Cumhuriyetimizin Yüzüncü Yılında Asker-Sivil İlişkilerine Yeniden Bakmak: Sivillerin Darbe Destekleri ve Cunta Girişimleri

Yıl 2023, Cilt: 22 Sayı: Cumhuriyet'in 100. Yılı, 642 - 665, 28.10.2023

Özgür Mutlu Ulus

https://doi.org/10.21547/jss.1361370

Öz

Cumhuriyet, siyasi iktidarın halk ve temsilcileri tarafından paylaşıldığı, egemenliğin kaynağının millet olarak kabul edildiği bir rejim türüdür. Cumhuriyet’in kuruluşundan 100 yılına dek geçen sürede, çok partili demokratik sisteme geçildikten sonra millî egemenliğe yönelik en büyük tehdit 27 Mayıs 1960 askerî darbesinden bu yana periyodik olarak gerçekleşen askerî darbeler, darbe girişimleri ve ordunun siyasete müdahaleleri olmuştur. Bu çalışma, 1960'taki ilk askerî darbeden günümüze kadar askerî darbelere verilen çeşitli sivil destek biçimlerini incelemektedir. Sivil destek, askerî vesayetin devam etmesi için çok önemli ancak sıklıkla ihmal edilen, akademik olarak az çalışılmış unsurdur. Bu çalışma, asker-sivil ilişkilerindeki ikilik ve çatışmaya odaklanmak yerine, bu iki alan arasındaki ilişkileri vurgulamayı amaçlamaktadır. Darbelere özellikle elit desteği askerî vesayetin sürebilmesinin unsurlarından biridir. Diğer yandan sivil destek askerî yönetimlerin görece kısa sürmesine neden olmuştur. Bu çalışma sivil destekleri belgelerken bunların nasıl meşrulaştırıldığını irdeleyecektir. Ordunun özerlik kazanarak siyasi bir aktör olarak ortaya çıkması ile sivillerin hangi tarihsel-toplumsal koşullar içinde cuntalara neden, nasıl dahil oldukları incelenecektir. Türkiye'de sivil desteğin temel nedenlerinden biri, ordunun Cumhuriyet'in kuruluşunda yer almasının bir sonucu olarak "modernleştirici" hatta "özgürlükçü" bir öze sahip olduğu inancı ve algısıdır. Ordu siyasete karıştığında bunu "Kemalizm", “Cumhuriyet değerlerinin restorasyonu” “Atatürkçülüğün restorasyonu” ile açıklayarak toplumsal destek ve meşruiyet sağlamıştır. Atatürk'ün en önemli siyasi doktrinlerinden biri askerî ve siyasi görevlerin birbirinden ayrılmasıyken "Kemalizm" ironik bir şekilde darbelere meşruiyet sağlamanın ve sivil desteğin kilit unsurlarından biri olmuştur.

Anahtar Kelimeler

Askeri darbeler, asker-sivil ilişkileri, darbelere sivil destek, Cuntacılık, Kemalizm.

Revisiting Military-Civilian Relations in the Centennial of the Republic: Civilian Support for Coups and Junta Attempts

Öz

Military coups, coup attempts, and military interference in politics have represented the most serious threat to Turkey's republican governance since its establishment 100 years ago. This study explores various kinds of citizen support for military coups from 1960 to the present, an academically understudied subject. Civilian support is an important but frequently overlooked basis for the continuation of military tutelage. Rather than emphasising the duality and conflict in military-civilian relations, the study seeks to highlight the relationships between these two domains. Elite support for coups, in particular, has been a major role in the maintenance of military tutelage on the one hand, and has resulted in the relatively short tenure of military regimes on the other. This article aims to explain why and how civilians were drawn into juntas. One of the main reasons for civilian support in Turkey is the perception that the military has a "modernising" and even "liberal" essence as a result of its role in the establishment of the Republic. When the military participated in politics, it gained social support and legitimacy by citing "Kemalism," "restoration of Republican values," and "restoration of Atatürkism." While the separation of military and political obligations was one of Atatürk's most important political doctrines, "Kemalism" ironically became one of the primary reasons in providing legitimacy and public support for coups.

