Edigey Destanında Dinî-Mitolojik Motifler

Yıl 2020, Cilt: 19 Sayı: 1, 158 - 169, 27.01.2020

Gumru Şehriyar

https://doi.org/10.21547/jss.514336

Öz

Çoğunlukla halk edebiyatının,
özellikle de destanların kökeninde mitolojik motifler dayanmaktadır. Kazak,
Tatar, Başkurt, Karakalpak, Nogay vb. Türk halklarının kahramanlık destanları
arasında kendineözgü bir yere sahip olan Edigey Destanı tarihi bir destandır.
Ama buna rağmen burada mitolojik motifler de zengindir. Destan insanoğlunun
en eski dönemlerdeki tasavvurlarını yansıtmaktadır. Burada kafatası ve kut
motifi, Peri kızından doğma, Albastı, Kara Tiyin Alp simgesi vb. bu gibi
motifler destanın ana hattını oluşturmaktadır.

Destan Edigey’in sağlığında oluşmuştur. Tarihten de
bellidir ki, Edigey’in hayatında İslâm dini ve din hocaları özel bir yere
sahiptirler. Hatta destanda onun dinî inançları özellikle vurgulanmıştır. Edigey
Destanında Beytullah, Ahiret, Cennet, Cehennem, Azrail, Cebrail, kefenlemek,
yıkayıp gömmek gibi dinî
motifler de yeralmaktadır.

Bu motifler destanın arkaik kökenlere sahip
olduğunun göstergesidir. Makalede Edigey Destanındaki sözü edilen dinî-mitolojik motifler ele alınmıştır. 

Anahtar Kelimeler

kafatası, Albastı, Ahiret, Cennet, Cehennem, Azrail, Cebrail

Religious-Mythology Motifs in Edigey Saga

Öz

Folk literature, especially saga, is based on
mythological motifs and elements. The Kazakh, Tatar, Bashkir, Karakalpak,
Nogai, etc. Edigey saga, which occupies a special place among the heroic epics
of the Turkish peoples, is a historical story. But even here mythology is rich
in motifs and elements. Epic reflects the imagination of mankind in the
earliest periods.
It depicts the
motif of a skull and Kuta, born Fairy, Albasty, Kara Tiyin Alp, and so on, such
motifs and elements constitute the main feature of the epic.

Epic has been formed in Edigey’s health. From
history it is clear that in the life of Edige, Islamic and religious teachers
have a special place. Even
the epic is particularly emphasized in his religious beliefs. Edigey saga
includes religious motifs and elements such as Baitullah, Akhirah, Paradise,
Hell, Azrael, Gabriel, Shroud, Ablutions for the Dead and etc.

These motifs and elements indicate that the saga
has an archaic origin. And
therefore, the article will discuss the motives and elements of religious
mythology in Edigey saga.

