SON DÖNEM MEKKÎ SÛRELERDE ÖNE ÇIKAN TOPLUMSAL MESAJLAR

Yıl 2020, Cilt: 11 Sayı: 1, 321 - 352, 30.04.2020

Burhan Çonkor

Öz

Peygamberliğin Mekke dönemi, vahyin söylemine paralel olarak değişen ve zamanla artan müşrik muhalefeti nedeniyle hem Hz. Peygamber hem de Müslümanlar açısından giderek zorlaşan bir dönem olmuştur. Yaşanan zorlu hayat şartları, döneme ait tarihi verilerin günümüze aktarılmasına da önemli ölçüde engel teşkil etmiştir. Bütün bu olumsuzluklara rağmen, ilgili sûrelerde dönemin şartları çerçevesinde ne tür mesajlar verildiğinin tespiti, Kur’an’ın bu güne hitabının ne olduğunu anlama noktasında gerekli bir adımdır. Bu nedenle sayısal anlamda Kur’an’ın çoğunluğunu oluşturan Mekke dönemi sûrelerinin, döneme ait tarihi olaylarla bağlantılı olarak incelenmesi gerekmektedir.
Mekke döneminde yaşanan gelişmelerin vahiyle birlikte okunması şeklinde bir yöntem izlenen bu çalışmada, muhasara yıllarının bitiminden hicrete kadar olan zaman aralığındaki surelerin ortak içerikleri ele alınmıştır. Bu döneme ait surelerin tespiti, ilgili nüzûl rivayetleri ve sûre içeriklerinden istifade edilerek tespit edilmiştir. Aynı zamanda siret-nüzûl ilişkisi bağlamında yapılan diğer bazı çalışmalardan da yararlanılmıştır.
Çalışmamızda, hicrete yakın zamanda vahyin hangi muhataplara, hangi üslup ve içerikle hitap ettiği belirlenmeye çalışılmıştır. Elde ettiğimiz veriler, bu dönemde nâzil olan âyet ve surelerin sosyal sorumluluklar açısından önemli mesajlar içerdiğini ortaya koymuştur. İlgili mesajlar başlıklar halinde tespit edilerek, dönemin olayları doğrultusunda izah edilmiştir. Yaptığımız bu çalışmanın, vahyin ilk muhataplar üzerinden ortaya koyduğu toplumsal sorumlulukların daha iyi anlaşılmasına katkı sunacağını ümit ediyoruz.

