Ali Rıza YALGIN’nın İzinde, Oğuzeli’nde Kırsal Seramik Üretiminin Etnoarkeolojik Değerlendirilmesi

Yıl 2024, Cilt: 23 Sayı: 4, 1228 - 1245, 24.10.2024

Timur Demir

https://doi.org/10.21547/jss.1438703

Öz

Cumhuriyet’in ilk yıllarında Anadolu’da yaşayan Halk Kültürü üzerine çalışmalar yapan araştırmacılardan biri de Ali Rıza Yalgın’dır. 1940 yılında Oğuzeli’nde gerçekleştirdiği çalışmalarda bölgede artık günümüzde terk edilmiş seramik üretimine yönelik belgeleme çalışmaları gerçekleştirmiştir. “Çok İptidai Çömlekçilik” başlığı altında yayınlanan bu küçük çalışma, Anadolu’daki geleneksel seramik üretimini ele alan farklı disiplinlerden gelen araştırmacılar için temel kaynaklardan biri olmuştur. 2016-2018 yılları arasında Gaziantep Oğuzeli İlçesinde gerçekleştirdiğimiz arkeolojik yüzey araştırmalarında artık sonlanan geleneksel seramik üretimlerine ait son örnekleri belgeleme fırsatı yakaladık. Çalışmamız Gaziantep ilinin güneybatısında Türkiye-Suriye sınırında yer alan Oğuzeli’nde binlerce yıllık seramik üretim geleneklerinin son temsilleri ışığında geçmiş seramik üretim süreçlerinin, kullanım alanlarının ve günlük yaşamdaki yerlerinin tespitinde etnoarkeolojik yaklaşımlarla incelenmesine odaklanmıştır. Çalışmamızda Oğuzeli’ndeki geleneksel seramik üretimleri ile paralellikler gösteren Anadolu ve Suriye’deki çeşitli geleneksel seramik üretim ve kullanım süreçlerine de yeri geldiğince değinilmiştir. Çalışmada yakın zamana değin devam eden geleneksel seramik üretimi, kırsal hane ve ticari üretim olarak ikiye ayırmaktadır. Bu açıdan kent ve kırsal toplumlardaki üretim farklıklarının üzerinde de durulmuştur. Çalışmada ele alınan Oğuzeli’ndeki seramik üretimi kırsal hane üretimi kapsamındadır. Çalışmada kırsalda seramik üretiminin sonlanmasına yönelikte göçebe kültürün etkisi ile üretim ilişkilerinin değişmesi bağlamında bir kültürel örüntü modeli ortaya konmaya çalışılmıştır. Bu açıdan göçebe kültürlerin yerleşik yaşama geçiş sürecindeki maddi kültürdeki değişim üzerine de çeşitli gözlemler aktarılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Arkeoloji, Etnoarkeoloji, Seramik Üretimi, Oğuzeli, Barak

In the footsteps of Ali Rıza Yalgın, Ethnoarchaeological Evaluation of Rural Ceramic Production in Oğuzeli

Öz

Ali Rıza Yalgın was one of the researchers who carried out studies of folk culture in Anatolia in the early years of the Republic. In 1940, while working in Oğuzeli, he documented the now abandoned ceramic production in the region. This small study, published under the title 'Çok İptidai Çömlekçilik', has become one of the most important sources for researchers from various disciplines working on traditional pottery production in Anatolia. During the archaeological surveys we conducted in the Oğuzeli district of Gaziantep between 2016 and 2018, we had the opportunity to document the last examples of traditional ceramic production. Our study focuses on the examination of past ceramic production processes, their uses, and their place in daily life with ethnoarchaeological approaches in the light of the last representations of thousands of years of ceramic production traditions in Oğuzeli, located on the Turkey-Syria border in the southwest of Gaziantep province. In our study, various traditional ceramic production and utilization processes in Anatolia and Syria, which parallel the traditional ceramic production in Oğuzeli, have also been mentioned where appropriate. The study categorizes traditional ceramic production, which persists to this day, into two types: rural household production and commercial production. In this respect, production differences in urban and rural societies are also emphasized. Ceramic production in Oğuzeli is part of rural household production. The study attempted to propose a cultural pattern model, considering the shift in production relationships and the impact of nomadic culture on the cessation of ceramic production in rural regions. We made several observations about the change in material culture during the transition from nomadic to sedentary cultures.

