ÇARLIK RUSYASINDA CEDİTCİLİK/YENİ USUL HAREKETİ

Yıl 2019, Cilt: 4 Sayı: 1, 65 - 90, 12.02.2019

Mehmet Erkan Kıllıoğlu

https://doi.org/10.26809/joa.4.006

Öz

Ceditcilik veya Usul-u Cedit (Yeni Usul) akımı Orta Asya’da, İslam Dünyasının diğer kısımlarında olduğu gibi, 19. Yüzyılın sonu ile 20. Yüzyılın başı arasındaki dönemde ortaya çıkan kültürel ve siyasi bir fenomendir. Temelde Batı Dünyasının ve Modernizmin değiştirici gücüne karşı verilen tepkidir. Askeri, siyasi, kültürel ve ekonomik alanlardaki üstünlüğün kaybedilmesinin sebeplerini öncelikle teşhis etmek daha sonra da bu soruna uygun çözümler üretmek amacını bünyesinde barındıran bir yaklaşımdır. Hareketin en bilinen isimlerinden birisi olan İsmail Gaspıralı’nın uygulamalarında da görüldüğü üzere bu duruma öncelikli ve uygun çözüm olarak yeni bir eğitim sisteminin geliştirilmesi ve toplumun eğitilmesi bulunmuştur. Bu amaçla Usul-u Cedit adı verilen yeni bir eğitim sistemi geliştirilmiş ve yeni bir anlayış ortaya konmuştur. Ancak bu yaklaşım toplum içindeki bazı kesimlerin tepkisini çekmiş, muhalefetlerine sahne olmuştur. Bu yüzden de bu önemli fırsat kaçırılmış, iç ve dış dinamiklerin etkisi ile kendisinden beklenen sonucu verememiştir.

Anahtar Kelimeler

Usul-u Cedit, Ceditcilik, Çarlık Rusyası

THE NEW METHOD (JADIDISM) MOVEMENT IN TSARIST RUSSIA

Öz

Jadidism or New Method (in especially in the field of education) Movement was a cultural movement that spreads in Central Asia between last decade of 19 th century and the first quarter of 20 th century. That cultural movement assign itself a special mission; helping society in its struggle with illeteracy and backwardness. In order to continue this mission European modernisation practice choosen as a model. But it has also a reaction to Modernism and Western Civilizations cohersive power. Because of loosing superiority in the military, political, cultural and economic fields a huge skock shakes the Muslim state and society. In order to elaborate that unwanted situation intelectuals and the state bureaucracy focus on alternative solutions. New Method was one of that possible solution options. A prominent figure of New Method School, İsmail Gaspıralı, expresses that reform in the education system was the best option. As a result of his efforts Mew Method was born and spread to all of the

Muslim regions of Central Asia. But the movements attempts failed because of the internal and external

dynamics of the region.

