Mining Activities of German Engineer Wilhelm Fischbach in the Ottoman Empire

Yıl 2024, Cilt: 7 Sayı: 1, 1 - 29, 25.06.2024

Togay Seçkin Birbudak

https://doi.org/10.38000/juhis.1383980

Öz

Since the earliest times of human history, mining has been one of states' most important strategic resources. The Ottoman Empire also benefited from different natural mineral resources within the framework of the existing opportunities in the vast geography it ruled in the six centuries from its establishment to its collapse. However, due to technical developments, there were significant developments in the world's mining field in the 19th century. For modern mining activities in Europe to be carried out in Ottoman lands, it became necessary to make some basic arrangements. In this context, the institutionalization of the mining field in the state's bureaucratic structure and the establishment of a legal basis were first emphasized. In addition, the lack of a particular education system for this field in the Ottoman Empire brought about the need for engineers, and foreign mining engineers were employed. The activities of the German mining engineer Wilhelm Fischbach, one of the first foreign engineers to enter the service of the Ottoman Empire in the second half of the 19th century, constitute the subject of this study. The archival documents in the Presidency of the Republic of Türkiye, Directorate of State Archives, and the records in the Directorate of Mineral Research and Exploration archive constitute the central axis of the study. W. Fischbach, who worked in the Ottoman mines for nearly half a century, was not only an essential part of the production and inspection processes in many mining sites but also wrote his views on the Ottoman mining sector with his reports. He also experimented with his invention, a gold prospecting machine.

Anahtar Kelimeler

Ottoman State, Mining, Engineering, Foreign Experts, Wilhelm Fischbach

Alman Mühendis Wilhelm Fischbach’ın Osmanlı Devleti’ndeki Madencilik Faaliyetleri

Öz

İnsanlık tarihinin en eski devirlerinden itibaren madencilik faaliyeti devletlerin önemli stratejik kaynaklarından biri olmuştur. Osmanlı Devleti de kuruluşundan yıkılışına kadar geçen altı asırlık süreçte hüküm sürdüğü geniş coğrafyada farklı doğal maden kaynaklarından mevcut imkânlar çerçevesinde istifade etmiştir. Ancak teknik ilerlemelere bağlı olarak XIX. yüzyılda Dünya’da madencilik alanında önemli gelişmeler yaşanmıştır. Avrupa’da modernleşen madencilik faaliyetlerinin Osmanlı topraklarında da uygulanabilmesi için birtakım temel düzenlemeler yapılması gerekliliği ortaya çıkmıştır. Bu kapsamda öncelikle devletin bürokratik yapılanmasında madencilik alanının kurumsallaşması ve kanuni zeminin oluşturulması üzerinde durulmuş, bu alana yönelik özel bir eğitim sisteminin olmayışı mühendis ihtiyacını beraberinde getirmiş ve yabancı uyruklu maden mühendisleri istihdam edilmeye başlanmıştır. XIX. yüzyılın ikinci yarısında Osmanlı Devleti hizmetine giren ilk yabancı mühendislerden olan Alman maden mühendisi Wilhelm Fischbach'ın faaliyetleri bu çalışmanın konusunu oluşturmaktadır. Devlet Arşivleri Başkanlığı bünyesinde bulunan arşiv belgeleri ile Maden Tetkik ve Arama Genel Müdürlüğü arşivinde yer alan kayıtlar çalışmanın ana eksenini oluşturmaktadır. Yaklaşık yarım asır Osmanlı madenlerinde görev yapan W. Fischbach hem pek çok maden sahasında üretim ve inceleme süreçlerinin önemli bir parçası olmuş hem de raporlarıyla Osmanlı madencilik sektörüne dair görüşlerini dile getirmiştir. Bununla birlikte kendi icadı olarak ifade ettiği altın arama makinesi ile de denemelerde bulunmuştur.

