Osmanlı Subaylığından Modern Suriye Devleti Savunma Bakanlığına: Yusuf Azma, Hayatı ve Siyasi Faaliyetleri

Yıl 2023, Cilt: 22 Sayı: 4, 1276 - 1295, 20.10.2023

Mustafa Aslan

https://doi.org/10.21547/jss.1357584

Öz

Yusuf Azma, XX. yüzyılın başlarında Arap bağımsızlık mücadelesinde önemli bir rol oynamış Türk kökenli Şamlı bir asker ve siyasetçidir. Suriye tarihinin yanı sıra Ortadoğu tarihinin de önemli bir figürü olmasına rağmen onun hayatı ve faaliyetleri hakkında kapsamlı ve sistematik bir çalışma yapılmamıştır. Bu bağlamda bu çalışma Yusuf Azma’nın doğumundan ölümüne kadar geçen süreçteki yaşam öyküsünü ve siyasi faaliyetlerini kronolojik bir şekilde incelemektedir. Bu kapsamda çalışma, Azma’nın hayatı ve Osmanlı’daki askerlik kariyeri, Şam’a dönüşüyle Suriye Savunma Bakanlığı görevi, Fransız mandasına karşı direnişini ve Fransızlara karşı mücadelesinde Türkiye ile yaptığı iş birliğine odaklanmaktadır. Azma’nın faaliyetleri bu konular üzerinden irdelenirken hem Osmanlı ve Cumhuriyet Arşivi’nden hem de yerli ve yabancı literatürden faydalanılarak tarihsel bir perspektiften değerlendirme yapılmıştır. Araştırmanın bulgularında Azma’nın özellikle Batı ve Arap literatüründe gösterildiği gibi Osmanlı’ya karşı çıkarılan Arap isyanlarında yer almadığı aksine Osmanlı İmparatorluğu’nun fiilen yıkılışına kadar bir Osmanlı subayı olarak hizmetine devam ettiği görülmektedir. Şam’daki faaliyetlerinde de Anadolu Millî Mücadelesinin Güney Cephesi komutanlarıyla irtibatlı olması, Osmanlı’nın yıkılmış olmasına rağmen İttihatçı geçmişinden kopmadığı söylenebilir. Bunun yanında başlangıçta Faysal ve bazı Suriyeli siyasi figürler tarafından kabullenilen Fransız manda sistemine Suriye siyasetinde oynadığı rollerle reddedilmesini sağlayarak, Fransızların Suriye’de manda sistemini kurmasını geciktirdiği de görülmektedir. Sonuç olarak Azma hem askerî hem de siyasi alanda gösterdiği başarılarla halkın desteğini kazanmış, Fransız işgaline karşı direnmiştir. Ayrıca Suriye’de yürüttüğü bu faaliyetlerle Anadolu’nun Güney Cephesi’nde Fransızlara karşı verilen mücadeleye katkıda bulunmuştur. Halen Suriye bölgesinde yaşanan problemler düşünüldüğünde, bu çalışmanın konusu olan Yusuf Azma’nın hayatı ve siyasi faaliyetleri bölge için oldukça önemli olup günümüze de ışık tutmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Yusuf Azma, Meyselun Savaşı, Anadolu Güney Cephesi, I. Faysal, Suriye’de Fransız mandası.

From Ottoman Officer to Minister of Defence of the Modern Syrian State: Yusuf Azma, His Life and Political Activities

