Buhara Emiri Abdulahad Bahadır Han’ın Rusya Seyahatnamesi’nin (1892-1893) Rus Çarlığı’nın Uygarlık Tarihi Açısından Değerlendirilmesi

Yıl 2023, Cilt: 5 Sayı: 2, 259 - 280, 31.12.2023

Cihan Oruç

https://doi.org/10.59839/jiees.1354649

Öz

Buhara Hanlığı (1500-1920), Mâverâünnehir bölgesinde kurulmuş ve yaklaşık dört asır boyunca hüküm sürmüştür. 18. yüzyılın son çeyreğinden itibaren ise "Buhara Emirliği" olarak anılmaya başlamıştır. 19. yüzyıl itibariyle Türkistan coğrafyası, Rus ve Avrupalı seyyahların sıklıkla ziyaret ederek siyasi, askeri, kültürel ve ekonomik alanda geniş bilgiler edindikleri bir merkez haline gelmiştir. Bu bilgi birikimini etkili bir şekilde kullanmayı başaran Çarlık Rusya, Türkistan'ı işgal ederek bölgede tam bir hakimiyet sağlamıştır. Rus Çarlığı, 1868 yılında Buhara Emirliği'ne karşı elde ettiği askeri zaferlerle bu devleti Mâverâünnehir'deki tek egemen güç haline getirmiştir. Söz konusu dönemde Rusya'dan Türkistan'a yapılan seyahatler yaygın bir uygulama haline gelmiştir. Ancak bu kez Türkistan'dan Rusya'ya bir seyahatin gerçekleştiğine de tanıklık ediyoruz. Bu yolculuk, Buhara Emiri Abdulahad Bahadır Han tarafından gerçekleştirilmiştir. Buhara Emiri, bu seyahati vesilesiyle Rus Çarı III. Aleksandr'a oğlu Seyid Mir Alim Töre'nin veliahtlığını onaylatmayı amaçlamıştır. Emir, üç ay süren seyahatini günlük formunda kaleme alarak seyahatnamesini yazmıştır. Bu seyahatname, dönemin Rus kültürü ve uygarlığına dair önemli bilgiler sunmaktadır. Eserdeki bu bilgiler bağlamında, Rus uygarlığına ait öne çıkan konular, hazırladığımız bu çalışmanın odak noktası olmuştur. Özellikle Rus Çarlığı'na ait tren yolu ağı, posta teşkilatı, sanatsal etkinlikler, mimari, teknolojik cihazlar, eğlence kültürü, fabrikalar, eğitim sistemi, itfaiye teşkilatı ve askeri teknoloji gibi konulara odaklanılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Buhara Emirliği, Abdulahad Bahadır Han, Rusya Seyahatnamesi, Rus Çarlığı, Rus Uygarlığı.

Evaluation of Emir Abdullah Bahadur Khan's Travelogue to Russia (1892-1893) in the Context of the Civilization History of the Russian Empire

Öz

Buhara Hanlığı (1500-1920), Mâverâünnehir bölgesinde kurulmuş ve yaklaşık dört asır boyunca hüküm sürmüştür. 18. yüzyılın son çeyreğinden itibaren ise "Buhara Emirliği" olarak anılmaya başlamıştır. 19. yüzyıl itibariyle Türkistan coğrafyası, Rus ve Avrupalı seyyahların sıklıkla ziyaret ederek siyasi, askeri, kültürel ve ekonomik alanda geniş bilgiler edindikleri bir merkez haline gelmiştir. Bu bilgi birikimini etkili bir şekilde kullanmayı başaran Çarlık Rusya, Türkistan'ı işgal ederek bölgede tam bir hakimiyet sağlamıştır. Rus Çarlığı, 1868 yılında Buhara Emirliği'ne karşı elde ettiği askeri zaferlerle bu devleti Mâverâünnehir'deki tek egemen güç haline getirmiştir. Söz konusu dönemde Rusya'dan Türkistan'a yapılan seyahatler yaygın bir uygulama haline gelmiştir. Ancak bu kez Türkistan'dan Rusya'ya bir seyahatin gerçekleştiğine de tanıklık ediyoruz. Bu yolculuk, Buhara Emiri Abdulahad Bahadır Han tarafından gerçekleştirilmiştir. Buhara Emiri, bu seyahati vesilesiyle Rus Çarı III. Aleksandr'a oğlu Seyid Mir Alim Töre'nin veliahtlığını onaylatmayı amaçlamıştır. Emir, üç ay süren seyahatini günlük formunda kaleme alarak seyahatnamesini yazmıştır. Bu seyahatname, dönemin Rus kültürü ve uygarlığına dair önemli bilgiler sunmaktadır. Eserdeki bu bilgiler bağlamında, Rus uygarlığına ait öne çıkan konular, hazırladığımız bu çalışmanın odak noktası olmuştur. Özellikle Rus Çarlığı'na ait tren yolu ağı, posta teşkilatı, sanatsal etkinlikler, mimari, teknolojik cihazlar, eğlence kültürü, fabrikalar, eğitim sistemi, itfaiye teşkilatı ve askeri teknoloji gibi konulara odaklanılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Anahtar Kelimeler: Bukhara Emirate, Abdulahad Bahadur Khan, Russian Travelogue, Russian Empire, Russian Civilization.

