Zaza Principalites, Shaikhes and Islam

Yıl 2019, Cilt: 5 Sayı: 3, 792 - 804, 27.12.2019

Murat Alanoğlu

https://doi.org/10.21551/jhf.659224

Öz

Zazas, one of the autochthonous peoples of Anatolia, are located in Eastern and Southeastern Anatolia. However,
there are considerable amount of Zaza population in some major cities of Turkey and in various European countries
settled in emigrated. In this study, it was search for the answer to the question of where Zazas came to Anatolia, and
when or how they settled in Diyarbakır, Palu, Bingöl and Dersim geography where they live today. The historical
process of the Zaza principalities was examined using the documents of the Ottoman. Thus, the influence of begs and
sheikhs in the spread and settlement of Sunni Islam in Zaza geography, especially in Palu, Eğil, Çabakçur and Genç,
was mentioned.  

Anahtar Kelimeler

Zazas, Ottoman, Islam, Anatolia, Principality, Sheikhs

Zaza Beylikleri, Şeyhler ve İslam

Öz

Anadolu’nun kadim halklarından biri olan Zazalar, günümüzde Doğu ve Güneydoğu Anadolu’da yerleşiktir. Bununla birlikte hem Türkiye’nin bazı büyük şehirlerinde hem de Avrupa’nın çeşitli ülkelerinde göç ederek yerleşmiş önemli miktarda Zaza nüfusu bulunmaktadır. Bu çalışmada Zazaların Anadolu’ya nereden geldikleri, bugün yaşadıkları Diyarbakır, Palu, Bingöl ve Dersim coğrafyasına ne zaman ve nasıl yerleştikleri sorusuna cevap aranmıştır. Osmanlı belgeleri kullanılarak Zaza beyliklerinin tarihsel süreci irdelenmiştir. Böylece başta Palu, Eğil, Çabakçur, Genç olmak üzere Zaza coğrafyasında Sünnî İslam’ın yayılması ve yerleşmesinde beylerin, şeyhlerin ve tekkelerin etkisine değinilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Zazalar, Osmanlı, Anadolu, Şeyh