Öz

Yusuf Azma was a Damascus soldier and politician of Turkish origin who played an important role in the Arab struggle for independence in the early 20th century. Although he is an important figure in the history of Syria as well as the Middle East, there has not been a comprehensive and systematic study on his life and activities. In this context, this study chronologically examines the life story and political activities of Yusuf Azma from his birth to his death. In this context, the study focuses on Azma’s life and his military career in the Ottoman Empire, his return to Damascus as the Syrian Minister of Defence, his resistance against the French mandate and his cooperation with Turkey in his struggle against the French. While analysing Azma’s activities on these issues, an evaluation was made from a historical perspective by making use of both Ottoman and Republican archival sources and local and foreign literature. The findings of the study show that Azma did not take part in the Arab revolts against the Ottoman Empire as portrayed in the Western and Arab literature, on the contrary, he continued his service as an Ottoman officer until the actual collapse of the Ottoman Empire. The fact that he was in contact with the commanders of the Southern Front of the Anatolian National Struggle in his activities in Damascus can be said that he did not break away from his Unionist past despite the collapse of the Ottoman Empire. In addition, it is also seen that he delayed the establishment of the French mandate system in Syria by ensuring the rejection of the French mandate system, which was initially accepted by Faisal and some Syrian political figures, with the roles he played in Syrian politics. As a result, Azma gained the support of the people with his military and political achievements and resisted the French occupation. In addition, he contributed to the struggle against the French on the Southern Front of Anatolia with these activities in Syria. Considering the problems still experienced in the Syrian region, the life and political activities of Yusuf Azma, the subject of this study, are very important for the region and shed light on the present day.

Anahtar Kelimeler

Yusuf Azma, Battle of Meyselun, Anatolian Southern Front, Faisal I, French mandate in Syria.

