Hasankeyf’te Heterodoks İzler: Şeyh Çoban Zaviyesi ve Baba Mahmud Haydarî Tekkesi Vakıfları (XVI.-XVIII. Yüzyıllar)

Yıl 2020, Cilt: 19 Sayı: 3, 1357 - 1372, 01.07.2020

Mehtap Nasıroğlu

https://doi.org/10.21547/jss.742969

Öz

Hasankeyf’te bulunan dini kurum ve vakıfların genel durumuna bakıldığında tarihsel süreç içerisinde burada yaşamış medeniyetlerin taşıdığı kimlikle doğru orantılı olarak sünni bir karaktere sahip oldukları savunulabilir. Ancak yapılan araştırmalar, özellikle Moğol istilasından sonraki süreçte kaçan heterodoks dervişlerin Anadolu’nun birçok kentinde olduğu gibi Hasankeyf’te de zaviye ve tekkelerini kurarak düşüncelerini burada yaymaya çalıştıklarını göstermiştir. Bu bağlamda Hasankeyf’te bir vefâi şeyhi olan Şeyh Çoban adına kurulmuş Şeyh Çoban Zaviyesi ve adından bir Kalenderi tekkesi olduğu anlaşılan Baba Mahmud Haydarî Zaviyesi bulunmaktadır. İsimlerini Kalenderi ve Vefâi şeyhlerinin adlarından alan bu yapıların heterodoks bir anlayışla kuruldukları açıktır. Hasankeyf’te bulunan bu her iki vakfın yapısı ve işleyişi nasıldı? Bu vakıfların gelir ve giderleri nereden karşılanmaktaydı? Buralarda kaç personel çalışmakta ve ne işler yapmaktalardı? Bu çalışmada Hasankeyf Şeyh Çoban ve Baba Mahmud Haydari vakıflarının genel durumları, tarihsel süreçte geçirdikleri aşamalar, şehrin sosyal ve toplumsal yapısına etkileri çeşitli arşiv belgelerinden faydalanılarak irdelenecektir.

