16. Yüzyıl İstanbul'unda Aşkenazlar

Yıl 2023, Cilt: 5 Sayı: 1, 71 - 95, 29.06.2023

Vesile Tanınmış

https://doi.org/10.59839/jiees.1294922

Öz

Osmanlı hakimiyet sahası, Hıristiyan Avrupa’da anti-semitik muamelelere ve sürgünlere uğrayan Yahudilerin, yeni yurt arayışı içinde her daim yönelebildikleri topraklar olmuştur. Batı’dan Osmanlı Devleti’ne iltica eden birçok Yahudi topluluğu arasında, İberya kökenli Sefaradların yanı sıra, Aşkenaz olarak adlandırılan Orta ve Doğu Avrupa menşeli Yahudiler de yer almıştır. Aşkenaz göçleri, 14. yüzyılın ikinci yarısından itibaren başlamış; 15. ve 16. yüzyıllarda da başkent İstanbul dahil birçok Osmanlı kentine doğru gerçekleşmeye devam etmiştir. Bu çalışma, göçlerin Osmanlı Yahudi toplumunda demografik büyüme yarattığı bir dönemde, 16. yüzyılda, İstanbul’daki Aşkenaz cemaatinin yaşamına dair kısa bir bakış sunmaktadır. Dönemin cizye sayımlarını ihtiva eden defterlerin kaynaklığında, Aşkenaz cemaatinin nüfusu, ekonomik yapısı, cemaat mensuplarının meşguliyet alanları ve şehirdeki ikametlerine ilişkin hususlar ele alınmıştır.

Anahtar Kelimeler

Aşkenaz, Yahudi, İstanbul, 16. yüzyıl, Cizye

Ashkenazim in 16th Century Istanbul

Öz

The dominion area of the Ottoman Empire was the lands where Jews, who were exposed to anti-Semitic treatments and exiles in Christian Europe, could always turn towards in search of a new homeland. Among the many Jewish communities who took refuge in the Ottoman Empire from the West, there were also Jews of Central and Eastern European origin, called Ashkenazi, as well as Sephardic Jews of Iberian origin. Ashkenazi migrations began in the second half of the 14th century; in the 15th and 16th centuries, it continued to take place in many Ottoman cities, including the capital Istanbul. This study provides a brief overview of the life of the Ashkenazi community in Istanbul in the 16th century, at a time when immigration created demographic growth in the Ottoman Jewish community. In the source of the registers containing the jizya censuses of the period, the population of the Ashkenazi community, its economic structure, the occupations of the members of the community and their settlements in the city were discussed.

