Liturgy: Historical and Ancient Origin of the Public Goods/Services/Expenditures and Its Development

Yıl 2020, Sayı: 64, 51 - 72, 22.01.2021

Nihat Falay

https://doi.org/10.26650/mcd2020-807080

Öz

In the study, the concept and practice of liturgy and the social and economic reasons behind them will be examined. Because the concept of liturgy doesn’t have an exact equivalent, it has to be accepted as a voluntary-obligation or a compulsory-obligation. The concept of liturgy, which means work for the public, service to the society and the state, and a religious and sacred service in terms of its purpose, has its roots in the old centuries. The Ancient Greek liturgy is based on the perception that construction, maintenance and financing of temples be covered through aristocrat families’ budgets. In the Classical Greek city-states, this function became first a voluntary and then an obligatory but honorable task. In the context of voluntary-obligation, liturgy was first performed by managing three-rowed warships, attending religious rituals, organizing festivals and staging dramatic works. B.C. in the 4th century, liturgy became a kind of a property tax, but this was also defined as social honor and provision of public support. Because, the main actors involved in the development of liturgy are the Athenian aristocrats and later the rich non-aristocrats group. B.C. in 594, in the Ancient Greek city-state, citizens were grouped as large farmers, horsemen, peasants and workers, in terms of their liturgical liabilities and according to their assets. The specific feature of the Ancient Greek economic and social structure also appears in the Roman state. Rich citizens in Rome also undertook tasks for the public interest, such as temple construction and organizing festivals. Later, liturgy (munera sordida in Latin) became a fulfilled work, because it constituted a compulsory job/set of jobs for people. These were the tasks that the Romans took part in a more passive mood but ever with less faith, in obedience to state rules. The first liturgical records are found in papyrus in the Byzantine Empire which is a continuation of the Ancient Greek and Roman periods. In Byzantium, liturgical obligation is a normal taxation method, it foresees individual labor, service surveillance or a senatorial-level expenditure. From a historical point of view, even if not in nowadays’ sense it is seen that public goods/services/expenditures, have become widespread in the Ancient Greek and Roman civilizations in terms of their improved and diversified aspects, with the participation of the aristocrats first and then the rich non-aristocrats. These goods/services/expenditures have become an element of social obligation and vanity.

Anahtar Kelimeler

The Ancient Age, Liturgy, Solon, Public Goods and Services, Compulsory Obligations

Litürji: Kamu Mallarının/Hizmetlerinin/Harcamalarının Tarihsel ve Antik Bir Kökeni ve Gelişimi

Öz

Çalışmada, litürji kavramı ve uygulaması ve bunların arkasındaki sosyal ve ekonomik nedenler irdelenecektir. Litürji kavramının tam bir karşılığı bulunmadığı için, onun bir gönüllü-yükümlülük veya zorunlu-yükümlülük olarak kabul edilmesi gerekir. Anlamı halk için çalışmak, topluma ve devlete yapılan hizmet ve amacı itibariyle dinsel ve kutsal bir hizmeti kasteden litürji kavramının kökleri eski yüzyıllara dayanır. Antik Yunan litürjisi, tapınakların yapım, bakım ve finansmanının aristokrat ailelerin bütçelerinden karşılanması gibi bir anlayışa dayanır. Klasik Yunan kent-devletlerinde, bu işlev önce gönüllü, sonra da zorunlu ama onurlu bir görev durumuna gelmiştir. Litürji, gönüllü-yükümlülük bağlamında önce üç kürekli harp teknelerini yönetmek, dinsel ayinlere katılmak, festivaller düzenlemek ve tiyatro eserleri sahneye koydurmak şeklinde gerçekleştiriliyordu. M.Ö. 4. y.y.’da, litürji bir nevi emlak vergisi niteliğini almış, fakat bu da toplumsal onur ve kamusal destek sağlama şeklinde tanımlanmıştır. Çünkü, litürjilerin gelişmesinde rol alan temel aktörler Atinalı aristokratlar ve daha sonraları da aristokrat olmayan zenginler grubudur. Antik Yunan kent-devletinde M.Ö. 594’de yurttaşlar litürjilerdeki yükümlülükleri açısından ve malvarlıklarına göre; büyük çiftçiler, atlılar, köylüler ve işçiler şeklinde gruplandırılmıştır. Antik Yunan ekonomik ve sosyal yapısının kendine özgü niteliği Roma devletinde de ortaya çıkmaktadır. Roma’da da zengin vatandaşlar tapınak yapımı ve şenlikler düzenlenmesi ve benzeri kamu yararına görevler üstlenmiştir. Daha sonra, litürji (Latince munera sordida) sadece yerine getirilen bir iş durumuna dönüştü, çünkü insanlar için bunlar yapılması zorunlu bir iş/işler bütünü oluşturdu. Bunlar, Romalıların devlet kurallarına boyun eğerek, daha çok edilgen bir ruh haliyle ama giderek daha az inançla katıldıkları görevler idi. Antik Yunan ve Roma döneminin bir anlamda devamı olan Bizans İmparatorluğu’nda litürjiye ilişkin ilk kayıtlar papirüslerde görülmektedir. Bizans’ta litürjik yükümlülük artık normal bir vergileme tarzı ve yöntemidir, bireysel işgücü, hizmet gözetimi veya senatörlük düzeyinde bir harcamayı öngörür. Tarihsel açıdan bakıldığında, kamu mallarının/hizmetlerinin/harcamalarının günümüz anlamında olmasa dahi, Antik Yunan ve Roma uygarlıklarında önce aristokratların sonra da aristokrat olmayan zenginlerin katılımı ile, gelişmiş ve çeşitlenmiş yönleri bakımından giderek yaygınlaştığı görülür. Bu mallar/hizmetler/harcamalar, birer toplumsal mükellefiyet ve gösteriş unsuru haline dönüşmüştür.