Kaynakça

• Başbakanlık Osmanlı Arşivi
• BOA, Mühimme Defteri (MD), nr. 3, 7.
• Vakıflar Genel Müdürlüğü Arşivi
• VGMA, Defter No: 584, s. 245/108.
• VGMA, Defter No: 609, s. 114/138.
• VGMA, Defter No: 984, s. 200/89.
• VGMA, Defter No: 602, s. 204/348.
• 1550 Tarihli Tahrir Defterine Göre Çabakcur Livası: Nüfus ve İskân, Haz. M. Mahfuz Söylemez-Abdullah Demir, Bingöl Belediyesi Kültür Yayınları, Bingöl 2010.
• Ebu Bekr-i Tihrani, Kitab-ı Diyarbekriyye, Çev. Mürsel Öztürk, TTK, Ankara 2014, s. 34- 36.
• Evliyâ Çelebi Seyahatnâmesi, IV. Kitap, Haz. Y. Dağlı-S.A. Kahraman, YKY, İstanbul 2001.
• Fadlullah İbnu'l-Umeri, Mesâlikü'l-Ebsâr fî Memâliki'l-Emsâr, Thk: Üstad Ahmed Zeki Paşa, Kahire 1342.
• İbn Hallikân, Vefâyâtü'l-‘ayân ve ebnâü ebnai'z-Zaman, C. 6, Thk. İhsan Abbas, Beyrut 1972.
• İbnül Hacer el-Eskalani, Tevsir’ül Müntebih bi Tahrir’ül Müştebih,Thk: M. A. Ennacar-A. M. el Becavi, c. II, Beyrut Trs.
• Mecduddin Fîruzabadî, el-Kamûsu’l-Muhit, c. I, Matbaatu’s-Saade, Mısır trs.
• Muhammed İhsan Oğuz, İki Gavs-ı Enam: Şeyh Ali Sebti ve Şeyh Ahmed El-Kürdî, Necm Matbaası, İstanbul 1342.
• Salnâme-i Vilâyet-i Bitlis, 1310/1892.
• Süleyman Yapıcı, Palu 1841 Nüfus ve Toplum Yapısı, Elazığ 2016.
• Şerefhan Bitlisi, Şerefname Kürt Tarihi, I. Cilt, Farsça’dan Çeviren: Abdullah Yeğin, Nubihar, İstanbul 2013.
• ALANOĞLU, M.-YÜCEL. M.,”Dımılî -Zaza Adının Menşei ve Tarihsel Gelişimi”, I. Uluslararası Zaza Dili Sempozyumu [13-14 Mayıs 2011], Bingöl Üniversitesi Yayınları, Ankara 2011, s. 313-326.
• ALANOĞLU, Murat, “1642 Tarihli Avârız Defterine Göre Kızuçan (Pülümür) Kazâsı”, Tarih Okulu Dergisi, sy. XXVIII, Aralık 2016, s. 109-140.
• ALANOĞLU, Murat, “Zazalar” Diyanet İslam Ansiklopedisi (DİA), EK. 2, s. 696-698.
• AQASİ, Mehdi, Tarih-i Hoy, Tebriz 1350.
• AYİŞ, M. Ş., “Bingöl ve Çevresinde Halidîliğin Yayılmasında Etkili Olmuş Sufi Şahsiyetler”, Bingöl Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, sy. 11, 2018/, s. 183-208.
• BAKICI, Yusuf, Kültür ve Medeniyetler Şehri Palu, Elazığ 2012.
• ÇAĞLAYAN, Ercan, Zazalar: Tarih, Kültür ve Kimlik, İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, İstanbul 2016.
• DEMİR, Abdullah, “19. Yüzyılda Zazaların Nüfusu ve Demografik Yapısı”, II. Uluslararası Zaza Tarihi ve Kültürü Sempozyumu (4-6 Mayıs 2012), Bingöl Üniversitesi Yayınları, 2012, s. 105-145.
• DEMİR, Abdullah, “Bingöl ve Çevresinde Kaybolan Tarihi Varlıklar, Vakıflar”, Cumhuriyet Döneminde Bingöl Sempozyumu (01-03 Kasım 2014), Bingöl Belediyesi Kültür Yayınları, Bingöl 2016, s. 33-59.
• EREN, Hıdır, “Zazaların Kendilerini Adlandırmaları Üzerine Kısa Bir Deneme”, Tarihsel ve Sosyolojik Gelişimi İle Zazaca, Tarih-Edebiyat-Coğrafya-Folklor, Ed. M. Özcan-H. Çağlayan, Kalan Yayınları, Ankara 2019, s. 87-93.
• ERTEKİN, M. Z. -H. O. Ahmad-B. Basuğuy, “Osmanlı Arşiv Belgeleri Işığında Palu Hâlidî Tekkesi ve Postnişinleri”, Mevlânâ Hâlid-İ Bağdâdî ve Hâlidîliğin Bingöl ve Çevresi Üzerindeki Etkisi, İstanbul 2017, s. 223-250.