Anahtar Kelimeler

Jadidism, New Method, Tsarist Russia

Kaynakça

• “Abdürreşit İbrahim”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, http://www.diyanetislamansiklopedisi.com/abdurresid-ibrahim/, Erişim Tarihi: 23.08.2017.
• Akiner, Shirin (1995), Sovyet Müslümanları, Tufan Buzpınar-Ahmet Mutu (çev.), İstanbul: İnsan Yayınları.
• Akyol, Taha (1980), “Esir Milletler ve Bağımsızlık Çağı”, Milli Eğitim ve Kültür (Esir Türkler Özel Sayısı), Sayı: 7,Yıl: 2, s. 25-53.
• Andican, Ahat (2003), Cedidizm’den Bağımsızlığa Hariçte Türkistan Mücadelesi, 1. Baskı, İstanbul: Emre Yayınları.
• Arat, Reşid Rahmeti (1957), İslâm Ansiklopedisi, Cilt: 7, İstanbul: Matbuat, s. 380-393.
• Ayan, Ekrem (2015), Modern Kazak Edebiyatının Öncüsü Ibıray Altınsarin, İstanbul: Bilge Kültür Sanat Yayınları.
• Ayna Dergisi (1913), “İlm-i Terekki”, Sayı: 10, s. 246.
• Baldauf, İngeborg (2001), “Jadidism in Central Asia Within Reformism and Modernisim in the Muslim World”, Die Welt des İslam, New Series, Cilt: 41, Sayı: 1, s. 72-88.
• Bennigsen, Alexandre (1986), Soviet Muslim Intelligentsia in Central Asia, ldeologies and Political Attitudes, Ankara: Middle East Technical Univesity Asian-African Research Group, No: 28.
• “Ceditcilik”, Ana Britannica, Cilt: 5, s. 434-435.
• Celal (1912), “Islah-ı Medaris”, Buhara-i Şerif Gazetesi, Sayı: 97.
• Çağatay, Tahir Vd. (1979), Muhammed Ayaz İshaki: Hayatı ve Faaliyet, 100. Doğum Yılı Dolayısıyla, Ankara: Ayyıldız Matbaası.
• Çakmak, Cihan (2014), “Gaspıralı İsmail’in Ceditçi Aydın Fatih Kerimî Üzerindeki Etkisi”, Modern Türklük Araştırmaları Dergisi, Cilt: 11, Sayı: 4, s. 284-293.
• D’Encausse, Helene Carrere (2009), Islam and Russian Empire, Reform and Revolution in Central Asia, Londra: I.B. Tauris.
• D’Encausse, Helene Carrere (1992), Sovyetlerde Müslümanlar, Adnan Tekşen (çev.), İstanbul: Ağaç Yayınları.
• Devlet, Nadir (1999), Rusya Türklerinin Milli Mücadele Tarihi, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Devlet, Nadir (1988), İsmail Bey (Gaspıralı), Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı.
• Ergün, Mustafa ve Barış Çiftçi (2016), “Türk Dünyasının İlk Ortak Eğitim Reformu: Usul-ü Cedit Hareketi”, I. Uluslararası Türk Dünyası Kültür Kurultayı, İzmir: Ege Üniversitesi Türk Dünyası Araştırmaları Enstitüsü, s. 1-15.
• Erşahin, Seyfettin (1999), “Buhara’da Ceditcilik-Eğitim Tartışmaları ve Abdurrauf Fıtrat (XX. Yüzyıl Başları)”, Dini Araştırmalar, Cilt: 1, Sayı: 3, Nisan 1999, s. 213-255.
• Gökalp, Ziya (1974), Türkleşmek İslamlaşmak, Muasırlaşmak, İstanbul: Türk Kültür Yayını.
• Gökgöz, Saime Selenga (2007), Yevmifiy Aleksandroviç Malov İdil-Ural’da İslâm Karşıtı Rus Misyon Siyaseti, Ankara: Köksav.
• Göktürk, İsmail (2014), “Gaspıralı İsmail Bey’in (1851-1914) Kazanlı Âlimlerle Münasebetleri”, Ali Arslan, İbrahim Maraş, Recep Çelik ve Mehmet Kamil Berse (Ed.), Şehabeddin Mercani ve Kazan Kültürü, Kazanlı Yenilikçi Âlimler, Cilt: 1, İstanbul: Türk Dünyası Kültür Başkenti Eskişehir 2013 Ajansı, s. 326-355.
• Guilfanov, Rim. “Jadidism, The Tatar Approach to Reforming Islam”, Radio Free Europe/Radio Liberty , http://www.rferl.org/specials/50radioliberty/guilfanovspeech. asp/ , Erişim Tarihi: 25 Mayıs 2018.
