Kars’ta Rum Nüfusu (1878-1920)

Yıl 2023, Cilt: 6 Sayı: 2, 191 - 212, 27.12.2023

Sinan Kıyanç

https://doi.org/10.38000/juhis.1326511

Öz

Bu araştırmada 1878-1920 yılları arasında Kars’ta Rum nüfusu ele alınmaktadır. Kars’ta ilk Rum yerleşimi 1865 öncesine dayanmasına karşın topluluğun yoğun olarak gelmesi, 1877-1878 Osmanlı Rus Harbi’nde (93 Harbi) kentin Çarlık Rusya işgaline girmesi ile başlamıştır. Çarlık Rusya yaklaşık kırk yıl süren işgal süresince kentten göç ettirdiği Müslümanlar yerine kendine sadık toplulukları yerleştirmiştir. Bu kapsamda Anadolu’dan ve Kafkasya’dan Rumlar kente göç ettirilmiştir. Rumların farklı coğrafyalardan olması aralarında bir ayrımı da beraberinde getirmiştir. Bu ayrım topluluk arasında sürekli olarak kendini hissettirmiştir.
Kars’a göç eden Rumların büyük kısmı çiftçi olduğundan köylere yerleştirilmişlerdir. Tarım ve hayvancılıkla uğraşan Rumlar, kendileri ile beraber getirdikleri keçi ırkının farklı topluluklar tarafından da yetiştirilmesini sağlamışlardır. Çiftçiliğin yanı sıra taş ustası olan Rumlar ise kentin imaret faaliyetlerinde çalışmak üzere kent merkezine yerleştirilmiştir. Ortodoks inancının yaygınlaştırılması için desteklenen Rum din adamları ise kent merkezinde olduğu gibi köylerde de etkin bir şekilde faaliyet yürütmüşlerdir. Yoğun olarak köylerde yaşayan Rumlar, kentten ayrılmadan hemen önce yaşanan siyasi gelişmelerde aktif rol oynamışlardır. Balkan Savaşları’na kadar Müslümanlar ile iyi ilişkiler kuran topluluk, onlarla kültürel etkileşim içinde bulunmuştur. Balkan Savaşları’nda Yunanistan için Rus yönetiminin desteğiyle yardım toplamışlardır. Türklerin bu duruma tepki göstermesi o güne kadar büyük oranda iyi şekilde sürdürülen ilişkileri bozmuştur. Birinci Dünya Savaşı’nın gergin ortamında ilişkiler iyice bozulmuştur. Bolşevik İhtilali sonrasında yaşanan siyasi boşlukta Rumların bir kısmı çete faaliyetleri yürütmüşlerdir. Kentin yeniden Osmanlı Devleti himayesine girmesi ile kentten ayrılan Rumlar, Tiflis ve Batum’a; oradan da bir kısmı Yunanistan’a göç etmiştir.
Araştırmada Rumların, Kars’ın Çarlık Rusya’nın işgal yıllarında en kalabalık topluluklardan birisi olduğu, kente göç etmeleri, sosyoekonomik durumları, siyasal gelişmeler karşısında tavırları, kentte bıraktıkları izler ve kentten ayrılmaları birinci el kaynaklar başta olmak üzere araştırma eserleri çerçevesinde ele alınmıştır.

Anahtar Kelimeler

Rum, Kars, Çarlık Rusya, Göç

The Greek (Rum) Population in Kars (1878-1920)