• GÖRDÜK, Yunus E., “Eğil Emirliği’nin Kısa Tarihçesi ve Eğil Emirlerine Ait Şecere Metninin Tercümesi”, OTAM, 35/Bahar 2014, s. 89-120.
• KARABULUT, Serdar, “Şeyh Alâeddin İbn-i Şeyh Pir Vakıfnâme-i Tarihiyesi Üzerine Bir İnceleme” Bingöl Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, c. V, sy. 9, 2017/1, s. 263-278.
• KARABULUT, Serdar, “Şeyh Ali Sebiti el-Palevi, Altın Kalem Yayınları, İzmir 2014.
• KARABULUT, Serdar, Zazalar Tarihi Kültürel ve Sosyal Yapı, Altın Kalem Yayınları, İzmir 2013.
• KAYA, Ali, Başlangıcından Günümüze Dersim Tarihi, Demos, İstanbul 2010.
• KAYA, Mehmed S., The Zaza Kurds Of Turkey A Middle Eastern Minority in A Globalized Society, Tauris Academic Studies, London 2011. Kitabın Türkçe çevirisi için bkz. Mehmed S. Kaya, Zaza Kürtler, Çev. M. S. Akgönül-K. Ataş, Rûpel, İstanbul 2014.
• KOÇAK, Zülfiye, “Osmanlı Pülümür’ünde (Kızuçan) Nüfus ve Yerleşme (1518-1927)”, Pülümür, Derleyen: Şükrü Aslan, Ütopya, Ankara 2016, s. 17-30.
• LEZGİN, Roşan, Toplumsal Kürt Gruplarından Zazalar, Roşna, Diyarbakır 2016.
• MALMİSANIJ, Kırd, Kırmanc, Dımıli veya Zaza Kürtleri, Deng Yayınları, İstanbul 1996.
• MİNORSKY, V., “Daylam”, Encyclopedia of Islam, V. 2, E. J. Brill, Leiden 1991, s. 189- 194.
• PAUL, Ludwig, “Zaza”, The Encyclopaedia of Islam, New Edition, Volume XI, Brill, Leiden 2002, s. 491-492. Türkçe çevirisi için bkz. Ludwig Paul, “Zaza”, Çev. Murat Alanoğlu, Bingöl Üniversitesi Yaşayan Diller Enstitüsü Dergisi, C. 3, sy. 6, 2017/2, s. 111-113.
• Sözden Yazıya Zazaca, Ed. Nurettin Beltekin-Ahmet Kırkan, Peywend Yayınları, İstanbul 2019.
• Tarihsel ve Sosyolojik Gelişimi İle Zazaca, Tarih-Edebiyat-Coğrafya-Folklor, Ed. M. Özcan-H. Çağlayan, Kalan Yayınları, Ankara 2019.
• ÜNAL, M. Ali, “XVI. Yüzyılda Çemişgezek Sancağı’nda Aşiretler ve Cemaatler”, Ondokuz Mayıs Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi, 6 (1991), s. 303-317.
• ÜNAL, M. Ali, “XVI. Yüzyılda Mazgird, Pertek, Sağman Sancakbeyileri Pir Hüseyin Bey Oğulları”, OTAM, sy. 2, Ankara 1991, s. 239-265.
• ÜNAL, M. Ali, XVI. Yüzyılda Çemişgezek Sancağı, TTK, Ankara 1999.
• Veyne, Paul, Tarih Nasıl Yazılır?, Çev. Nihan Özyıldırım, Metis, İstanbul 2014.
• YILDIRIM, Mehmet, “Desimlü Aşireti’den Dersim Sancağı’na”, Tunceli Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, c.1, sy.1, Güz 2012, s. 24-37.
• YILDIZ, Dursun Hakkı, “Bermekiler”, DİA, c. 5, İstanbul 1995, s. 517-520.
• Zeban-e Zaza (Dimili), Telif ve Tercüme: Siyavuş Mürşidî, Tahran 1393/2014.
• ZİLAN, Bilal, “Tarixe Xonamekerdışe Kırdan”, II. Uluslararası Zaza Tarihi ve Kültürü Sempozyumu, [04-06 Mayıs 2012], Bingöl Üniversitesi Yayınları, İstanbul 2012, s. 366-397. İnternet Kaynakları
• “Avesta (Zend-Avesta) ve Avesta Dili” https://gizliilimler.tr.gg/Avesta--k1-Zend_Avestak2--ve-Avesta-Dili.htm Erişim Tarihi: 27.06.2019. http://www.iranicaonline.org/articles/donboli-1 Erişim Tarihi: 28.06.2019.