Anahtar Kelimeler

Antik Çağ, Litürji, Solon, Kamu Mal ve Hizmetleri, Zorunlu Yükümlülükler

Kaynakça

• Adkins, A. H. (1972): Moral values and political behaviour in ancient Greece. London. Chatto and Windas. google scholar
• Adkins, A. H. (1972): Moral values and political behaviour in ancient Greece. London. Chatto and Windas. google scholar
• Akurgal, Ekrem (1962): The art of the Hittites. London. Thames and Hudson. google scholar
• Akurgal, Ekrem (1962): The art of the Hittites. London. Thames and Hudson. google scholar
• Andreades, A. M. (1933). A history of Greek public einance. Cambridge. Arno Press. google scholar
• Andreades, A. M. (1933). A history of Greek public einance. Cambridge. Arno Press. google scholar
• Andrewes, A. (1982/a): “The growth of the Athenian state”. The Cambridge Ancient History. Vol. 3. The Expansion of the Greek World: Eight to Sixth Centuries B.C. Cambridge. Cambridge University Press. google scholar
• Andrewes, A. (1982/a): “The growth of the Athenian state”. The Cambridge Ancient History. Vol. 3. The Expansion of the Greek World: Eight to Sixth Centuries B.C. Cambridge. Cambridge University Press. google scholar
• Andrewes, A. (1982/b): “The tyranny of Pisistratus”. The Cambridge Ancient History. Vol. 3. The Expansion of the Greeek World: Eight to Sixth Centuries B.C. Cambridge. Cambridge University Press. google scholar
• Andrewes, A. (1982/b): “The tyranny of Pisistratus”. The Cambridge Ancient History. Vol. 3. The Expansion of the Greeek World: Eight to Sixth Centuries B.C. Cambridge. Cambridge University Press. google scholar
• Arsal, Sadri Maksudi (1948): Umumî hukuk tarihi. İstanbul. İ.Ü. Hukuk Fakültesi. google scholar
• Arsal, Sadri Maksudi (1948): Umumî hukuk tarihi. İstanbul. İ.Ü. Hukuk Fakültesi. google scholar
• Aytaçlar, Pınar Özlem (2006): Batı Anadolu’da entellektüeller. İstanbul. Ege Yayınları. google scholar
• Aytaçlar, Pınar Özlem (2006): Batı Anadolu’da entellektüeller. İstanbul. Ege Yayınları. google scholar
• Beers, Max (1965): Sosyalizmin ve sosyal mücadelelerin tarihi. 2 cilt. (Çev: G. Üstün). İstanbul. Hüsnütabiat Matbaası. google scholar
• Beers, Max (1965): Sosyalizmin ve sosyal mücadelelerin tarihi. 2 cilt. (Çev: G. Üstün). İstanbul. Hüsnütabiat Matbaası. google scholar
• Bell, John Fred (1967): A History of economic thought. NewYork. The Ronald Press. google scholar
• Bell, John Fred (1967): A History of economic thought. NewYork. The Ronald Press. google scholar
• Bullock, Charles J. (1939): Politics, finance and consequences. Cambridge, Mass. Harvard Univ. Press. google scholar
• Bullock, Charles J. (1939): Politics, finance and consequences. Cambridge, Mass. Harvard Univ. Press. google scholar
• Davies, J. K. (1967): “Demosthenes on liturgies: a note”. Journal of Hellenic Studies. No. 87. google scholar
• Davies, J. K. (1967): “Demosthenes on liturgies: a note”. Journal of Hellenic Studies. No. 87. google scholar
• Davies, J. K. (1984): Wealth and Power of Wealth in Classical Athens. Salem, N. H. The Ayer Company. google scholar
• Davies, J. K. (1984): Wealth and Power of Wealth in Classical Athens. Salem, N. H. The Ayer Company. google scholar