Kaynakça

• BOA, HR.SYS. 74-65, 12.05.1899.
• BOA, HR.SYS. 74-67, 16.05.1899.
• BOA, A.) MTZ. (05) 9-304, 04. 03. 1914.
• BOA, A.) MTZ. (05) 32-417, 04. 03. 1914.
• ATASE, 110-9-1-11/5-75, 29.09.1919.
• ATASE, 110-9-1-11/5-85, 07.10.1919.
• Suriye Cumhuriyeti kararname no:1073, 19 Ekim 1947.
• Al- Assimah Gazetesi, sayı 140, 15 Temmuz 1920.
• Akşin, S. (1982). Turkish-Syrian relations in the time of Faisal. 2nd Conference on Turkish-Arab Relations, Tripoli.
• Azma, A. (1987). Miraat-u al Şam tarih Dimaşk ve’l-ahliha. Tahkik: Nejdet Fathi, Dimaşk: Safvat Riyad Al Rayyes lilkütüp ve Alneşir.
• Allawi, A. A. (2014). Faisal I of Iraq. New Haven-London: Yale University Press.
• Antonius, G. (1939). The Arab awakening. Philadelphia-New York-Toronto: J.B. Lippincott Company.
• Barr, J. (2016). Kırmızı çizgi-paylaşılmayan toprakların yakın tarihi. (Göksoy E. C. Çev.), İstanbul: Pegasus Yayınları.
• Bilgenoğlu, A. (2006). II. Meşrutiyet dönemi Arap milliyetçi cemiyetleri ve faaliyetleri. (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi). Dokuz Eylül Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İzmir.
• Cebesoy, A. F. (1953). Millî mücadele hatıraları. İstanbul: Vatan Neşriyatı.
• Cemal Paşa (1993). Osmanlı İmparatorluğu’nda ayrılıkçı Arap örgütleri, Âliye -i Divan-ı Harb-i Örfı̂si. (Aydın, A. H. Haz.), İstanbul: Arba Yayınları.
• Cemide, B. (2013). Yusuf azma, al hayat-u al ammat-u lil. Dımaşk: Kitab-ı Menşurat-u al-tifil.
• Dam, N. V. (2000). Suriye’de iktidar mücadelesi. İstanbul: İletişim Yayınları.
• Dawn, C. E. (1991). The origins of Arab nationalism, The Origins of Arab Nationalism. Khalidi R., Anderson L., Muslih M., Simon R. S. (Eds), New York: Columbia University Press.
• Demirel, A. (2019). Ortadoğu’da Fransız emperyalizmi: Fransız manda yönetimi döneminde Suriye (1920-1946). Bellek, 1:69-89.
• Eldar, D. (1993). France in Syria: The abolition of the Sharifian government. Middle Eastern Studies, 29(3), 487-504.
• Erdaş, S. (2015). Millî Mücadele’de Elcezire cephesi ve Şeyh Sünusi’nin bölgedeki faaliyetleri. Ünlen, E., Neçare, O., Tansü, Y.E., Biçici, M. (Ed.). Millî Mücadele’de Güney Bölgesi Sempozyumu, s. 671-695, Ankara: Atatürk Araştırma Merkezi.
• Fraser, G ve Mango A. ve McNamara R. (2011). The makers of the modern Middle East. Ulster: Gingko Library.
• Fromkin, D. (1989). A Peace to end all peace: The fall of the Ottoman Empire and the creation of the modern Middle East. New York: Owl.
• Hall, H. D. (1948). Mandates, dependencies and trusteeship. Washington, D.C.: Carnegie Endowment for International Peace.
• Hâkim, Y. (1980). Sūrīyah wa-al-ʻahad al-Faysalī. Bayrūt: Dār al-Nahār lil-Nashr.
• Herb, G. H. (2008). Middle East and Africa: Arab nationalism, Nations and nationalism: A global historical overview. Guntram H. H.-Kaplan D. H. (Eds.), Volume II 1880 to 1945, Oxford: Abc-Clio, 720-735.
• Grainger, J. D. (2013). The battle for Syria 1918-1920. Woodbridge: The Boydell Press.
• Qadri, A. (1957). Muzakkarati an al-savre al-arabiye al-kubra. Dimaşk: Matabi ibni Zeydun bi.
• Karaca, A. (1991). Azmzâdeler. TDV İslâm Ansiklopedisi, 4, 350.
• Kılınçkaya, M. D. (2008). Osmanlı yönetimindeki topraklarda Arap milliyetçiliğinin doğuşu ve Suriye, Ankara: ATAM Yayınları.
• Khoury, P. S. (1981). Factionalism among Syrian nationalists during the French mandate. International Journal of Middle East Studies, Cambridge University Press, 13 (4), 441-469.
• ______, (1983). Urban notables and Arab nationalism: The Politics of Damascus, 1860-1920. Cambridge, U.K. and New York: Cambridge University Press.
• ______, (1989). Syria and the French mandate, the politics of Arab nationalism 1920-1945. New Jersey: Princeton University Press.
• Longrigg, S. H. (1958). Syria and Lebanon under French mandate. New York: Oxford University Press.
• Loevy, K. (2018). Railways, ports, and irrigation: The forgotten regional landscape of the Sykes-Picot agreement. Boston Unıversıty Internatıonal Law Journal, 36, 287-340.