Anahtar Kelimeler

Tefsir, Mekke Dönemi, Vahiy, Muhasara, Hicret

Kaynakça

• Âlûsî, Şihâbuddîn Mahmûd (1415/1995). Rûhu’l-Meâni fî Tefsîri’l-Kur’âni’l-Azîm ve’s-Sebi’l-Mesânî. (Thk, Ali Abdulbâri Atiyye). Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, I-XVI, Beyrut. Arı, Abdüsselam (2013). “Yetîm”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. İstanbul: TDV Yayınları, 43: 501. Beyhakî, Ebû Bekr Ahmed b. Huseyn b. Ali (1405/1985). Delâilü’n-nübüvve ve ma’rifetü ahvâli sâhibi’ş-şerî’a. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye. Buhârî, Ebû Abdullah Muhammed b. İsmail. Sahîhu’l-Buhârî. İstanbul: el-Mektebetü’l-İslâmiyye, ts. Câbirî, Muhammed Âbid (2008). Fehmu’l-Kur’âni’l-hakîm–et-tefsîru’l-vâdıh hasebe tertîbi’n-nüzûl. Beyrut: Dâru’n-neşri’l-Mağribiyye. Cevâd Alî (1422/2001). el-Mufassal fî târîhi’l-Arabi kable’l-İslâm. B.y.y.: Dâru’s-Sâkî. Çalışkan, İsmail (2012). “Kur' ân Vahyinin Mekke Yıllarında Kelimelerle ve Kavramlarla Zihniyet İnşası”. Kur’ân Nüzûlunun Mekke Dönemi Sempozyumu. Çorum: Çorum Belediyesi Kültür Yayınları. Çalışkan, Necmettin (2013). “Nüzûl Sırasına Göre Yeni Bir Tefsir: Abdurrahman Hasan Habenneke el -Meydânî Ve Meâricü’t-Tefekkür”. Toplum Bilimleri, Temmuz – Aralık, 7 (14). Çelebi, İlyas (1998). “Hızır”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. İstanbul: TDV Yayınları, 17: 406-409. Çelik, Hüseyin (2013). “Kur' ân'ın, Mekke Toplumunda var olan bir Takım Yanlış inanç, ibadet ve Davranışları Islah etmesi”. Kur’ân Nüzûlunun Mekke Dönemi Sempozyumu. Çorum: Çorum Belediyesi Kültür Yayınları. Çonkor, Burhan (2015). Boykotun Bitiminden Hicrete Kadar Olan Dönemde İnen Sûrelerin Tahlili. Doktora Tezi. Ankara Üniversitesi. Çonkor, Burhan (2016). “Sûrelerin Belirli Dönemlere ve Olaylara İzâfesi”. Dini Araştırmalar Dergisi, sy. 48, 129-152. Derveze, Muhammed İzzet (1383/1964). et-Tefsîru’l-hadîs. Kahire: Dâru ihyâi’l-kütübi’l-Arabiyye. Duman, M. Zeki (2013). “Kur’an’ın Penceresinden Mekke ve Vahyin Mekke Dönemi”. Kur' an Nüzûlünün Mekke Dönemi Sempozyumu. Çorum: Çorum Belediyesi Kültür Yayınları. Elmalılı, Muhammed Hamdi Yazır. Hak Dini Kur’an Dili. (Sad. Komisyon). İstanbul: Azim Yayınları, ts. Erdem, Mehmet (2006). “İslam Teşriinin Oluşum Seyri Açısından Vahiy Döneminin Mekke Merhalesi ve Safhaları”. Dini Araştırmalar, Eylül-Aralık 9/26, 273-296. Erkal, Mehmet (2013). “Zekât”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. İstanbul: TDV Yayınları, 44: 197-207. Heyet (Hayreddin Karaman ve Diğerleri) (2007). Kur’ân Yolu Türkçe Meal ve Tefsir. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları. İbn Hanbel, Ebû Abdillah Ahmed b. Muhammed (1985). Müsned. Beyrut: el-Mektebü’l-İslâmî. İbn Hişâm, Ebû Muhammed Cemâlüddîn Abdülmelik el-Himyerî. es-Sîretu’n-nebeviyye. (Thk. Mustafa es-Sakâ-İbrâhîm el-Ebyârî-Abdülhâfiz eş-Şelebî). Beyrut: Dâr-u İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, ts. İbn Sâ’d, Ebû Abdullah Muhammed el- Hâşimî (1968). et-Tabakâtu’l-kübrâ. Beyrut: Dâr-u Sâdır. Kurtubî, Ebû Abdillah Muhammed b. Ahmed (1384/1965). el-Câmiu li Ahkâmi’l-Kur’ân. (Thk. Ahmed Berdûnî, İbrâhîm Atfîş). Kâhire: Dâru’l-Kütübi’l-Mısriyye. Mâturîdî, Ebû Mansûr Muhammed b. Muhammed (1426/2005). Te’vîlâtü ehli’s-sünne. (Thk. Mecdî Baslum). Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye. Mevdûdî, Ebû’l-A’lâ (2002). Tefhîmu’l-Kur’ân. (çev. Komisyon). İstanbul: İnsân yayınları. Mukâtil, b. Süleyman (2003). Tefsiru Mukâtil b. Süleyman. (Thk. Ahmed Ferîd). Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye. Önkal, Ahmet (1989). “Akabe Biatları”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi İstanbul: TDV Yayınları, 2: 211. Öztürk, Mustafa (2013). “Zülkarneyn”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi İstanbul: TDV Yayınları, 44: 564-567. Râzi, Fahreddin Ebû Abdullah Muhammed b. Ömer (1420/1999). Mefâtîhu’l-Ğayb- et-Tefsiru’l- Kebîr. Beyrut: Dâru ihyâi’t-türâsi’l-Arabî. Soysaldı, Mehmet (2011). “İslam Öncesi Mekke Toplumlarında Namaz, Zekât, Oruç Ve Hac Uygulamaları”. İstanbul: Kur' an' ın Anlaşılmasına Katkısı Açısından Kur'an Öncesi Mekke Toplumu Sempozyumu, 147-170. Suyûtî, Ebu’l-Fadl Celâlüddîn Abdurrrahman. Lübâbü’n-nukûl fî esbâbi’n-nüzûl. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, ts. Şevkânî, Muhammed b. Ali (1414/1994). Fethu’l-Kadîr. Beyrut: Dâru İbn Kesîr. Taberî, Muhammed b. Cerîr (1420/1999). Câmiu’l-beyân an te’vîli âyi’l-Kur’ân. (Thk. Ahmed Muhammed Şâkir). B.y.: Müessetü’r-risâle. Tirmizî, Ebû Îsâ Muhammed (1964). el-Câmiu’s-sahîh. Medine: Mektebetü’s-selefiyye. Yazır, Elmalılı Muhammed Hamdi. Hak Dini Kur’an Dili. İstanbul: Azim yayınları, ts