Anahtar Kelimeler

Ashkenazi, Jewish, Istanbul, 16th century, Jizya

Kaynakça

• BOA, MAD.d. (Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi, Maliyeden Müdevver Defterler), No. 2060, 14393, 14932.
• BOA, TT.d. (Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi, Tapu Tahrir Defterleri), No. 210, 240.
• BOA, A.DVNS.MHM.d. (Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi, Mühimme Defterleri), No. 104.
• BOA, MFB (Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi, Müzehheb Ferman ve Beratlar), No. 680.
• GŞS (Galata Şer‘iyye Sicilleri), No. 25, 27, 40.
• “Ashkenaz”, Encyclopaedia Judaica, II, Ed. Fred Skolnik, Keter Publishing House, Jerusalem 2007, s. 569- 571.
• “Ashkenaz”, The Encyclopedia of the Jewish Religion, Ed. Zwi Werblowsky- Geoffrey Wigoder, Adama Books, New York 1986, s. 45.
• Aydın, Mehmet, “İstanbul’un Fethinden Önce ve Sonra İstanbul’daki Yahudi Cemaatleri”, Necmettin Erbakan Üniversitesi İlahiyat Fakültesi, 14/14 (Mart 2002), s. 5- 25.
• Baer, Marc David, Sultanic Saviors and Tolerant Turks: Writing Ottoman Jewish History, Denying the Armenian Genocide, Indiana University Press, Indiana 2020.
• Barnai, Jacob, “On the History of the Jews in the Ottoman Empire”, Sephardi Jews in the Ottoman Empire: Aspects of Material Culture, Ed. Esther Juhasz, Israel Museum, Jerusalem 1990, s. 19- 35.
• Elon, Menachem, “Hazakah”, Encylopaedia Judaica, VIII, Ed. Fred Skolnik, Keter Publishing House, Jerusalem 2007, s. 486- 489.
• Epstein, Mark Alan, The Ottoman Jewish Communities and their Role in the Fifteenth and Sixteenth Centuries, Klaus Schwarz Verlag, Freiburg 1980.
• Ercan, Yavuz, Osmanlı Yönetiminde Gayrimüslimler: Kuruluştan Tanzimat’a kadar Sosyal, Ekonomik ve Hukuki Durumları, Turhan Kitabevi Yayınları, Ankara 2001.
• Eroğlu, Ahmet Hikmet, Osmanlı Devletinde Yahudiler, Andaç Yayınları, Ankara 2003.
• Franco, M., Essai sur l’Histoire des Israielites de l’Empire Ottoman, Libreirie Durlacher, Paris 1897.
• Galante, Avram, Histoire des Juifs de Turquie, II, Isis Press, İstanbul 1961.
• Galanti, Avram, Türkler ve Yahudiler, Gözlem Gazetecilik Basın ve Yayın, İstanbul 1995.
• Gerlach, Stephan, Türkiye Günlüğü 1573- 1576, I, Çev. Türkis Noyan, Kitap Yayınevi, İstanbul 2017.
• Gerlach, Stephan, Türkiye Günlüğü 1577- 1578, II, Çev. Türkis Noyan, Kitap Yayınevi, İstanbul 2019.
• Hacker, Joseph, “The Sürgün System and Jewish Society in the Ottoman Empire during the Fifteenth to the Seventeenth Centuries”, Ottoman and Turkish Jewry: Community and Leadership, Ed. Aron Rodrigue, Indiana University, Bloomington 1992, s. 1- 65.
• İnalcık, Halil, “Cizye”, TDV İslam Ansiklopedisi, VIII, TDV Yayınları, İstanbul 1993, s. 45- 48.
• İnalcık, Halil, “Foundations of Ottoman- Jewish Cooperation”, Jews, Turks, Ottomans: a Shared History Fifteenth through the Twentieth Century, Ed. Avigdor Levy, Syracuse University Press, New York 2002, s. 3- 14.
• İrepoğlu, Gül, Osmanlı Saray Mücevheri: Mücevher Üzerinden Tarihi Okumak, Bilkent Kültür Girişimi Yayınları, İstanbul 2012.
• Kaya, İlyas Ozan, Şer‘iyye Sicillerine Göre Galata Yahudi Cemaati (1600- 1625), Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Nevşehir Hacı Bektaş Veli Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Nevşehir 2018.
• Kobler, Franz, Letters of Jews Through the Ages: From Biblical Times to the Middle of the Eighteenth Century, Ararat Publishing Society, London 1953.
• Kurt, Menderes, “16. Yüzyılın İkinci Yarısında Osmanlı Diplomasisinde Bir Yahudi Hekim: Salomon Aşkenazi, Osmanlı’da Diplomasi, Siyaset ve Savaş, İstanbul 2020, s. 41- 61.
• Kuşoğlu, Mehmet Zeki, “Hakkâklık”, TDV İslam Ansiklopedisi, XV, İSAM Yayınları, İstanbul 1997, s. 204- 205.