Anahtar Kelimeler

Archeology, Ethnoarchaeology, Ceramic Production, Oguzeli, Barak

Destekleyen Kurum

Türk Tarih Kurumu ve Gaziantep Üniversitesi

Teşekkür

Sacır Vadisi ve Çevresi Yerleşim Sistemleri Gaziantep İli Oğuzeli İlçesi Arkeolojik Yüzey Araştırması başkanı Dr. Makbule Ekici Bulut’a paylaştığı bilgiler için, YNC 3 alanında tespit edilen seramik örneklerinin tanımlanmasında ve tarihlendirilmesindeki yardımlarından dolayı Büşra Özdemir’e teşekkür ederim. Yüzey Araştırması projemize izin veren Kültür ve Turizm Bakanlığı, Kültür ve Müzeler Genel Müdürlüğü, Kazılar ve Araştırmalar Dairesine, projeye maddi destek sağlayan Türk Tarih Kurumu ve Gaziantep Üniversitesi’ne teşekkürlerimi sunarım. Gaziantep İli Pleistosen Dönem Yüzey Araştırması kapsamında Gaziantep Araban ilçesinde tespit edilen kovan örneklerinin paylaşılmasına izin veren Prof.Dr. İsmail Baykara’ya teşekkür ederim. Son olarak bu çalışma için çeşitli kaynaklara ulaşmasına yardımcı olan Sayın Dr. Dicle Öney, Hannan Aslan, Gazanfer Sağlam, Yıldırım Koç ve Alpaslan Savaş’a nazik yardımlarından dolayı teşekkür ederim.