• Güngör, Ebubekir (2008), “Orta Asya’da Fikri Akımlar”, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Kırgız-Türk Manas Üniversitesi.
• Güngör, Şule (1994), “Yanga Milli Yol (Yeni Milli Yol) Dergisi ve Tatar Aydınlarından M. Ayaz İshaki (İdilli)’nin Siyasi Görüşleri”, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul: Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırma Enstitüsü.
• Hamşioğlu, Oğuz (2006), “Afgan Modernleşmesi ve Türkiye (1880-1933)”, Yayınlanmamış Doktora Tezi, Ankara: Hacettepe Üniversitesi, Atatürk İlkeleri ve İnkılap Tarihi Enstitüsü.
• Hannan, Şah Abdul (2017), “İslam in Russia and Central Asia”, Chapter 3- Muslim Revival Movement in Central Asia (1850-1920), http://www.2muslims.com/books/Islam_central_asia.pdf, Erişim Tarihi: 17 Haziran 2017
• Hatunoğlu, Nurettin (2010), “Buhara Hanlığının Son Emiri Alimhan ve Dönemi (1911-1920)”, Yayınlanmamış Doktora Tezi, Ankara: Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Hayit, Baymirza (1981), Türkistan’da Ceditçilik ve Sonu, Ankara: Milli Eğitim ve Kültür.
• Hıdıraliyev, Darhan (1997), “Türkistan’da Cedit Hareketinin Fikri Kaynakları ve Abay”, Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi, Ege Üniversitesi Türk Dünyası Araştırmaları Enstitüsü Yayını, Sayı: 2, s. 79-89.
• Hocayev, Feyzullah (1997), Buhara İnkılabınıng Tarihige Materyaller: Feyzullah Hocayev Hayatı ve Faaliyetı Hakkıda Yengı Mulahazalar, D. A Alimova, (hzl.) Taşkent: Fen Neşriyatı.
• Holdsworth, Mary (1959), Turkistan in the Nineteenth Century: A Brief History of the Khanates of Bukhara, Khokand and Khiva, Oxford: Central Asian Research Center.
• Kalkan, İbrahim (2000), “Sovyet Dönemi Öncesi Orta Asya Aydınları ve Değişim”, Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, Sayı: 14, s. 285-296.
• Kadyrov, Mederbek (2014), “Kırgızistan’da Ceditcilerin Eğitim Alanındaki Faaliyetleri”, Dini Araştırmalar, Cilt: 17, Sayı: 45, s. 159-172.
• Kanlıdere, Ahmet (1997), Reform Within Islam, The Tajdid and Jadid Movement Among The Kazan Tatars (1809-1917), Conciliation or Conflict, İstanbul: Eren Yayıncılık, Middle Eastern and Balkan Studies 1.
• Kanlıdere, Ahmet (2005), Kadimle Cedit Arasında Musa Carullah, Hayatı, Eserleri, Fikirleri, İstanbul: Dergâh Yayınları 298, Tarih Dizisi: 23.
• Kanlıdere, Ahmet (1995), “The Revitalizing Aspect of the Tatar Reform Movement”, University Seminar for Studies in the History and Culture of the Turks, New York: Columbia University.
• Kanlıdere, Ahmet (2013), “Sırât-ı Müstakîm Dergisi ve Buhara’da Uyanış (1909-1911),” VIII. Milletlerarası Türkoloji Kongresi, İstanbul: s. 551-565.
• Kanlıdere, Ahmet (2004), “Sovyet ve Türk Tarih Yazıcılığında Rusya Müslümanlarının Düşünce Tarihi”, Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi, Cilt: 2, Sayı:1, s. 149-181.
• Kanlıdere, Ahmet (2002), ”XIX. ve XX. Yüzyıllarda Kazan Tatarları”, Türkler Ansiklopedisi, Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, Cilt:18, s. 415-426.
• Kanlıdere, Ahmet (2010), “The Trends of Thought Among The Tatars and Bashkırs: Religious Reformism and Secular Jadidism vs. Qadimism”, Uluslararası Stratejik Araştırmalar Kurumu (USAK)/Orta Asya ve Kafkasya Araştırmaları (OAKA), Cilt: 5, Sayı: 9, s. 48- 63.