Öz

In this research, the Greek population in Kars between 1878 and 1920 is discussed. Although the first Greek settlement in Kars dates back to before 1865, the intense arrival of the community began with the 1877-1878 Ottoman-Russian War (93 War) and the city's occupation by Tsarist Russia. Tsarist Russia settled communities loyal to itself instead of the Muslims it expelled from the city during the occupation, which lasted approximately forty years. In this context, Greeks from Anatolia and the Caucasus were immigrated to the city. The fact that the Greeks were from different geographies brought about a distinction between them. This distinction has constantly made itself felt among the community.
Since most of the Greeks who migrated to Kars were farmers, they were settled in villages. The Greeks, who were engaged in agriculture and animal husbandry, ensured that the goat breed they brought with them was bred by different communities. In addition to farming, Greeks who were stonemasons were settled in the city centre to work in the city's soup kitchen. Greek clergy, who were supported to spread the Orthodox faith, carried out activities effectively in the villages as well as in the city centre. Greeks, who lived intensively in the villages, played an active role in the political developments just before leaving the city. The community had good relations with Muslims until the Balkan Wars and had cultural interaction with them. During the Balkan Wars, they collected aid for Greece with the support of the Russian administration. The Turks' reaction to this situation disrupted the relations that had been maintained largely well until that day. In the tense environment of the First World War, relations deteriorated further. In the political vacuum after the Bolshevik Revolution, some Greeks carried out gang activities. After the city came under the protection of the Ottoman Empire again, the Greeks who left the city went to Tbilisi and Batumi; From there, some of them migrated to Greece.
In the research, the fact that the Greeks were one of the most populous communities in Kars during the occupation years of Tsarist Russia, their migration to the city, their socioeconomic situation, their attitude towards political developments, the traces they left in the city and their departure from the city were discussed within the framework of research works, especially primary sources.