Kaynakça

• Akbaş, İ. (2012). Osmanlı döneminde Ayntab’da imal edilen deri seyahat valizleri. Arulis, 3, 32-40.
• Aksoy, Ö. A. (1946). Gaziantep Ağızı III sözlük ve kullanılmayan kelimeler. İstanbul: İbrahim Horoz Basımevi.
• Aksoy, B. (2020). Anadolu arkeolojisinde göçebeler ve görünürlükleri. Anadolu / Anatolia, 46, 187-213.
• Aras, N. (2014). Şereflikoçhisar’da su için buzdolabı: Tuz testisi. Metro Gastro Şubat-Mart Nisan, 72,102-112.
• Aydın, S. (2011). Baraklar: Antep'in iskân halkı. Gültekin, M. N. (Ed.), Ta Ezelden Taşkındır... Antep. (s. 155-234). İstanbul: İletişim Yayınları.
• Barlas, U. (2008). Gaziantep Tohtamur köyü öğretmenlik anıları (Kasım 1957-Mayıs 1958). İstanbul: Hilmi Barlas Eğitim Vakfı.
• Barlas, U. (2010). Tıp Tarihi Araştırmaları. Gaziantep sıhhi ve içtimai coğrafyası. İstanbul: Hilmi Barlas Eğitim Vakfı.
• Barlas, U. (2011). Gaziantep Belediyesi tarihi (1870-1960)-2. Gaziantep Tarih Kültür Dergisi, 30, 51-53.
• Batmaz, A. (2019a). A study of Urartian red glossy pottery production in Van, Turkey, using archaeological and ethnoarchaeological and experimental archaeological methods. Ethnoarchaeology, 11/1, 34-60.
• Batmaz, A. (2019b). Van Gölü çevresinde etnoarkeolojik bir araştırmanın hikâyesi: Kil, seramik ekolojisi, çanak çömlek ve Urartu’nun mirası. Aras, Türkiye Eski Yakın Doğu Araştırmaları Dergisi, 1, 71-82.
• Batmaz, A. (2023). Seramik etnoarkeolojisi, Urartu çanak çömleği üzerine bir araştırma. Ankara: Türk Tarih Kurumu.
• Bayraktar, H. (2000). XIX. yüzyılın ilk yarısında Antep’in idari yapısı ve iktisadi durumu. Küçükdağ, Y. (Ed.), Osmanlı Döneminde Gaziantep Sempozyumu (s. 83-96). Gaziantep: Arsan Basın-Yayın.
• Bayraktar, H. (2004). XIX. yüzyılda Halep eyaletinin iktisadi vaziyeti. Elâzığ: Fırat Üniversitesi Orta-Doğu Araştırmaları Merkezi Yayınları.
• Bulut, S. (2015). Lykia'da arıcılık: Seren ve çevre duvarlı arılıklar ışığında antik geleneği arayış. İşkan, H. ve Işık, F (Ed.) Kum'dan Kent'te Patara Kazılarının 25 Yılı Uluslararası Sempozyum Bildiriler (s. 97-132). İstanbul: Ege Yayınları. ,
• Crane, E. (1999). The world history of beekeeping and honey hunting. New York: Taylor and Francis.
• Cuinet, V. (1892). La Turquie D’Asie géographie administrative II. Paris: Ernest Leroux.
• Çam, C. (2008). 11 numaralı Ayntab şer’iyye sicilinin transkriptsiyonu ve değerlendirilmesi (H.1017/M.1608-1609). (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi). Kafkas Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Kars.
• Çetin, A. (2009). Memlük Devleti’nin kuzey sınırı. Ankara: Türk Tarih Kurumu.
• Çitçi, R., Yener, Ş. S. (1971). Osmanlı Devlet’inin son yıllarında Gaziantep’te sanat ve ticaret dalları. Gaziantep: Gaziantep Kültür Derneği Kitap ve Broşür Yayınları.
• Çizer, S., Öney. D. (2015). Anadolu’da kadın üretimi çarksız ve fırınsız çömlek üretimi: bir etno-arkeolojik yaklaşım. Karakaya, D. ve Glenn, T. (Ed.) XI.AIECM3 Uluslararası Ortaçağ ve Modern Akdeniz Dünyası Seramik Kongresi Bildiriler (s. 161-169). Ankara: Koç Üniversitesi VEKAM.
• Danık, E. (2003). Unutulan bir cumhuriyet aydını: Ali Rıza Yalgın. Kebikeç, 16, 323-340.
• Demir, T. (2022a). Oğuzeli’nde kaybolan kültürel miras üzerine gözlemler. Yakar, H. İ. ve Erol, M. (Ed.). Orta Asya’dan Anadolu’ya Baraklar (s. 197-211). Gaziantep: Gazi Kültür Yayınları.