• Kanlıdere, Ahmet (1997), “Kazan Tatarları Arasında Tecdid ve Cedit Hareketi”, Türkiye Günlüğü, Sayı: 46, s. 89-96.
• Kanlıdere, Ahmet (2004),“Islahatçı ve Ceditçi Tanımlamaları Üzerine Bazı Düşünceler”, Hakan Kırımlı vd. (Ed.), İsmail Bey Gaspıralı İçin, Ankara: Kırım Türkleri Kültür ve Yardımlaşma Derneği, s. 255-262.
• Kanlıdere, Ahmet (2005), “Dini Ceditçilikten Seküler Reformculuğa: Islahçı ve Ceditçilerin Zihni Serüvenleri”, XIV. Türk Tarih Kongresi, II. Cilt, II. Kısım, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, s. 1339-1344.
• Kanlıdere, Ahmet (2003), “Cedidcilik ve Dini Islahçılık”, İsmail Bey Gaspıralı ve Ziya Gökalp Sempozyumu: Bildiriler, Ankara: s. 92-96.
• Kanlıdere, Ahmet (1999), “Rusya Türkleri Arasında Yenileşme Hareketleri Hakkındaki Araştırmalara Genel Bir Bakış”, Müteferrika, Sayı: 19, s. 123-131.
• Kanlıdere, Ahmet (2003), “Tatar Ceditciliğinin Kökenleri”, Tatarlar ve Tataristan: Dünü, Bugünü, Yarını Sempozyumu, İstanbul: Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, s. 1-6.
• Kasımov, Begali (1995), “XX. Yüzyıl Başlarında Türkistan'daki Ceditcilik Akımının Başlıca Özellikleri,” Avrasya Etüdleri, Cilt: 2, Sayı: 3, s. 88-97.
• Kazımoğlu, Samir (1996), “Ahmet Ağaoğlu’nun Dünya Görüşü”, Türkiye Cumhuriyeti Devletinin Kuruluş ve Gelişmesine Hizmeti Geçen Türk Dünyası Aydınları Sempozyumu ,Kayseri: s. 355-361.
• Khalid, Adeeb (1998), The Politics of Muslim Cultural Reform: Jadidism in Central Asia, Berkeley: University of California Press.
• Khalid, Adeeb (1994), “Printing, Publishing and Reform in Tsarist Central Asia”, Journal of Middle East Studies, Cilt: 26, Sayı: 2, s. 187-200.
• Khalid, Adeeb (1992), “Muslim Printers in Tsarist Central Asia: A Research Note,” Central Asian Survey, Cilt: 11, Sayı: 3, s. 113-18.
• Khalid, Adeeb (2001), “Osman Khoja and the Beginning of Jadidism in Bukhara”, Timur Kocaoğlu (ed.), Türkistanda Yenilik Hareketleri ve İhtilaller: 1900-1924/Reform Movements and Revolutions in Turkistan: 1900-1924 içinde Ankara: Türkistan ve Azerbaycan Araştırma Merkezi Yayını, Şafak Matbaası, s. 287-297.
• Kıllıoğlu, Mehmet Erkan (1999), “Özbekistan’ın Siyasi ve İktisadi Yapısı (Tarihi Bir Yaklaşım)”, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul: Marmara Üniversitesi Ortadoğu ve İslam Ülkeleri Enstitüsü.
• Kınacı, Cemile (2016), “Kazak Aydını Mirjakıp Duvlatulı’nın (1885-1935) Balkıya (1922) Tiyatro Eserinde Ceditçi Düşünce ve Dönemin Sosyal Meseleleri”, Gazi Türkiyat, Türkoloji Araştırmaları Dergisi, Sayı: 18, s. 171-194.
• Konçak, İbrahim (2013), “Ceditcilik Hareketi ve Türkistan-Osmanlı Devleti İlişkileri”, Çankırı
• Karatekin Üniversitesi Uluslararası Avrasya Strateji Dergisi, Cilt: 2, Sayı: 1, s. 105- 114.
• Kuran, Ercüment (1996), “Milli Mücadele Yıllarında ve Türkiye Cumhuriyeti Döneminde Ahmet Ağaoğlu”, Türkiye Cumhuriyeti Devletinin Kuruluş ve Gelişmesine Hizmeti Geçen Türk Dünyası Aydınları Sempozyumu, Kayseri: s. 431-434.
• Kurat, Akdes Nimet (1966), “Kazan Türklerinin “Medenî Uyanış” Devri”, Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Dergisi, Sayı: 3-4, s. 95-194.
• Landau, Jacop M. (1995), Pan Turkism: From Irredentism to Cooperation, Londra: Hurst Company.