• Kutluay, Yaşar, İslam ve Yahudi Mezhepleri, Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları, Ankara 1965.
• Kutsal Kitap, Kitab-ı Mukaddes Şirketi, İstanbul 2001.
• Kuzgun, Şaban, Hazar ve Karay Türkleri, Se-da Yayınları, Ankara 1985.
• Levy, Avigdor, The Jews of the Ottoman Empire, The Darwin Press, Princeton 1994.
• Lewis, Bernard, İslam Dünyasında Yahudiler, Çev. Bahadır Sina Şener, İmge Kitabevi, Ankara 1996.
• Lewy, Guenter, Jews and Germans: Promise, Tragedy and the Search for Normalcy, The Jewish Publication Society, Lincoln 2020.
• Mehmed Süreyya, Sicill-i Osmanî, I, Yay. Haz. Nuri Akbayar, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul 1996.
• Miller, Jaroslav, “Between The Ottomans and the Habsburg: Hungarian Jews After the Mohacs Catastrophe”, Acta Universitatis Carolinae: Philosophica et Historica, 3 (June 2004), s. 99- 104.
• Nedkoff, Boris Christoff, “Osmanlı İmparatorluğunda Cizye”, Çev. Şinasi Altundağ, Belleten, 8/ 32 (1944), s. 599- 652.
• Nehama, Joseph, Histoire des Israelites de Salonique, II, Librairie Durlacher, Paris 1925.
• Ojalvo, Harry, Osmanlı Padişahları ve Musevi Tebaalarına İlişkin Kısa Tarihçe, 500. Yıl Vakfı, İstanbul 2001.
• Pakalın, Mehmet Zeki, Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü, I, Milli Eğitim Basımevi, İstanbul 1953.
• Peçevi İbrahim Efendi, Peçevi Tarihi, I, Haz. Bekir Sıtkı Baykal, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara 1992.
• Pitarakis, Brigitte, “İmparatorluğun Mücevherleri ve Konstantinopolis’in Kuyumcuları (4.- 7. Yüzyıllar)”, Bizans: Yapılar, Meydanlar, Yaşamlar, Çev. Buket Kitapçı Bayrı, İstanbul 2011, s. 197- 218.
• Roth, Cecil- Bornstein- Makovetsky, Leah, “Ashkenazi Solomon”, Encyclopaedia Judaica, II, Ed. Fred Skolnik, Keter Publishing House, Jerusalem 2007, s. 577- 578.
• Rozen, Minna, İstanbul Yahudi Cemaati’nin Tarihi (1453- 1566), Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul 2010.
• Rozen, Minna, "Public Space and Private Space Among the Jews of İstanbul in the Sixteenth and Seventeenth Centuries”, Turcica, 30 (1998), s. 331- 346.
• Selaniki Mustafa Efendi, Tarih-i Selaniki, I, Haz. Mehmet İpşirli, TTK Yayınları, İstanbul 1999.
• Shaw, Stanford, Osmanlı İmparatorluğu’nda ve Türkiye Cumhuriyeti’nde Yahudiler, Çev. Meriç Sobutay, Kapı Yayınları, İstanbul 2008.
• Solakzade Mehmed Hemdemî Çelebi, Solakzade Tarihi, II, Haz. Vahid Çabuk, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara 1989.
• Szende, Katalin, “Scapegoats or Competitors? The Expulsion of Jews from Hungarian Towns on the Aftermath of the Battle of Mohacs (1526)”, Expulsion and Diaspora Formation: Religious and Ethnic Identities in Flux from Antiquity to the Seventeenth Century, Ed. John Tolan, Brepols Publishers, Turnhout 2015, s. 51- 83.
• Teoman, Zeki, “Budin Şehrinin Anahtarlarını Kanuniye Kim Teslim Etti?” Türk Dünyası Tarih Dergisi, 12 (1987), s. 14- 17.
• Ülgen, Aygün, “Osmanlı Kuyumculuğu”, Yeni Türkiye, 6/ 34 (2000), s. 681- 693.
• Van Straten, Jits, The Origin of Ashkenazi Jewry: the Controversy Unreveled, De Gruyter, New York 2011.
• Veinstein, Gilles, “Jews and Muslims in Ottoman Territory before the Expulsion from Spain”, A History of Jewish-Muslim Relations: From the Origins to the Present Day, Ed. Abdelwahab Meddeb- Benjamin Stora, Princeton University Press, Princeton 2013, s. 164- 170.
• Yazıcı, Tahsin- İpşirli, Mehmet, “Ferraş”, TDV İslam Ansiklopedisi, XII, TDV Yayınları, İstanbul 1995, s. 408- 409.
• Yerasimos, Stephane, “La Communaute Juive d’Istanbul a la Fin du XVIe Siecle”,Turcica: Revue d’Etudes Turques,27 (1995), s. 101- 130.