• Davies, J. K. (1988): “Religion and state”. The Cambridge Ancient History. Vol. 4. Persia, Greece and Western google scholar
• Davies, J. K. (1988): “Religion and state”. The Cambridge Ancient History. Vol. 4. Persia, Greece and Western google scholar
• Mediterranean. C. 525-479 B.C. Cambridge. Cambridge University Press. google scholar
• Mediterranean. C. 525-479 B.C. Cambridge. Cambridge University Press. google scholar
• Denis, Henri (1973): Ekonomik Doktrinler Tarihi. c. I. (Çev: A. Tokatlı). İstanbul. Sosyal Yayınlar. google scholar
• Denis, Henri (1973): Ekonomik Doktrinler Tarihi. c. I. (Çev: A. Tokatlı). İstanbul. Sosyal Yayınlar. google scholar
• Durant, Will (1942): The Storv of Civilization: I. Our Oriental Heritage. New York. Simon and Schuster. google scholar
• Durant, Will (1942): The Storv of Civilization: I. Our Oriental Heritage. New York. Simon and Schuster. google scholar
• Ersoy, Arif (2008): İktisadi teoriler ve düşünceler tarihi. Ankara. Nobel Yayın. google scholar
• Ersoy, Arif (2008): İktisadi teoriler ve düşünceler tarihi. Ankara. Nobel Yayın. google scholar
• Finley, M. I. (1984): Politics in Ancient World. Cambridge. Cambridge University Press. google scholar
• Finley, M. I. (1984): Politics in Ancient World. Cambridge. Cambridge University Press. google scholar
• Finley, M. I. (2006): Antik Çağ Ekonomisi. (Çev: H. P. Erdemir). İstanbul. Arkeoloji ve Sanat Yayınları. google scholar
• Finley, M. I. (2006): Antik Çağ Ekonomisi. (Çev: H. P. Erdemir). İstanbul. Arkeoloji ve Sanat Yayınları. google scholar
• Fleury, M. Lamé (1853): L’Histoire Grecque Racontée aux Enfants. Bruxelles. Meline, Cass et Cie Librairie. google scholar
• Fleury, M. Lamé (1853): L’Histoire Grecque Racontée aux Enfants. Bruxelles. Meline, Cass et Cie Librairie. google scholar
• Gabrielsen, V. (1994): Financing the Athenian Fleet. Public Taxation and Social Relations. Baltimore M. D., The Johns Hopkins University Press. google scholar
• Gabrielsen, V. (1994): Financing the Athenian Fleet. Public Taxation and Social Relations. Baltimore M. D., The Johns Hopkins University Press. google scholar
• Gibbon, Edward (1987): Roma İmparatorluğu’nun Gerileyiş ve Çöküş Tarihi. 3 cilt. (Çev: A. Baltacıgil). Bilim/Felsefe/Sanat Yayınları. google scholar
• Gibbon, Edward (1987): Roma İmparatorluğu’nun Gerileyiş ve Çöküş Tarihi. 3 cilt. (Çev: A. Baltacıgil). Bilim/Felsefe/Sanat Yayınları. google scholar
• Grousset, René (1980): Bozkır İmparatorluğu. (Çev: R. Uzmen). İstanbul. google scholar
• Grousset, René (1980): Bozkır İmparatorluğu. (Çev: R. Uzmen). İstanbul. google scholar
• Hammond, N. G. I. (1982): “Peloponnese”. The Cambridge Ancient History. V. 3. The Expansion of the Greek World, Eighth to Sixth Centuries B.C. Cambridge. Cambridge University Press. google scholar
• Hammond, N. G. I. (1982): “Peloponnese”. The Cambridge Ancient History. V. 3. The Expansion of the Greek World, Eighth to Sixth Centuries B.C. Cambridge. Cambridge University Press. google scholar
• Harman, Chris (2013): Halkların Dünya Tarihi. (Çev: U. Kocabaşoğlu). İstanbul. Yordam Yayınları. google scholar
• Harman, Chris (2013): Halkların Dünya Tarihi. (Çev: U. Kocabaşoğlu). İstanbul. Yordam Yayınları. google scholar