• McMeekin, S. (2015). The Ottoman endgame: War, revolution, and the making of the modern Middle East, 1908-1923, New York: Penguin Press.
• Moubayed, S. M. (2006). Steel-silk: men and women who shaped Syria 1900-2000. Seatle: Cune Press.
• Murphy, D. (2008). The Arab revolt 1916-18. New York: Osprey Publishing.
• Muslih, M. (1991). The rise of local nationalism in the Arab East, The Origins of Arab nationalism. Rashid Khalidi, Lisa Anderson, Muhammad Muslih, and Reeva S. Simon (Eds.), New York: Columbia University Press.
• Neep, D. (2012). Occupying Syria under the French mandate. New York: Cambridge University Press.
• Odabaşı, H. Y. (2018). Avrupa emperyalizmi ve Suriye direnişi: Türk milli mücadelesiyle ortaklıklar ve ayrılıklar. Üsküdar Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 7, 173-209.
• ______, (2014). Mustafa Kemal Paşa-Emir Faysal antlaşması ve Milli Mücadele döneminde Suriye ve Irak. Cumhuriyet Tarihi Araştırmaları Dergisi, 10, 289-306.
• Ouahes, I. (2018). Syria and Lebanon under the French mandate. London-New York: I.B. Tauris.
• Öke, M. K. (1988). Türk-Arap uzlaşması için boşa giden teşebbüsler. Ankara: Kıbrıs Türk Kültür Derneği Yayınları.
• Ömeri, S. (1991). Al Evrak al-sevre al-Arabiye Meyselun nihayet ahd. London-Kıbrıs: Riyad al-Rayyes li’l-kütüp ve Alneşir.
• Philipp, C. (2014). Deutschsprachige migration ins Osmanische Reich: Bewegungen, gruppen, firmen. (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi). Universität Wien Institut für Internationale Entwicklung, Wien.
• Provence, M. (2011). Ottoman modernity, colonialism, and insurgency in the interwar Arab East. Int. J. Middle East Studies. 43, 205–225.
• _______, (2005). The great Syrian revolt and the rise of Arab nationalism. Austin: University of Texas Press.
• Roded, R. (1983). Social patterns among the urban elite, Palestine in the late Ottoman period: Political, social, and economic transformation. David Kushner(Ed.), 71-146.
• Russell, M. B. (1985). The first modern Arab state Syria under Faysal,1918-1920. Minneapolis: Bibliotheca Islamica.
• Shoup, J. A. (2018). The history of Syria. Santa Barbara-California-Denver-Colorado: Greenwood.
• Tanenbaum, J. K. (1978). France and the Arab Middle East 1914-1920. Transactions of the American Philosophical Society, 68(7), 1-50.
• TBMM Gizli Celse Zabıtları, İkinci İni’ikat, Dördüncü Celse, 24 Nisan 1336, C.1, Ankara: TBMM Basımevi.
• TBMM Gizli Celse Zabıtları, On Üçüncü İni’ikat, Üçüncü Celse, 9 Mayıs 1336, C.1, Ankara: TBMM Basımevi.
• Tripp, C. (2002). A history of Iraq. Edinburg: Cambridge University Press.
• Türkmen, A.F. (1939). Hatay manda tarihi silahlı mücadele devresi. İstanbul: Tan Matbaası.
• Umar, Ö.O. (2015). Milli Mücadele’de güney bölgesinde Fransızlara karşı Türk-Arap işbirliği. Ünlen, E., Neçare, O., Tansü, Y.E., Biçici, M. (Ed.). Millî Mücadele’de Güney Bölgesi Sempozyumu, s. 815-84, Ankara: Atatürk Araştırma Merkezi.
• Vereté, M. (1970). The Balfour declaration and its makers. Middle Eastern Studies, 6(1), 48-76.
• White, B. T. (2011). The emergence of minorities in the Middle East. Edinburg: Edinburgh University Press.
• Yavuz, H. (1988). Abdülazîz b. Suud. TDV İslâm Ansiklopedisi, 1, 195-195.
• Zeine, Z. N. (1977). The truggle for Arab independence. Lebanon: Caravan Books.
• 1. Güler, Ali. Atatürk’ün Eğitim ve Öğretim Gördüğü Kurumlar,
• 2. https://ataturkansiklopedisi.gov.tr/bilgi/ataturkun-egitim-ve-ogretim-gordugu-kurumlar/?pdf=3781, (erişim tarihi: 04/05/2023).
• Hafız, Dr. Muhammed Muti el (2014). Safahat Müşrikat vel Hakayık Tarihiyye an Mareket Meyselun, Makalat-ı Müteallika. Erişim adresi, www.alukah.net/culture/0/76914/ (date of Access: 04/05/2023).
• al-Azmah Papers, 2021, https://specialcollections.exeter.ac.uk/2021/01/25/brothers-in-arms-the-papers-of-nabih-and-adil-al-azmah-eul-ms-215/ (date of access: 15/06/2023).