Anahtar Kelimeler

Military coups, Military-civilian relations, Civilian coup support, Coup, Kemalism

Kaynakça

• Aina, F., Nyei, I. A. (2022, 12 Şubat). Why have civilians welcomed the recent coups in West Africa?. Al Jazeera. https://www.aljazeera.com/opinions/2022/2/11/why-have-civilians-welcomed-the-recent-coups-in-west-africa adresinden edinilmiştir.
• Aktaş M. (2017), Osmanlı İmparatorluğu’nda askeri darbeler, Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Cilt: 1, 37.
• Alatlı E. (2002). Belgeleriyle 9 Mart 1971 “Antiparlamentarist-Baasçı’ darbe girişimi. İstanbul: Alfa Yayınları.
• Alexander, A. (2011). Brothers-in-arms? The egyptian military, the Ikhwan and the revolutions of 1952 and 2011. The Journal of North African Studies, 16(4), 533-554.
• Altıntaş, S. (2023, 28 Mayıs). Tanpınar Ne Zaman Gelecek? https://birikimdergisi.com/guncel/11415/tanpinar-ne-zaman-gelecek adresinden edinilmiştir.
• Asadu, C. (2023, 31 Ağustos). Some in Africa are celebrating the coups. Many are fed up and desperate for change, analysts say. ABC News. https://abcnews.go.com/International/wireStory/africa-celebrating-coups-fed-desperate-change-analysts-102828308 adresinden edinilmiştir.
• Aslangül, A. (2014, 20 Temmuz). Sanatçıların siyasetle imtihanı; 12 Eylül darbesine kim, ne demişti? T24. https://t24.com.tr/haber/ sanatcilarin-siyasetle-imtihani-1980-darbesine-kim-ne-demisti,264981. adresinden edinilmiştir.
• Atatürk Üniversitesi Yönetim Kurulu Orgeneral Evren’e kutlama mesajı gönderdi. (1980, 14 Eylül). Cumhuriyet. 1-7.
• Atılgan, G. (2002). Kemalizm ile Marksizm arasında geleneksel aydınlar: Yön-Devrim hareketi, İstanbul: TÜSTAV.
• Avcıoğlu, D. (1965) 27 Mayıs, Yön, 165, 3.
• Avcıoğlu, D. (1966). Üçüncü Dünya, Yön, 159, 3.
• Avcıoğlu, D. (1970). Dar Kapı, Devrim, 58, 1.
• Avcıoğlu, D. (1971). Bekleyiş. Devrim, 71, 1.
• Aydemir, S. (2016). 27 Mayıs 1960 askeri darbesine giden süreçte üniversitenin etkisi. IJOEEC (International Journal of Eurasian Education and Culture), 1.
• Aydın S., Taşkın Y. (1989). 1960’tan günümüze Türkiye tarihi, İstanbul: İletişim Yn.
• Batur, M. (1985). Anılar ve görüşler: Üç dönemin perde arkası. İstanbul: Milliyet Yayınları.
• Ben Hammou, S. (2023). The Varieties of Civilian Praetorianism: Evidence From Sudan’s Coup Politics. Armed Forces & Society. https://doi.org/10.1177/0095327X231155667
• Casper B. A., Tyson, S. A. (2014). Popular protest and elite coordination in a coup d’état. The Journal of Politics, 76 (2), 548-564.
• Cemal, H. (1999). Kimse kızmasın kendimi yazdım. İstanbul: Doğan Kitap.
• Cizre, Ü. (2002). AP-Ordu ilişkileri: Bir ikilemin anatomisi. İstanbul: İletişim Yayınları.
• Cömert, H. (2014, 01.24). TÜSİAD’da ‘darbeci’ kavgası. Yeniakit. https://www.yeniakit.com.tr. haber/tusiadda-darbeci-kavgasi-9979.html adresinden edinilmiştir.
• Derpanopoulos, G., Frantz, E., Geddes, B., & Wright, J. (2017). Are coups good for democracy? A response to Miller. Research and Politics, 4, 1–4.
• Ekiz, A. (2019, 19.05), Darbenin, gazete kupürlerindeki ayak sesleri, AA.com.tr/demokrasi
• Esen, N. (1971, 13 Mart). Cumhuriyet, 7.
• Evren, K. (1990). Kenan Evren’in anıları, Cilt 1, İstanbul: Milliyet Yayınları.