Anahtar Kelimeler

Greek (Rum), Kars, Tsarist Russia, Migration

Kaynakça

• [1] Akça, Bayram ve Kıyanç, Sinan (2017), “Malakanlar’ın Anadolu’daki İzleri”, Sosyal ve Beşeri Bilimler Araştırmaları Dergisi, S. 39. (22-43)
• [2] Akşin, Sina (2005), “Siyasal Tarih”, Türkiye Tarihi: 1600-1908, Ed. Sina Akşin, Cem Yayınevi, İstanbul. (77-188)
• [3] Altınay, Ahmet Refik (1998), Kafkas Yollarında İki Komite İki Kıtal, Haz.: Osman Selim Kocahanoğlu, Temel Yayınları, İstanbul.
• [4] Armaoğlu, Fahir (1997), 19. Yüzyıl Siyasî Tarihi (1789-1914), Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara.
• [5] Augustinos, Gerasimos (1997), Küçük Asya Rumları, 19. Yüzyılda İnanç, Cemaat ve Etnisite, Çev: Devrim Evci, Ayraç Yayınevi, Ankara.
• [6] Badem, Candan (2010), Çarlık Rusyası Yönetiminde Kars Vilayeti, Birzamanlar Yayıncılık, İstanbul.
• [7] Badem, Candan (2018), Çarlık Rusyası Yönetiminde Kars, Ardahan, Artvin 1878-1918, Aras Yayıncılık, İstanbul.
• [8] Badem, Candan (2021). “Batum, Kars ve Erzurum’da Yayınlanmış Öteki Rusça Gazeteler”, Kebikeç, S. 51. (133-144)
• [9] Bakan, Mustafa (2008), “Milli Mücadele Yıllarında Elviye-i Selase ve Batum”, Turkish Studies International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, S. 3/7. (733-748)
• [10] Bilgiç, S. Bestami (2011), Doğu Karadeniz Rumları: İsyan ve Göç 1919-1923, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara.
• [11] BOA, Y..EE..KP../7-664.
• [12] BOA, HR.TO../291-58.
• [13] BOA, HR.SYS./1231-82.
• [14] BOA, HR.SFR.1…/183-14.
• [15] BOA, HR.SFR.1…/173-33.
• [16] BOA, DH.İ.UM/20-13.
• [17] BOA, HR.UHM./332-25.
• [18] BOA, İ..HR../281-17405.
• [19] BOA, İ..HR../279-171152.
• [20] Boy, Arzu (2017), “Çarlık Rusya Yönetiminde Kars’ta Tarım ve Hayvancılık,” Iğdır Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, S. 12. (417-434)
• [21] Dayı, Esin (1997), Elviye-i Selâseʼde (Kars, Ardahan ve Batum) Milli Teşkilâtlanma, Kültür ve Eğitim Vakfı Yayınları, Erzurum.
• [22] Denisenko, Ludmila (2011), Böyle Bir Kars, Heyamola Yayınları, İstanbul.
• [23] Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü (1995a), Osmanlı Belgelerinde Ermeniler 1915-1920, Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Yayınları, Ankara.
• [24] Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü (1995b), Arşiv Belgelerine Göre Kafkaslarda ve Anadolu’da Ermeni Mezalimi 1906-1918, Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Yayınları, Ankara.
• [25] Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü (2008), Osmanlı Belgelerinde Ermeni İsyanları 1878-1895, Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Yayınları, Ankara.
• [26] Erdoğan, Fahrettin (1998), Türk Ellerinde Hatıralarım, T.C. Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara.
• [27] Ersoy, Osman (1964), “Bir İngiliz Konsolosunun 1846 Yılında Erzurum’dan Kars’a Seyahati”, Ankara Üniversitesi DTCF Tarih Araştırmaları Dergisi, S. 2/2. (238-249)
• [28] Genelkurmay Başkanlığı (2005), Arşiv Belgeleriyle Ermeni Faaliyetleri 1914-1918, Genelkurmay ATASE ve Genelkurmay Denetleme Başkanlığı Yayınları, Ankara.
• [29] Genelkurmay Başkanlığı (2009), Arşiv Belgeleriyle Rum Faaliyetleri 1918-1922, Genelkurmay Askeri Tarih ve Stratejik Etüt Başkanlığı Yayınları, Ankara.
• [30] Gökdemir, Ahmet Ender (1989), Cenub-i Garbi Kafkas Hükümeti, Türk Kültürü Araştırma Enstitüsü Yayınları, Ankara.
• [31] Gurdjieff, George Ivanovic (2002), Meeting with Remarkable Men, Penguin Compass, New York.
• [32] Konak, İsmet (2020), Geçmişten Geleceğe Uzanan Köprü Kars, Epa-Mat Basım Yayın Promosyon San. Tic. Ltd. Şti., Ankara.
• [33] Kırzıoğlu, M. Fahrettin (1984), “Cihangiroğlu İbrahim Aydın (1874-1948)’daki Milli Mücadele’de Kars ve Atatürk ile İlgili Belgeler”, Belleten, S. 189-190. (109-166)