Anahtar Kelimeler

Hasankeyf, Vefâilik, Kalenderilik, Zaviye, Vakıf

Kaynakça

• I. Arşiv Kaynakları
• a. Vakıflar Genel Müdürlüğü Arşivi (VGMA)
• VGMA, HD. No. 539, 568, 1083, 1084, 1090, 1094, 1095, 1098, 1099, 1100, 1139, 1140, 1143, 1158.
• b. Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA)
• BOA, MM. No. 4540, 7457.
• BOA, TD. No. 1122.
• c. Yayımlanmış Olan Arşiv Vesikaları
• 998 Numaralı muhâsebe-i vilâyet-i Diyâr-i Bekr ve ‘Arab ve Zü’l-Kâdiriyye defteri (937/1530) I. Dizin ve Tıpkıbasım. (1998). Ankara: Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı Yayınları.
• II.Araştırma ve İncelemeler
• Alkan, M. (2007). Türk tarihi araştırmaları açısından vakıf kayıtları arşivi. Vakıflar Dergisi, 30, 1-34.
• Alkan, M. (2010). Vakıf tarihi araştırmaları açısından hurûfât defterleri: Adana örneği. XV. Türk Tarih Kongresi 11-15 Eylül 2006 Kongreye Sunulan Bildiriler 4 (ss. 831-842). Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Arık, O. (2003). Hasankeyf üç dünyanın buluştuğu kent. İstanbul: İş Bankası Kültür Yayınları.
• Aydın, S. (2000). Mardin aşiret-cemaat-devlet. İstanbul: Tarih Vakfı Yayınları.
• Azamat, N. (2001). Kalenderîyye. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (DİA), 24. 253-256.
• Barkan, Ö. L. (1942). Osmanlı İmparatorluğu’nda bir iskân ve kolonizasyon metodu olarak vakıflar ve temlikler I- istilâ devirlerinin kolonizatör Türk dervişleri ve zâviyeler. Vakıflar Dergisi, 2, 279-365.
• Beyazıt, Y. (2013). Hurufat defterlerinin şehir tarihi araştırmalarındaki yeri. History Studies International Journal of History, 5(1), 36-69.
• Bizbirlik, A. (2002). 16. yüzyıl ortalarında Diyarbekir beylerbeyliği’nde vakıflar. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Çakar, E. (2018). Hurufat defterlerine göre 18. yüzyılda Palu. Vakıflar Dergisi, 49, 21-41.
• Çakar, E. &Uzun, C. (2017), Hurufat defterlerinde Harput (1690-1812). Elazığ: Fırat Üniversitesi Harput Uygulama ve Araştırma Merkezi Yayınları.
• Demirtaş, H. (2012). Vakıf araştırmalarında kaynak olarak hurûfât defterleri: Kangırı örneği. Vakıflar Dergisi, 37, 47-92.
• Erkek, M. S. (2008). Tahrir defterlerine göre XVI. yüzyılda Hasankeyf’in idari yapısı. I. uluslararası Batman ve çevresi tarihi ve kültürü sempozyumu bildiriler II (ss.75-86). İstanbul: Esen Ofset Matbaacılık.
• Eroğlu Memiş, Ş. (2013). Osmanlı toplumsal tarihi kaynaklarından hurûfât ya da askerî rüznamçe defterleri ve önemi: kazâ-i Kudüs-i şerîf örneği. Vakıflar Degisi, 29, 115-146.
• Erpolat, M. S. (2008). Tahrir defterlerindeki kayıtlara göre Hasankeyf sancağı’nda iskân ve nüfus. I. uluslararası Batman ve çevresi tarihi ve kültürü sempozyumu bildiriler II (ss.55-73). İstanbul: Esen Ofset Matbaacılık.
• Eyice, S. (1963). İlk Osmanlı devrinin dini-içtimai bir müessesesi zâviyeler ve zâviyeli camiler. İstanbul Üniversitesi İktisat Tarihi Mecmuası, 23, 3-57.
• Genç, M. (2006). Nâzır. DİA, 32, 449-450.
• Göyünç, N. (1991). XVI. yüzyılda Mardin sancağı. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Gülten, S. (2012). Tahrir defterlerine göre Anadolu’da Kalenderîler ve Haydarîler. Tarih Araştırmaları Dergisi, 31, 35-53.
• Gülten, S. (2014). Bir heterodoks derviş kimliğinin inşası yahut Vefaîlikten Aleviliğe: Şeyh Çoban ve evladına dair. Alevilik-Bektaşilik Araştırmaları Dergisi, 10, 93-113.
• İnalcık, H. (2000). Osmanlı İmparatorluğu’nun ekonomik ve sosyal tarihi (ı.cilt). İstanbul: Eren Yayıncılık.
• İpşirli, M. (1992). Câbî. DİA, 6, 529-530.
• İpşirli, M. (1994). Duâgû. DİA, 9, 541-542.
• Kallek, C. (2002). Kile. DİA, 25, 568-571.
• Kallek, C. (2006). Müd. DİA, 31, 457-459.Kara 2015
• Kara, M. (2015). Din hayat sanat açısından tekkeler ve zaviyeler. İstanbul: Dergâh Yayınları.
• Kazıcı, Z. (1985). İslami ve sosyal açıdan vakıflar. İstanbul: Marifet Yayınları.
• Kılıcı, A. (1987). Hasankeyf vakıf eserleri. Vakıf Haftası Dergisi, 5, 159-188.
• Kılıç, O. (2014). Kürdistan tabirinin Osmanlı uygulamasındaki muhtevası üzerine bazı tespitler (16-18. yüzyıllar). Tarihte Türkler ve Kürtler Sempozyumu Bildiriler I (ss.167-212). Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Köprülü, M. F. (2003). Osmanlı İmparatorluğunun kuruluşu. Ankara: Akçağ Yayınları,
• Köprülü, M. F. (1996). Anadolu’da İslâmiyet. İstanbul: İnsan Yayınları.
• Ocak, A. Y. (1994). Ebü’l-Vefâ el-Bağdâdî. DİA, 10, 347-348.
• Ocak, A. Y. (1978). Zaviyeler: dini, sosyal ve kültürel tarih açısından bir deneme. Vakıflar Dergisi, 12, 248-258.
• Ocak, A. Y. (2017). Osmanlı İmparatorluğu’nda marjinal sûfilik: Kalenderîler XIV-XVII. Yüzyıllar. İstanbul: Timaş Yayınları.
• Oguzoğlu, Y. (1997). Hasankeyf. DİA, 16, 364-368.
• Şahin, H. (2012). Vefâiyye. DİA, 42, 600-603.
• Tanman, M. B.(2001). Kalenderhâne. DİA, 24, 249-250.
• Tahsin Yazıcı, T. (1998). Haydariyye. DİA, 17, 35-36.
• Yediyıldız, B. (2012). Vakıf DİA, 42, 479-486.