• Gürkan, C. (1986). 12 Mart’a beş kala. İstanbul: Tekin Yayınları.
• Gürsoy, Y. (2009). Civilian support and military unity in the outcome of Turkish and Greek military interventions. Journal of Political & Military Sociology, 37 (1), 47-75.
• Hood, L. (2023, 20 Ağustos). “Civilian support for military coups is rising in parts of Africa: why the reasons matter”, The Conversation, https://theconversation.com/civilian-support-for-military-coups-is-rising-in-parts-of-africa-why-the-reasons-matter, Erişim Tarihi: 25 Ağustos 2023.
• İçişleri Bakanı “artık silahımız basındır” dedi. (1960, 3 Haziran), Cumhuriyet, 1,5.
• İlhan, G. (2011, 10 Ekim). Evren’in doktorluğu geri alınsın, ismi her yerden kaldırılsın. https://m.bianet.org/haber/evren-in-doktorlugu-geri-alinsin-ismi-her-yerden-kaldirilsin-133330 adresinden edinilmiştir.
• Inglehart, R. (1990). Culture shift in advanced industrial society. Princeton, NJ: Princeton University Press. İstanbul Üniversitesi Yönetim Kurulu ve Odalar Birliği Başkanı Evren’e başarı telgrafı gönderdi. (1980, 15 Eylül). Cumhuriyet, 1-7.
• Katerman, E. (2007, 10 Mart). 12 Eylül askeri darbesi ve basın. https://m.bianet.org. haber/12-eylul-askeri-darbesi-ve-basin-93099 adresinden edinilmiştir.
• Kinney, D.H. (2016). Civilian actors in the Turkish military drama of 2016, Eastern Mediterranean Policy Note, http://www.emgr.unic.ac.cy/wp-content/uploads/EMPN_10.pdf adresinden edinilmiştir.
• Kinney, D. H. (2019). Politicians at arms: Civilian recruitment of soldiers for Middle East coups. Armed Forces and Society, 45(4), 681-701.
• Kinney, D. H. (2021a). Civilian coup advocacy. Thomson W.R., Bou Nassif H. (Ed.), The Oxford encyclopedia of the Military in politics (1-15). Oxford University Press.
• Kinney, D. H. (2021b). Sharing saddles: Oligarchs and officers on horseback in Egypt and Tunisia. The International Studies Quarterly, 65 (2), 512-527.
• Köksal, O. (1971), İhtilal. Devrim, 32, 3.
• Kumah-Abıwu F., Stafack D. (2023, 26 Nisan). Why are citizens celebrating military coups in West Africa. African Liberty, https://www.africanliberty.org/2023/04/26/why-are-citizens-celebrating-military-coups-in-west-africa adresinden edinilmiştir.
• Linz, J., Stepan, A. (1996). Problems of democratic transition and consolidation: Southern Europe, South America, and Post-Communist Europe. Baltimore: Johns Hopkins University Press.
• Lorch, J. (2017). Civil society support for military coups: Bangladesh and the Philippines. Journal of Civil Society, 13(2), 184-201.
• Madanoğlu dosyası. (1973), Ankara: Töre Yn.
• Marx, K, Engels F. (1852). The Eighteenth Brumaire of Luis Bonaparte, Die Revolution, New York: International Publishers. 18th Brumaire of Louis Bonaparte. Marx 1852 (marxists.org) adresinden edinilmiştir.
• Melly, P. (2023, 31 Ağustos). Gabon coup: Why young Africans are celebrating military takeovers? BBC News. https://www.bbc.com/news/world-africa-66657571 adresinden edinilmiştir.
• Mumcu, U. (1980, 13 Eylül). Bundan sonra. Cumhuriyet, 1.
• Myers, D. J., O’Connor, R. E. (1998). Support for coups in democratic political culture: A Venezuelan exploration. Comparative Politics, 30(2), 193-211.