Anahtar Kelimeler

skull, Albastı, Akhirah, Paradise, Hell, Azrael, Gabriel

Kaynakça

• Aslı-Kerem Dastanı (2005). Azerbaycan dastanları I-V, II cilt (tertib edenler: Ahundov E., Tehmasib M.H. (1966). Yeniden işleyib neşre hazırlayanlar: Ceferli E., İsmayılov H., Ahundova S. Tekmilleştirilmiş II neşri. Bakı: Çırag, 5-118
• Baskakov, H. A. (1958). Алтайский язык (введение в изучение алтайского языка и его диалектов), Москва: Изд-во АН СССР, 115 стр.
• Bogenbayev N., Calmirza A. (2014). Eski Türk dünya görüşündeki “kut” ve “karga” kavramları. Millî Folklor, 103, 69-79.
• Boratav P. N. (1984), Köroğlu destanı, İstanbul: Adam Yayıncılık.
• Bulyakova G. (2014). Булякова Г., Латыпова Р. Мотив волшебного рождения батыров в эпосах тюркских народов. Вестник Челябинского государственного университета, № 10 (339). Филология. Искусствоведение. Вып. 90, стр.30-32.
• Drevnetyurkskiy S. (1969). Древнетюркский словарь, Ленинград: Наука.
• Edige (2016). Эдиге: Ногайская эпическая поэма, под ред. Н.Х.Суюновой. М., Наука, 2016, 512 с. + 16 с. вкл.
• Edigey Destanı. (1998). Edigey Destanı (haz. R. Sulti), Ankara: Türksoy Yayınları.
• Hançerlioğlu, O. (2000). Dünya inançları, İstanbul: Remzi Kitabevi.
• Kahramanlık salnamesi (2017/1). Edigey dastanı-I (Noqay variantı),158-179.
• Kahramanlık salnamesi (2017/2). Edigey dastanı-II (Noqay variantı),182-183.
• Kalafat, Y. (2003). Edige destanında olağanüstü tipler, Selcuk Universitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi, Prof. Dr. Ahmet Bican Ercilasuna Armağan, 13, 345-352.
• Kapayev, İ.S. (2012). Капаев И.С. Ногайские мифы, легенды и поверья: опыт мифологического словаря. Москва: Голос-Пресс, 424 стр.
• Kaşğari, M. (2006). Divanü Luğat-it-Türk II c., Bakı: Ozan, 147.
• Kereytov, R. H. (1980). Мифологические персонажи традиционных верований ногайцев, Советская этнография, №2.
• Klaus S. (2010). Heroes in virtual space. Studiens Ethnological Croatia. Vol. 22, str. 361-391, Zagreb.
• Meulimniyaz-Edige (1999). Мeулıмнияз-Едıге (Нұртуған нұсқасы). «Едiге батыр» жыры. / Оқылыққа қосымша / Жинаған, құрастырып баспаға дайындаған О.Eмiрeлқызы. Ы.Алтинсарин атындағы Қазақтың бiлiм академиясының Республикалық баспа кабинети, 363 бет., 166-289.
• Mifı N. M. (2008). Энциклопедия. Электронное издание, Москва: Издательство «Советская Энциклопедия», 2008, 1147 стр.
• Mırza Edige Batır (1999). Мырза Едiге батыр (E.Диваев нұсқасы). «Едiге батыр» жыры. / Оқылыққа қосымша / Жинаған, құрастырып баспаға дайындаған О.Eмiрeлқызы. Ы.Алтинсарин атындағы Қазақтың бiлiм академиясының Республикалық баспа кабинети, 363 бет., 117-130.
• Nogaydın kırk batırı (1991). Ногайдынь кырк баьтири, Эдиге, Махачкала, 17-52.
• Nurdauletova, B. (2016). Мифологические аспекты эпоса «Маулимнияз – Едиге» // Эдиге: Ногайская эпическая поэма / под ред. Н.Х.Суюновой; Карачаево-Черкесский институт гуманитарных исследований при Правительстве КЧР. – М., Наука, 512 с. + 16 с. вкл.
• Ocak A.Y. (2007). İslâm-Türk inançlarında Hızır yahut Hızır-İlyas kültü, İstanbul: Kabalcı Yayınevi.
• Raglan L. (2006). Geleneksel kahraman (çev., M. Ekici), Halkbiliminde Kuramlar ve Yaklaşımlar-1, Ankara: Geleneksel Yayıncılık.
• Roux, J. P. (1999) Altay Türklerinde Ölüm (çev., A. Kazancıgil). İstanbul: Kabalcı Yayınları.
• Roux, J. P. (2011) Eski Türk Mitolojisi (çev., M.Y. Sağlam). Ankara: Bilge Su.
• Rzasoy S. (2015). Azerbaycan dastanlarında şaman kahraman arketipi (Aslı-Kerem ve Dede Korkut), Bakı: Elm ve Tehsil.
• Sikaliyev, A. (1991). Урало-алтайская мифология: Символ и архетип, Новосибирск: Наука.
• Sovremennıy S. (1871). турецко-татарских наречий (сост. Будагов Л.), II том, Петербург: Санкт.
• Şehriyаr G. (2006). Mitоlоjik hаl оbrаzı, Hazar gazеtesi, 15 аprеl 2006.
• Tizenhauzen B. G. (1884). Сборник материалов, относящийся к истории Золотой орды, Извлечение из сочинений арабских, т.I, Петербург: Санкт.
• Zaripova N. (1994). Иҙеүкeй менeн мораҙым, Башҡорт халыҡ ижады. 7 томлыҡ, 5 том, Уфа: Башҡортостан Китап нeшриeте.
• Zulpukarova Э. М., Seferbekov R. İ. (2016). Из мифологии, фольклора и обрядовой культуры ногайцев: синкретизм традиционных верований и ислама, Исламоведение, т.7, № 3, стр.85-102.
• İnternet: http://www.rusnauka.com/36_PWMN_2014/Istoria/2_181303.doc.htm