Anahtar Kelimeler

Osmanlı Devleti, Madencilik, Mühendislik, Yabancı Uzmanlar, Wilhelm Fischbach

Kaynakça

• Akgündüz, Ahmed (1990). Osmanlı Kanunnâmeleri ve Hukukî Tahlilleri, 1. Kitap: Osmanlı Hukukuna Giriş ve Fatih Devri Kanunnâmeleri, Fey Vakfı Yayınları, İstanbul.
• Aktan, Hamza (2003), “Maden”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C. 27, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, Ankara. (306-310)
• Anhegger, Robert & İnalcık, Halil (1956). Kanunname-i Sultani Ber Muceb-i Örf-i Osmani, Türk Tari Kurumu Yayınları, Ankara.
• Balcı, Ercüment (1994), Osmanlı Maden Rejiminde Nizamnâmeler Dönemi ve İmtiyazlar, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul. (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi)
• Bayartan, Mehmet (2008), “XIX. Yüzyılda Osmanlı Madenlerinin Coğrafi Dağılışı”, Osmanlı Bilimi Araştırmaları, S. X/1. (137-155)
• Birbudak, Togay Seçkin (2018), Osmanlı Arşiv Belgelerine Göre Anadolu’da Altın Madenciliği, Koza Altın İşletmeleri, Ankara.
• Birbudak, Togay Seçkin (2022), “Türkiye’deki Maden İşletmeleri: Wilhelm Fischbach’ın 1902 Tarihli Maden Raporu”, Türk Dünyası Yolunda Bir Ömür: Prof. Dr. Mehmet Şahingöz’e Armağan, Berikan Yayınevi, Ankara. (411-420)
• BOA. BEO.: 3591/269809.
• BOA. C. DRB.: 41/2044.
• BOA. DH. MKT.: 1968/95.
• BOA. HH. İ.: 155/6.
• BOA. HR. TH.: 146/100.
• BOA. HRT. h.: 308; 309; 615; 1374; 1554; 1835; 2551; 2580.
• [14]BOA. ML. EEM.: 432/25; 432/60; 435/63; 438/47; 439/34; 441/26; 445/34; 448/28; 451/33; 451/85; 452/33; 459/61; 463/80; 463/85; 463/102; 474/89; 475/31; 483/52; 484/68; 485/52; 485/60; 489/35; 493/22; 493/65; 496/85; 498/43; 498/46; 501/91; 510/79; 524/6; 529/42; 533/1; 535/95; 537/61; 539/17; 544/66; 550/101; 550/113; 550/22; 555/30; 572/22; 580/27. 590/102; 594/57; 599/21; 614/2; 650/60; 653/18; 655/15; 656/24; 658/2; 660/35; 660/8; 662/20; 663/16; 670/21; 686/17; 689/42; 699/17; 700/64; 730/32; 778/10; 778/7.
• BOA. ŞD.: 927/22. BOA. Y. EE. KP.: 6/533. BOA. Y. EE.: 144/20.
• BOA. Y. MTV.: 241/142; 289/177; 289/177; 290/145; 296/175; 298/52; 298/54.
• BOA. Y. PRK. BŞK.: 76/31.
• BOA. Y. PRK. HH.: 34/76.
• BOA. ZB.: 353/89.
• Bölükbaşı, Ömerül Faruk (2013). 18. Yüzyılın İkinci Yarısında Darbhâne-i Âmire, İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, İstanbul.
• Çağatay, Neşet (1943), “Osmanlı İmparatorluğunda Maden İşletme Hukuku”, Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Dergisi, S. 2/1. (117-126)
• Çetin, Atilla (2012), “Kıbrıslı Kâmil Paşa”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C. 25, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, İstanbul. (392-394)
• Fischbach, Wilhelm (1900), Çay Linyiti, İstanbul, Maden Tetkik ve Arama Genel Müdürlüğü (MTA) Derleme Raporlar, Rapor No: DR00080.
• Fischbach, Wilhelm (1900), Ergani Bakır Madeni Hakkında Rapor, Maden Tetkik ve Arama Genel Müdürlüğü (MTA) Derleme Raporlar, Rapor No: DR00465.
• Fischbach, Wilhelm (1900), Eskişehir Gökçekısık İstasyonu Civarı Madeni, İstanbul, Maden Tetkik ve Arama Genel Müdürlüğü (MTA) Derleme Raporlar, Rapor No: DR00379.
• Fischbach, Wilhelm (1900), Gebze Altın Madeni Hakkında Rapor, Maden Tetkik ve Arama Genel Müdürlüğü (MTA) Derleme Raporlar, Rapor No: DR00508.
• Fischbach, Wilhelm (1900), Geyve Bakır Madeni Hakkında Rapor, İstanbul, 1900, Maden Tetkik ve Arama Genel Müdürlüğü (MTA) Derleme Raporlar, Rapor No: DR00321.