• Heaton, Herbert (1948): Economic History of Europe. London. Harper and Low. google scholar
• Heaton, Herbert (1948): Economic History of Europe. London. Harper and Low. google scholar
• Heitland, E. (1930): Repetita-An unwilling restatement of views on the subjects of the Roman municipalities. Cambridge. At the University Press. google scholar Herodotos (2017): Tarih. (Çev: M. Ökmen). İstanbul. Türkiye İş Bankası. google scholar
• Heitland, E. (1930): Repetita-An unwilling restatement of views on the subjects of the Roman municipalities. Cambridge. At the University Press. google scholar Herodotos (2017): Tarih. (Çev: M. Ökmen). İstanbul. Türkiye İş Bankası. google scholar
• Hyde, Lewis (2008): Armağan-sanatsal yaratıcılık dünyayı nasıl değiştirir? (Çev: E. Ayhan). İstanbul. Metis Yayınları. google scholar
• Hyde, Lewis (2008): Armağan-sanatsal yaratıcılık dünyayı nasıl değiştirir? (Çev: E. Ayhan). İstanbul. Metis Yayınları. google scholar
• İplikçioğlu, Bülent (1997): Eskibatı Tarihi. I-giriş, kaynaklar, bibliyografya. Ankara. Türk Tarih Kurumu. google scholar
• İplikçioğlu, Bülent (1997): Eskibatı Tarihi. I-giriş, kaynaklar, bibliyografya. Ankara. Türk Tarih Kurumu. google scholar
• Janin, Raymond (1932): Les Églises Orientales et les Rits Orientaux. Paris. Paul Feron. google scholar
• Janin, Raymond (1932): Les Églises Orientales et les Rits Orientaux. Paris. Paul Feron. google scholar
• Johnson, Allan Chester (1936): Roman Egypt-The Reign of Diocletan. Vol II. (An economic sıırvey of Ancient Rome). Baltimore. Johns Hopkins Press. google scholar
• Johnson, Allan Chester (1936): Roman Egypt-The Reign of Diocletan. Vol II. (An economic sıırvey of Ancient Rome). Baltimore. Johns Hopkins Press. google scholar
• Johnson, Allan Chester and Louis C. West (1949): Byzantine Egypt: Economic Studies Princeton. Princeton Universty Press. google scholar
• Johnson, Allan Chester and Louis C. West (1949): Byzantine Egypt: Economic Studies Princeton. Princeton Universty Press. google scholar
• Jones, A. H. M. (1964): The Later Roman Empire. Blackwell. Oxford. google scholar
• Jones, A. H. M. (1964): The Later Roman Empire. Blackwell. Oxford. google scholar
• Kılıçbay, Mehmet Ali (Der.) (1988): “Antik Roma sitelerinde kentsel işlevler ve toplumsal doku”. Argos. No. 4. Aralık. google scholar
• Kılıçbay, Mehmet Ali (Der.) (1988): “Antik Roma sitelerinde kentsel işlevler ve toplumsal doku”. Argos. No. 4. Aralık. google scholar
• Kınal, Füruzan (1987): Eski Anadolu Tarihi. Ankara. Türk Tarih Kurumu. google scholar
• Kınal, Füruzan (1987): Eski Anadolu Tarihi. Ankara. Türk Tarih Kurumu. google scholar
• Laffon, Robert (Ed.) (1960): Histoire de Rome et des Romains. Paris. Hachette. google scholar
• Laffon, Robert (Ed.) (1960): Histoire de Rome et des Romains. Paris. Hachette. google scholar
• Langer, William L. (Ed.) (1948): An Encyclopedia of World History. Cambridge. Riverside Press. google scholar
• Langer, William L. (Ed.) (1948): An Encyclopedia of World History. Cambridge. Riverside Press. google scholar
• Lyttkens, Carl Hampus (1994): “A predatory democracy? An essay on taxation in classical Athens.”. Explorations in Economic History. 31 (1). google scholar