• Demir, T. (2022b). Gaziantep’te su kültürü ve su yapıları. Yakar, H. İ., Satan, A., Hatipoğlu, S. ve Saygın, S. (Ed.) Uluslararası Gaziantep’in Kurtuluşu’nun 100. Yılında Mîsâk-I Millî ve Güney Hattı Sempozyumu Bildiri Kitabı (s. 121-134). Gaziantep: Gazi Kültür Yayınları. Demir, T., Bulut, M. E. (Baskıda). Arkeoloji ve etnoarkeolojik veriler ışığında Sacır Suyu Vadisi’nde zeytinyağı ve şarap üretimi. Eski Çağ’da Ege ve Akdeniz’de Zeytinyağı ve Şarap Üretimi: Kırsal Yerleşimler, Kentsel Merkezler ve Ticaret Uluslararası Sempozyumu 2022.
• Ekici, M. (2019). Yenice Höyük YNC 3 alanı zeytinyağı işliği. Demir, T., Ekici, M., Dinç, M.Ş. ve Tarhan, Ç. M. (Ed.) Rifat Ergeç Armağanı. (157-172). Gaziantep: Bilgin Kültür Sanat Yayınları.
• Erdentuğ, N. (1969). Türk etnografya çalışmaları. Ankara Üniversitesi Eğitim Bilimleri Fakültesi Dergisi, 2/1, 65-71.
• Ergeç, R. (2016). Gaziantep kültür tarihi müzesi. Gaziantep: Gaziantep Üniversitesi.
• Eroğlu, C., Babuçoğlu, M. ve Köçer, M. (2012). Osmanlı vilayet salnamelerinde Halep. Ankara: Ortadoğu Stratejik Araştırmalar Merkezi.
• Ertuğ, F. (2004). Pottery production at Uslu in the Elazığ region. Ethnoarcheology Investigations in Rural Anatolia, I, 77-96.
• Güner, G. (1988). Anadolu’da yaşamakta olan ilkel çömlekçilik. İstanbul: Ak Yayınları Kültür Serisi.
• Jamieson, A. (1993/1994). Observations on a village potter from the Euphrates valley. Newsletter Department of Pottery Technology Leiden University, 11/12, 75-82.
• Jamieson, A. (1999a). Rural and urban potters of Syria. Ceramicstechical, 8, 99-103.
• Jamieson, A. (1999b). Clay water jars from North Syria: A short note on an enduring tradition. The Old Potter’s Almanacak, 7, (2), 5-8.
• Jamieson, A. (1999c). Ancient and modern clay water jars from North Syria: A short note on an enduring pottery tradition. La Tinaja a Newsletter of Archeological Ceramics, 12/1,1-4.
• Jamieson, A. (2004). Aleppo pottery workshop. Ceramicstechical, 18, 78-82.
• Kars, R. (2018). XVIII. yüzyılın ilk yarısında Ayntablı tüccarların faaliyetleri kapsamında iç ticarete konu olan emtia. Gaziantep Üniversitesi Ayıntab Araştırmaları Dergisi, 1/1, 36 48.
• Kepinski, C. (2007). Dynamics, diagnostic criteria and settlement patterns in the Carchemish area during the early bronze period. Peltenburg, E. (Ed.) Euphrates River valley settlement: the Carchemish sector in the third millennium BC. (s. 152-163). Oxford: Oxbow Books.
• Kepinski, C. (2009). Identité culturelle et circulation des denrées alimentaires dans la vallée de l’Euphrate. Cahier des thèmes transversaux, ArScAn, IX, 2007–2008, 259-264.
• Kezer, Z. (2000). Familiar things in strange places: Ankara’a Ethnography Museum and the legacy of Islam in Republican Turkey. Perspectives in Vernacular Architecture, 8,101 116.
• Klengel, H. (1971). Zwischen zelt und palast - die begegnung von nomaden und seßhaften im alten vorderasien. Leipzig: Koehler & Amelang.
• Koşay, H. Z., Ülkü, A. (1962). Anadolu’da iptidai çanak-çömlekçilik. Türk Etnografya Dergisi, 5, 89-93.
• Mazar, A. (2017). The Iron Age apiary at Tel Rehov, Israel. Hatjina, F., Mavrofridis, G. ve Jones, R. (Ed.) Beekeeping in the Mediterranean from Antiquity to the Present (s. 40 49) Oxford: Oxbow Books.
• Öğüt, T. (2013). 18-19. yy.’da Birecik Sancağında iktisadi ve sosyal yapı. Ankara Türk Tarih Kurumu.
• Ökke, S. I. (2019). 111 Numaralı Ayntab şeriye sicilinin transkriptsiyonu ve değerlendirilmesi (H.1166-1188/M.1753-1755) (S.1-145). (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi). Gaziantep Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Gaziantep.
• Ökse, A. T. (2002). Arkeolojik çalışmalarda seramik değerlendirme yöntemleri. İstanbul: Arkeoloji ve Sanat Yayınları.
• Ökse, A. T. (2012). Önasya arkeolojisinde çanak çömlek: teknik özellikler, biçimler, Türkçe, İngilizce, Almanca ve Fransızca terimler. İstanbul: Arkeoloji ve Sanat Yayınları.
