muharrem; “XII. Yüzyılın İlk Yarısında Anadolu’da Meydana Gelen Doğal Afetler ve Depremler”, Tarih Boyunca Anadolu’da Doğal Afetler ve Deprem Semineri Bildiriler (22-23 Mayıs 2000), İstanbul University, İstanbul 2001, s. 29-40
• KILIÇ, Orhan; Eskiçağlardan Yakınçağlara Genel Hatlarıyla Dünyada ve Osmanlı Devleti’nde Salgın Hastalıklar, Fırat Üniversitesi Orta Doğu Araştırmaları Merkezi Yayınları, Elazığ 2004
• KISKIRA, Constantia; “Missionary Herald’dan 19.Yüzyıl Anadolu’sundaki Depremler”, Osmanlı İmparatorluğunda Doğal Afetler,( Editör Elizabet Zachariadou), Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul 2001, s. 133-148
• KUZUCU, Kemalettin; Osmanlı Döneminde İstanbul Depremleri, Osmanlı Ansiklopedisi V, Yeni Türkiye Yay. Ankara 1999, s. 678-685
• NİEBUHR, Carsten; Reisebeschreibung nach Arabien und den umliegenden Ländern III, Önsöz ve yayın: Deetmar Henze, Graz-Austuria 1968, s. 147-148.
• ÖZTÜRK, Mustafa “Osmanlı İktisadında Fiyatları Etkiliyen Unsurlar”, Prof. Dr. Şerafettin Turan Armağanı, Antakya 1996, s.221-239
• PANZAC, Dainel; Osmanlı İmparatorluğunda Veba (1700-185:), Çev: Serap Yılmaz, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul 1997
• SARIYILDIZ, Gülden; “XIX. Yüzyılda Osmanlı İmparatorluğunda Kolera Salgını”, Tarih Boyunca Anadolu’da Doğal Afetler ve Deprem Semineri Bildiriler 22-23 Mayıs 2000, İstanbul Ün. Edebiyat Fak. Tarih Araştırma Merkezi, İstanbul 2001, s. 309-319
• ŞAHİN, Cemallettin; Türkiye Afetler Coğrafyası, Gazi Ün. Gazi Eğt. Fak. Yay. Ankara 1991
• TOZLU, Selahattin; “Erzurum Depremleri (1850-1900)”, Akademik Araştırmalar I, Erzurum 1996, s. 119-126
• TOZLU, Selahattin; “Erzurum Tarihinde Depremler”, Tarih Boyunca Anadolu’da Doğal Afetler ve Deprem Semineri Bildiriler 22-23 Mayıs 2000, İstanbul Ün. Edebiyat Fak. Tarih Araştırma Merkezi, İstanbul, 2001, s. 93-118
• TOZLU, Selahattin; “Hinzorik (Taşoluk) Köyü- Hortum Heyelanı (1889)”, Akademik Araştırmalar IV, Erzurum 1997, s. 106-119
• VOGT, Jean; “Osmanlı Topraklarında Tarih Boyunca Depremsellik, Batılı Kaynaklardan ve Tanıkların İfadelerinden Örnekler”, Osmanlı İmparatorluğunda Doğal Afetler, (Editör Elizabet Zachariadou), Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul 2001, s. 13-58
• YILDIZ, Mehmet; “1855 Bursa Depremleri”, Tarih Boyunca Anadolu’da Doğal Afetler ve Deprem Semineri Bildiriler (22-23 Mayıs 2000), İstanbul Ün. Edebiyat Fak. Tarih Araştırma Merkezi, İstanbul 2001, s. 119-140
• YILMAZÇELİK, İbrahim; XIX. Yüzyılın İlk Yarısında Diyarbakır, 1790-1840, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 1995
• ZACHARİADOU, Elizabet; “Doğal Afetler: Fırsat Anları”, Osmanlı İmparatorluğunda Doğal Afetler, Editör Elizabet Zachariadou, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul 2001, s. 6-10