• Lyttkens, Carl Hampus (1994): “A predatory democracy? An essay on taxation in classical Athens.”. Explorations in Economic History. 31 (1). google scholar
• Lyttkens, Carl Hampus (1997): “A rational-actor perspective on the origin of liturgies in Ancient Greece.”. Journal of Institutional and Theoretical Economics. Vol. 153. No. 3. September. google scholar
• Lyttkens, Carl Hampus (1997): “A rational-actor perspective on the origin of liturgies in Ancient Greece.”. Journal of Institutional and Theoretical Economics. Vol. 153. No. 3. September. google scholar
• Mansel, Arif Müfid (1999): Ege ve Yunan Tarihi. Ankara. Türk Tarih Kurumu. google scholar
• Mansel, Arif Müfid (1999): Ege ve Yunan Tarihi. Ankara. Türk Tarih Kurumu. google scholar
• Mauss, Marcel (1934): Hibe-Arkaik cemiyetlerde mübadelenin şekilleri ve sebepleri. (Çev: S. Ertem). İstanbul. Yüksek İktisat ve Ticaret Mektebi Yayını. google scholar Murray, O. (1993): Early Greece. London. Fontama Press. google scholar
• Mauss, Marcel (1934): Hibe-Arkaik cemiyetlerde mübadelenin şekilleri ve sebepleri. (Çev: S. Ertem). İstanbul. Yüksek İktisat ve Ticaret Mektebi Yayını. google scholar Murray, O. (1993): Early Greece. London. Fontama Press. google scholar
• Ober, J. (1989): Mass and Elite in Democratic Athens. Princeton, N. J., Princeton University Press. google scholar
• Ober, J. (1989): Mass and Elite in Democratic Athens. Princeton, N. J., Princeton University Press. google scholar
• Ostwald, M. (1988): “The reform of the Athenian state by Cleisthenes”. The Cambridge Ancient History. Vol. 4.Persia, Greece and Western Mediterranean. C. 525-479 B.C. Cambridge. Cambridge University Press. google scholar
• Ostwald, M. (1988): “The reform of the Athenian state by Cleisthenes”. The Cambridge Ancient History. Vol. 4.Persia, Greece and Western Mediterranean. C. 525-479 B.C. Cambridge. Cambridge University Press. google scholar
• Ottin, Merry (1962): Terre des Empereurs et des Sultans. Milan. A. G. I. Milan Editions du Pont Royal. google scholar
• Ottin, Merry (1962): Terre des Empereurs et des Sultans. Milan. A. G. I. Milan Editions du Pont Royal. google scholar
• Piganiol, A. (1953): “The etruscans, A people of the orient?”. Journal of World History. Vol. No. 2. October. google scholar
• Piganiol, A. (1953): “The etruscans, A people of the orient?”. Journal of World History. Vol. No. 2. October. google scholar
• Pseudo-Aristoteles (2016): Oikonomika (Antik Dönemde Ekonomi Kavramı Üzerine I). (Çev: B. Takmer). İstanbul.Kabalcı Yayıncılık. google scholar
• Pseudo-Aristoteles (2016): Oikonomika (Antik Dönemde Ekonomi Kavramı Üzerine I). (Çev: B. Takmer). İstanbul.Kabalcı Yayıncılık. google scholar
• Rhodes, P. J. (1982) “Problems in Athenian Eisphora and Liturgies”. American Journal of Ancient History. 7. google scholar
• Rhodes, P. J. (1982) “Problems in Athenian Eisphora and Liturgies”. American Journal of Ancient History. 7. google scholar
• Riemschnaider, Mangarete (1955): Le Monde des Hittites. Paris. Buchet/Chastel. google scholar
• Riemschnaider, Mangarete (1955): Le Monde des Hittites. Paris. Buchet/Chastel. google scholar