Kaynakça

• Abdiraşidov, Zaynabidin, İsmail Gaspriskiy i Turkestan v Naçale XX Veka: Svyazi, Otnoşeniya, Vliyanie, Akademnashr, 2011.
• Abdulahad Bahadır Han, Tahrir-i Ruzname-i Sefer-i Hayriyet-i Eser-i Ala-yı Hazret Emir-i Buhara Seyyid Abdulahad Bahadır Han, Üniversitet-i Der Şehr-i Kazan, Kazan, 1312.
• Abdulahad Bahadır Han, Rusya Seyahatnamesi, Çev. Cihan Oruç-Emre Keser, Kronik Yayınları, İstanbul, 2023.
• Baybekov, G.A., “İstoriya sozdaniya muzeya Ermitaj”, Perelomnıye momentıy istorii: Lyudi, sobıytiya, issledovaniya, St. Petersburg: 2022, s.116-122.
• Çelik, Muhammed Bilal, 1800-1865 Yılları Arasında Buhara Emirliği, Sakarya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayınlanmamış Doktora Tezi, Sakarya, 2009.
• Doğan, Orhan, Aysel Erdoğan, Batı Türkistan Hanlıkları, Berikan Yayınevi, Ankara, 2017.
• “Emir Buharskiy”, Niva, C. 3, Tipografiya i Litografiya A. Tranşelya, St. Petersburg, 1911, s. 57.
• Hatunoğlu, Nurettin, Türkistan’da Son Türk Devleti Buhara Emirliği ve Âlim Han, Ötüken Neşriyat, 1. Baskı, İstanbul, 2016.
• Hatunoğlu, Nurettin, “Buhara Hanlığı”, Avrasya’nın Sekiz Asrı Çengizoğulları, Ötü¬ken Neşriyat, 1. Baskı, İstanbul, 2016, ss. 482-526.
• Hizov, A.V. İstoriya pojarnoy ohranıy, Saratovski Gau, Saratov, 2016.
• Koç, Dinçer, Buhara Hanlığı, Türklerin Tarihi Başlangıçtan 20. yüzyılın İlk Yarısına Kadar, Ed: Sahure Ergüzel, Yeşim Çağlar, Yeditepe Yayınevi, İstanbul, 2021.
• Mirza Abdu’l Azim Sami, Tarih-i Selâtin-i Mangıtıyye, Çev. L.M. Epifanovoy, Vostoçnoy Literaturı, Moskova, 1962.
• Mişenko F.G., “Teatr”, Entsiklopediçeskiy Slovar Brokgauza i Yefrona, Sankt-Peterburg, 1901, T. XXXIIa s. 731-747.
• Morozov P.O., “Novıye Materialı Dlya İstorii Russkogo Teatra”, Jurnal Ministerstva Narodnogo Prosveşeniya, Sankt-Peterburg 1884, Ç. 234, s. 352-368.
• Moiseev, S. R., İstoriya Tsentralnıh Bankov i Bumajnıh Deneg, Moskova 2015.
• Özdemir, Emin, “Rus İşgalinden Önceki Dönemde Türkistan’a Gelen Batılı Seyyahlar ve Türkistan Tarihine Kaynak Olarak Seyahatnameleri”, History Studies, 2/2, (2010), s. 113-126.
• Özkan, Murat, Buhara Hanlığı, Selenge Yayınları, İstanbul, 2021.
• Roux, Jean Paul, Türklerin Tarihi, Çev. Aykut Kazancıgil, Lale Arslan Özcan, 3. Basım, Kabalcı Yayınevi, İstanbul, 2007, s. 428.
• Saifi, Saifullah, The Khanate of Bukhara From c. 1800 to Russian Revolution, Centre of Advanced Study Department of History Aligarh Muslim Universty, Aligarh, 2002
• “Seid Abdulahad Han Emir Buharskiy”, Niva, C. 1, Tipografiya i Litografiya A. Tranşelya, St. Petersburg, 1893, s. 19.
• Vladimirovna, E. O, Dizayn Sredı Konnosportivnogo Kompleks na Pravobereje r. Surı v g. Penze, Penzenskiy Gosudarstvennıy Universitet Arhitekturı i Stroitelstva Arhitekturnıy Fakultet, Penza 2017.
• Yetişkin, Mehmet, A History of Turkistan in the Nineteenth Century: Motives, Process and Aftermath of Russian Invasions, TTK, Ankara, 2014.
• Voronov İ. İ., “İstoriografiya Poçtovo- Telegrafnogo Vedomstva Rossiyskoy İmperii 1802- 1881 gg”, Sotsiogumanitarnıye Kommunikatsii, Ç. I, No I. 2022, ss. 9- 20.
• Zavaritskiy, D. A., Hram Svyatıh Apostolov Petra i Pavla pri RPGU im. Gertsena, Sbornik Materialov, St. Petersburg, 2006.