• Öney, D. (2015). Günümüzde Anadolu’da kadınlar tarafından yapılan çömlekçilik. (Yayınlanmamış Sanatta Yeterlilik Tezi). Dokuz Eylül Üniversitesi Güzel Sanatlar Enstitüsü, İzmir.
• Özdeğer, H. (1988). Onaltıncı asırda Ayıntab Livası cilt:1. İstanbul: Bayrak Matbaacılık.
• Pamuk, B. (2016). Türk-İslam hakimiyeti’nde Ayntab. Özuslu, E. (Ed.) Şehr-i Ayntab-ı Cihan (s.140-173). Gaziantep: Gaziantep Valiliği.
• Riggs, A. S. (1920). Shepard of Aintab. New York: Interburch Press.
• Russell, A. (1794). The natural history of Aleppo vol1. London: W. Bowyer.
• Sağlamtimur, H. (2015). Mezopotamya’da nehir taşımacılığı, kelek kullanımı ve Hasankeyf. Metro Gastro Nisan-Mayıs-Haziran, 77, 8-15.
• Skibo, J. M., Michael, B. S., Reid, K. C. (1989). Organic-tempered pottery: an experimental study. American Antiquity, 54/1, 122-146.
• Söylemez, Z. (2021). 24 Numaralı Ayntab şer’iyye sicili’nin transkriptsiyonu ve değerlendirilmesi (1064-1065). (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi). Gaziantep Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Gaziantep.
• Sünger, İ. (2019). Geçmişten günümüze Şanlıurfa’da “Seramik Sanatı”na bir bakış. Şukav Şanlıurfa Kültür Sanat Tarihi ve Turizm Dergisi 34, 51-54.
• Takaoğlu, T. (2004). Ethnoarcheology in Turkey: a historical approach. Ethnoarcheology Investigations in Rural Anatolia, I, 15-37.
• Tansuğ, S. (1990). Ankara Etnoğrafya Müzesi. Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, VI/18, 559 663.
• Tanyol, C. (1952). Baraklarda örf ve âdet araştırmaları 1. İstanbul University Journal of Sociology, 2/7, 71-108.
• Tetik, S. (2017). Ali Rıza Yalgın’ın organoloji’ye katkıları. Rast Müzikoloji Dergisi, 5/2, 1668 1676.
• Türkhan, M. S. (2014). 18. Yüzyılda Doğu Akdeniz’de ticaret ve Haleb. (Yayınlanmamış Doktora Tezi). İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Üniversitesi, İstanbul.
• Uçar, M., Okuducu, A. Z., Yamaç, A. (2018). Gaziantep tarihi su yapıları. Uçar, M. (Ed.) Gaziantep Livasları, Kastelleri ve Yer Altı Su Yapıları (s. 59-164). Gaziantep: Gaziantep Büyükşehir Belediyesi Kültür Yayınları.
• Uğurluer, M. (2015). Osmanlı Dönemi Gaziantep bakırcılığı. Gaziantep: Gazikültür A.Ş.
• Uğurluer, M. (2016). Fotoğraflarla Gaziantep’te ticaret esnaf ve meslek grupları. Gaziantep: Gazikültür A.Ş.
• Uğurluer, M. (2020). Gaziantep’te unutulan el sanatı surre alayı sandıkları. Gaziantep: GNG Ofset Maatbacılık ve Amblaj Sanayi.
• Ülkütaşır, M. Ş. (1973). Cumhuriyet ile birlikte Türkiye’de folklor ve etnografya çalışmaları. Ankara: Başbakanlık Kültür Müsteşarlığı Cumhuriyetin 50. Yıldönümü Yayınları, Başbakanlık Yayınevi.
• Yalgın, A. R. (1940). Çok iptidai çömlekçilik. Türk Tarih, Arkeologya ve Etnografya Dergisi, IV, 193-201. Yalgın, A. R. (1946). Çok iptidai çömlekçilik. Çalışma 12, 80-85.
• Yıldırım, N. (1993). Eski çağda deri kullanımı ve teknolojisi. İstanbul: Marmara Üniversitesi.
• Yıldırım, N. (2018). Anadolu’da bal üretimi ve balın efsaneden gerçeğe çeşniden temel besin maddesine kullanım alanları. Gökçek, L. G., Yıldırım, E. ve Pekşen, O. (Ed.) Anadolu’nun Eski Çağlarında İktisadi ve Zirai Hayat (s. 357-372). İstanbul: Değişim Yayınları.
• Yıldırım, M. A., Yıldırım, N. (2021). Gaziantep yöresinde Barak boyu. İstanbul: Gazikültür A.Ş. Yayınları.
• Wills, B., Watts, A. (2014). Why wineskins? The exploration of a relationship between wine and skin containers. Harris, S. ve Veldmeijer, A. J. (Ed.) Why Leather? The Material and Cultural Dimensons of Leather (s.123-134). Leiden: Sidestone Press.