• Nadi, N. (1971, 13 Mart). Devrimci ordunun sesi. Cumhuriyet, 1,7.
• On İki Eylül davasında TÜSİAD da yargılansın. (2012, 28 Mart). 12 Eylül davasında TÜSİAD da yargılansın. Milliyet. https://www.milliyet.com.tr/gundem/12-eylul-davasinda-tusiad-da-yargilansin-1520753 adresinden edinilmiştir.
• On İki Eylül’ü en net anlatan mektup: Emrinize amadeyim. (2018, 12 Eylül). Sol TV. https://haber.sol.org.tr/turkiye/12-eylulu-en-net-anlatan-mektup-emrinize-amadeyim-247389 adresinden edinilmiştir.
• Otuzsekiz yıl önce bugün Evren’e ‘fahri hukuk profesörü’ unvanı verildi. (2021, 14 Ocak) Bianet. bianet.org/bianet/haber/38-yil-once-bugun-evren-e-fahri-hukuk-profesoru-unvani-verildi-237588 adresinden edinilmiştir.
• Özkır, Y. (2015, 24 Mayıs). 27 Mayıs darbesi ve basın. SETA, http://setav.org. 27-mayis-darbesi-ve-basin adresinden edinilmiştir.
• Perlmutter, A. (1969). The Praetorian state and the praetorian Army: Towards a taxonomy of civil-military relations in developing countries. Comparative Politics, 1(3), 382-404.
• Pro-military protestors for dissolution of Sudan’s government. (2012, 18 Ekim) Al Jazeera https:www.aljazeera.com/news/2021/10/18/pro-military-protestors-call-for-dissolution-of sudans-govt adresinden edinilmiştir.
• Thyne, C.L., Powell J.M., Parrott S. and Van Meter E. (2017). Even generals need friends: How domestic and international reactions to coups influence regime survival. Journal of Conflict Resolution, 62(3):002200271668561.
• Sargın, N. (2001). TİP’li yıllar (1961-1971) Anılar, belgeler, Cilt 2, İstanbul: Felis Yayınları.
• Savcı, B. (1971, 16 Mart). Devrim doğrultusunun prensipleri. Cumhuriyet, 2.
• Selçuk İ. (1961). Türkiye’de ordu. Yön, 5, 3.
• Selçuk, İ. (1971, 16 Mart). Süleyman Bey ile şapkası. Cumhuriyet, 2.
• Seligson, M., Carrion J.F. (2002) Political support, political scepticism and political stability in new democracies: An empirical examination of mass support for coups d’etat in Peru, Article in Comparative Political Studies, 35 (1), 58-82. DOI: 10.1177/001041400203500106.
• Shpak V. (2022). Indirect praetorianism: The case of Turkey’s military, Scientific Journal of the Military University of Land Forces, 54, 4(206), 624-638.
• Soysal, İ. (1962). Çıkmazlar içinde bir ışık: Ordu, Yön, 10, 7.
• Şanlı, A. S., Çoşğun (2020), Yeni toplumsal hareketlerin yeni aktörleri: 90’lı yıllar Türkiye’sinde başörtülü öğrencilerin mücadelesi, Mukaddime 11(2), 382-409.
• T24 (2015, 12 Mayıs). Kenan Evren’in o tablolarına hangi ünlü isimler servet ödemişti. https://t24.com.tr/haber adresinden edinilmiştir.
• Ulus, Ö. M. (2016). Türkiye’de sol ve ordu (1960-1971). İstanbul: İletişim Yayınları.
• Uyar, H. (2020), Türkiye’de askeri darbeler ve nedenleri üzerine bir analiz denemesi, Çağdaş Türkiye Tarihi Araştırmaları Dergisi, XX/Özel Sayı (2020), 77-96.
• Velidedeoğlu, V. (1971, 17 Mart). Dikkat gerektiren önemli günler. Cumhuriyet, 2.
• Yiğit, Y. (2020). Bazı illerden 27 Mayıs askeri darbesine karşı yapılan tepkiler ve ihbarlar. Çağdaş Türkiye Tarihi Araştırmaları Dergisi, XX/41 (2020-Güz), 799-819.
• Yön (1965), “Seçim Sonuçları Washington’ı sevindirdi: Sosyalizmin romantik mutlaka kapanmalıdır”, 133, 4-5.