• Sabine, George (1969): Siyasal Düşünceler Tarihi. c. I. (Çev: O.Ozankaya). Ankara. Türk Siyasi İlimler Derneği. google scholar
• Sabine, George (1969): Siyasal Düşünceler Tarihi. c. I. (Çev: O.Ozankaya). Ankara. Türk Siyasi İlimler Derneği. google scholar
• Sahlins, Marshall (2010): Taş Devri Ekonomisi. (Çev: T. Doğan ve S. Özgün). İstanbul. bgst Yayınları. google scholar
• Sahlins, Marshall (2010): Taş Devri Ekonomisi. (Çev: T. Doğan ve S. Özgün). İstanbul. bgst Yayınları. google scholar
• Savaş, Vural Fuat (1998): İktisatın Tarihi. İstanbul. Avcıol Basım-Yayın. google scholar
• Savaş, Vural Fuat (1998): İktisatın Tarihi. İstanbul. Avcıol Basım-Yayın. google scholar
• Sennett, Richard (2016): Kamusal Alanın Çöküşü. (Çev: S. Burak-A. Yılmaz). İstanbul. Ayrıntı Yayınları. google scholar
• Sennett, Richard (2016): Kamusal Alanın Çöküşü. (Çev: S. Burak-A. Yılmaz). İstanbul. Ayrıntı Yayınları. google scholar
• Sosyalizm ve Toplumsal Mücadeleler Ansiklopedisi (1988): “Spartacus”. c. 8. İstanbul. İletişim Yayınları. google scholar
• Sosyalizm ve Toplumsal Mücadeleler Ansiklopedisi (1988): “Spartacus”. c. 8. İstanbul. İletişim Yayınları. google scholar
• Spence, M. (1973) “Job market signaling”. Quarterly Journal of Economics. 87. google scholar
• Spence, M. (1973) “Job market signaling”. Quarterly Journal of Economics. 87. google scholar
• Starr, C. G. C. (1977): The Economic and Social Growth of Early Greece. NewYork. Oxf ord University Press. google scholar
• Starr, C. G. C. (1977): The Economic and Social Growth of Early Greece. NewYork. Oxf ord University Press. google scholar
• Uhlig, Helmut (2001): Avrupa’nın Anası Anadolu. (Çev: Y. Bayer). İstanbul. Telos Yayıncılık. google scholar
• Uhlig, Helmut (2001): Avrupa’nın Anası Anadolu. (Çev: Y. Bayer). İstanbul. Telos Yayıncılık. google scholar
• Ulutan, Burhan (1978): İktisadi Doktrinler Tarihi. İstanbul. Ötüken Neşriyat. google scholar
• Ulutan, Burhan (1978): İktisadi Doktrinler Tarihi. İstanbul. Ötüken Neşriyat. google scholar
• Usta, Sadık (2016/a): “Eski Yunan’da ve Roma’da eşitlikçi mücadeleler ve ütopya”. Bilim ve Gelecek. Sayı 147. Mayıs. google scholar
• Usta, Sadık (2016/a): “Eski Yunan’da ve Roma’da eşitlikçi mücadeleler ve ütopya”. Bilim ve Gelecek. Sayı 147. Mayıs. google scholar
• Usta, Sadık (2016/b): “Roma’ya başkaldıranlar”. Bilim ve Gelecek. Sayı 147. Mayıs. google scholar
• Usta, Sadık (2016/b): “Roma’ya başkaldıranlar”. Bilim ve Gelecek. Sayı 147. Mayıs. google scholar
• Veblen, Thorstein (1995): Aylak Sınıf (Çev: İ. User). İstanbul. Marmara Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi. google scholar
• Veblen, Thorstein (1995): Aylak Sınıf (Çev: İ. User). İstanbul. Marmara Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi. google scholar
• Vieyra, Maurice (1955): Hittite Art (2300-75 B.C.). London. Alec Tiranti. google scholar
• Vieyra, Maurice (1955): Hittite Art (2300-75 B.C.). London. Alec Tiranti. google scholar
• Yalçın, Aydın (1976): İktisadi Doktrinler ve Sistemler Tarihi. Ankara. Bilim Yayınlar Serisi.
• Yalçın, Aydın (1976): İktisadi Doktrinler ve Sistemler Tarihi. Ankara. Bilim Yayınlar Serisi.