• [34] Kırzıoğlu, M. Fahrettin (1953), Kars Tarihi, Işıl Matbaası, İstanbul.
• [35] Kıyanç, Sinan (2014), Malakanlar, Muğla Sıtkı Koçman Üniversitesi, Muğla. (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi).
• [36] Okur, Mehmet (2011), “Venizelos’un ‘Pontus Komplosu’: Yunanistan’ın Ermenilerle İttifak Arayışı”, Karadeniz Uluslararası Bilimsel Dergi, S. 3/12. (10-28)
• [37] Orakçı, Meryem (2022), “Türk ve Rum Mübadillerin Karşılaşmalarına Dair Bir Değerlendirme,” Çağdaş Türkiye Tarihi Araştırmaları Dergisi, S. XXII/44. (287-311)
• [38] Ortaylı, İlber (1978), “Çarlık Rusyası Yönetiminde Kars”, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Enstitüsü Dergisi, S. 9. (343-362)
• [39] Öğün, Tuncay (2004), Unutulmuş Bir Göç Trajedisi Vilayât-i Şarkiye Mültecileri (1915-1923), Babil Yayınları, Ankara.
• [40] Perchanidou, Alexandra (2018), The Greek Refugees From Kars in Batumi and Their Final Settlement (1919-1923), School of Humities, Thessaloniki.(Unpublished Master Thesis).
• [41] Sağır, Güner (2021), “Kars Mağaracık (Ataköy) Rum Köyü ve Şapeli,” Turkish Studies, S. 16/7. (327-338)
• [42] Sağır, Güner (2020), “Kars’ın Rus Yönetimine Geçtiği 1878 Yılında Rum Yerleşimi Vezinköy ve Peygamber Elias Şapeli”, History Studies, S. 12/5. (2821-2843)
• [43] Sander, Oral (2003), Siyasi Tarih İlkçağlardan 1918’e, İmge Kitabevi, Ankara.
• [44] Saylan, F. Gürkan (2004), “Malta Adası’nda Tutuklu Bulunan Cenubi Garbi Kafkas Hükümeti Üyelerinin Fahrettin Bey’e Gönderdikleri Mektuplar”, Atatürk Üniversitesi Atatürk İlkeleri ve İnkılap Tarihi Enstitüsü Uluslararası Atatürk Dergisi, S. 4/2. (279-293)
• [45] Serbest, Bürkan ve Demirci, N. Savaş (2007), “Kars ve Çevresinde Rus Yönetimi (Karskaya Oblast 1878-1917)”, 38. ICANAS Uluslararası Asya ve Kuzey Afrika Çalışmaları Kongresi, Ankara.
• [46] Skopeteas, Stavros (2014), “Kafkasya Urumları ve Urum Dili,” Tehlikedeki Diller Dergisi, S. 3/3. (333-364)
• [47] Şimşir, N. Bilal (1976), Malta Sürgünleri, Milliyet Yayınları, İstanbul.
• [48] Solmaz, Gürsoy (1995), Yaşayanların Dilinden Erzurum-Sarıkamış-Kars’ta Ermeni Zulmü (1918-1920), Yüzüncü Yıl Üniversitesi Yayınları, Van.
• [49] Sönmez, Bingür ve Karagöz, Erkan ve Kinigopulos, Konstandinos (2016), Güneybatı Kafkasya Kars Rumları ve Kinigopulos’un Anıları, çev. Despinida Eftimyadis, Babıali Kültür Yayıncılığı, İstanbul.
• [50] TBMM (1993), Anadolu’da ve Rumeli’de Gerçekleştirilen Ulusal ve Yerel Kongreler ve Kongre Kentleri Bibliyografyası, C. II: Yerel Kongrelere Kars, Ardahan, Ordu ve Trabzon, TBMM Yayınları, Ankara.
• [51] The Pontus Delegation (1920), The Pontus Questions, Memorandum Submitted to the Peace Conference on March 10.
• [52] Türkan, Sait (2017), Kars’ta Rus Dönemi’nde (1878-1918) İnşa Edilen Yapıların Cephe Özelliklerinin Analizi, Uludağ Üniversitesi, Bursa. (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi).
• [53] Ural, Selçuk (2011), “Kurtuluştan Mondros Mütaketesi’ne Elviye-i Selase’de Yaşanan Sorunlar”, Ankara Üniversitesi Türk İnkılâp Tarihi Enstitüsü Atatürk Yolu Dergisi, S. 47. (647-676)
• [54] Yosuntaş, Burcu (2021), Kars Şehbenderliği (1879-1914), İstanbul Üniversitesi, İstanbul. (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi).
• [55] Xantopoulou-Kyrıakou, A. (1996). “The Migration of Pontic Greeks from the Russian Caucasus to Macedonia (1912-1914)”, Balkan Studies, S. 37/2. (271-288)
• [56] Первая Всеобщая перепись населения Российской Империи 1897 г. Под ред. Н.А.Тройницкого. т.II. Общий свод по Империи результатов разработки данных Первой Всеобщей переписи населения, произведенной 28 января 1897 года. С.-Петербург, 1905. Таблица XIII. Распределение населения по родному языку.