• Lazzerini, Edward J. (1973), “Ismail Bey Gasprinskii and Muslim Modernism in Russia, 1879- 1914”, Yayınlanmamış Doktora Tezi, University of Washington.
• Maraş, İbrahim (2002), Türk Dünyasında Dini Yenileşme (1850-1917), İstanbul: Ötüken Yayınları No:535, Kültür Serisi: 231.
• Mektepov, Amankos (2004), “İsmail Bey Gaspıralı ve Kazaklar”, Hakan Kırımlı (ed.), İsmail Bey Gaspıralı İçin içinde Ankara: Kırım Türkleri Kültür ve Yardımlaşma Derneği Genel Merkezi Yayınları No: 9, s. 643-654.
• “Muhammed Ayaz İshaki İdilli”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (2000), Cilt: 21, s. 474-476.
• Polnoe Sobranie Zakonov Rossiskoi Imperii, 3. Seri, Cilt 25/1, No. 26803.
• Rashid, Ahmed (1994), The Resurgence of Central Asia Islam or Nationalism?, Londra: Oxford University Press.
• Roy, Oliver (2000), Yeni Orta Asya ya da Ulusların İmal Edilişi, Mehmet Moralı (çev.), İstanbul: Metis Yayınları, Yaşadığımız Dünya Dizisi: 25.
• Rowe, Timothy Jack (2015), “Ishans, Dervishes and Vast Army of Murids: Towards a Holistic View of Nineteenth Century Central Asia”, Yayınlanmamış Doktora Tezi, University of Wisconsin.
• Schamiloglu, Uli (2001), “Reform Movements and Revolutions in Turkistan: 1900-1924” Timur Kocaoglu (ed.) Studies in Honour of Osman Khoja/Türkistan'da Yenilik Hareketleri ve İhtilaller: 1900-1924 içinde, Haarlem: SOTA, s. 347-368.
• Tanör, Bülent (1999), Osmanlı-Türk Anayasal Gelişmeleri (1789-1980), 4. Baskı, İstanbul: YKY Yayınları, Cogito No: 69.
• Taymas, Abdullah Battal (1966), Kazan Türkleri, Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları: 15.
• Temizkan, Abdullah (2002), “Usul-u Cedid ve Tatar Burjuvazisi”, Türkiye Günlüğü, Sayı: 69, s. 73-77.
• Togan, Ahmet Zeki Velîdi (1981), Bugünkü Türkili (Türkistan) ve Yakın Tarihi, İstanbul.
• Tutar, Hüseyin (2005), “Kırgızistan’daki Son Gelişmeler Üzerine Bir Değerlendirme”, Hacettepe Üniversitesi, Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, Türkiyat Araştırmaları Dergisi, Yıl: 2, Sayı: 3, s. 169-181.
• User, Hatice Şirin (2006), Başlangıcından Günümüze Türk Yazı Sistemleri, Ankara: Akçağ Yayınları, s.319.
• Uzun, Turgay (2001), “Türkiye Dışındaki Aydınların Türk Milliyetçiliği İdeolojisine Katkıları”, Türk Yurdu, Cilt: 21, Sayı: 161, s. 13-24.
• Vurgun, Seda Yılmaz (2014), Türkistan’da “Ceditçilik Hareketinin Etkisinde Tiyatro”, Trakya Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, Cilt: 16, Sayı: 2, s. 219-232.
• Yarkın, İbrahim (1964), “Türkistan Eğitim ve Kültür İşlerine Bir Bakış”, Türk Kültürü, Yıl: 2, Sayı: 18, s. 137-145.
• Yelok, Veli Savaş (2014), “Feyzullah Hocayev ve Cedid Hareketi”, Türk Dünyası Bilgeler Zirvesi: Gönül Sultanları Buluşması, Eskişehir: 2013 Türk Dünyası Kültür Başkenti Ajansı, s. 423-428.
• Yılmaz, Yalçın (2014), “İşgal Döneminde Türkistan’da Rus Dil Planlaması ve Cedid Hareketi”, The Journal of Academic Social Sciences, Sayı: 29, s. 339-349.
• Zenkovski, Serge A. (2000), Rusya’da Türkçülük ve İslam, Ali Nejat Ongun (çev.), Ankara: Günce Yayınları.
• Zenkovski, Serge A. (1967), Pan Turkism and Islam in Russia, Cambridge. MA: Russian Research Center Studies, Harvard University Press.