• Fischbach, Wilhelm (1900), Geyve ile Hamidiye Arasındaki Altın Madeni Hakkında Rapor, Maden Tetkik ve Arama Genel Müdürlüğü (MTA) Derleme Raporlar, Rapor No: DR00509.
• Fischbach, Wilhelm (1900), İnönü İstasyonu Civarında Linyit Zuhuru, İnönü, Maden Tetkik ve Arama Genel Müdürlüğü (MTA) Derleme Raporlar, Rapor No: DR00075.
• Fischbach, Wilhelm (1900), Keban Gümüş Madeni Hakkında Rapor, Maden Tetkik ve Arama Genel Müdürlüğü (MTA) Derleme Raporlar, Rapor No: DR00384.
• Fischbach, Wilhelm (1900), Kütahya Civarında Gümüş Köyü Kurşun ve Gümüş Madeni Hakkında Rapor, Maden Tetkik ve Arama Genel Müdürlüğü (MTA) Derleme Raporlar, Rapor No: DR00374.
• Fischbach, Wilhelm (1900), Kütahya Civarında Gürağaç Kömürleri Hakkında Rapor, Maden Tetkik ve Arama Genel Müdürlüğü (MTA) Derleme Raporlar, Rapor No: DR00077.
• Fischbach, Wilhelm (1900), Kütahya Vilayeti’nin Karamancı Nahiyesi’nde Opal Zuhuratı Hakkında Rapor, İstanbul, Maden Tetkik ve Arama Genel Müdürlüğü (MTA) Derleme Raporlar, Rapor No: DR00659. Fischbach, Wilhelm (1900), Kütahya Vilayeti’nin Karamancı Nahiyesi’nde Opal Zuhuratı Hakkında Rapor, İstanbul, Maden Tetkik ve Arama Genel Müdürlüğü (MTA) Derleme Raporlar, Rapor No: DR00659.
• Fischbach, Wilhelm (1900), Lefke Kömür Zuhuru Hakkında Rapor, İstanbul, Maden Tetkik ve Arama Genel Müdürlüğü (MTA) Derleme Raporlar, Rapor No: DR00078.
• Fischbach, Wilhelm (1901), Bursa Vilayeti Bandırma ve Güren Civarındaki Tutya (Çinko) Madenleri, Maden Tetkik ve Arama Genel Müdürlüğü (MTA) Derleme Raporlar, Rapor No: DR00552.
• Fischbach, Wilhelm (1901), Diber’de Zuhur Eden Kömür Yatağı, Bolvadin Civarında Çay İstasyonunun Karşısı, İstanbul, Maden Tetkik ve Arama Genel Müdürlüğü (MTA) Derleme Raporlar, Rapor No: DR00079.
• Fischbach, Wilhelm (1901), Marmara Denizi Tekirdağ Civarındaki Petrol Madeni Hakkında Rapor, Maden Tetkik ve Arama Genel Müdürlüğü (MTA) Derleme Raporlar, Rapor No: DR00184.
• Fischbach, Wilhelm (1902), Türkiye’deki Maden İşletmeleri, İstanbul, Maden Tetkik ve Arama Genel Müdürlüğü (MTA) Derleme Raporlar, Rapor No: DR00380.
• Fischbach, Wilhelm (1910), Türkiye’de Kömür ve Petrol Zuhuratı Hakkında Rapor, İstanbul, Maden Tetkik ve Arama Genel Müdürlüğü (MTA) Derleme Raporlar, Rapor No: DR00025.
• Fischbach, Wilhelm (trh.), Ankara Civarında Işık Köyü Kurşun Antimuan Cevheri Hakkında Rapor, Maden Tetkik ve Arama Genel Müdürlüğü (MTA) Derleme Raporlar, Rapor No: DR00518.
• Fischbach, Wilhelm (trh.), Geyve Altın Zuhuru, Maden Tetkik ve Arama Genel Müdürlüğü (MTA) Derleme Raporlar, Rapor No: DR00511.
• Fischbach, Wilhelm (trh.), Geyve Kömür Zuhuru, Maden Tetkik ve Arama Genel Müdürlüğü (MTA) Derleme Raporlar, Rapor No: DR00148.
• Fischbach, Wilhelm (trh.), Geyve Simli Kurşun Zuhuru Hakkında Rapor, Maden Tetkik ve Arama Genel Müdürlüğü (MTA) Derleme Raporlar, Rapor No: DR00401.
• Gökmen, Ertan (2007), “II. Abdülhamid Dönemi Osmanlı Maden İmtiyazları (1878-1899)”, Belleten, S. LXXI/262, Aralık. (969-996)
• http://www.tuncbilek.bel.tr/sayfa.php?id=11 (Erişim Tarihi: 03.08.2021).
• https://www.mta.gov.tr/v3.0/sayfalar/bilgi-merkezi/maden_potansiyel_2010/Ankara_Madenler.pdf (Erişim Tarihi: 27.08.2021).
• https://www.mta.gov.tr/v3.0/sayfalar/bilgimerkezi/maden_potansiyel2010/Canakkale_Madenler.pdf (Erişim Tarihi: 01.05.2020).
• https://www.mta.gov.tr/v3.0/sayfalar/bilgi-merkezi/maden_potansiyel_2010/Eskisehir _Madenler.pdf (Erişim Tarihi: 02.08.2021).
• https://www.mta.gov.tr/v3.0/sayfalar/bilgi-merkezi/maden_potansiyel_2010/kocaeli_madenler.pdf (Erişim Tarihi: 01.05.2020).
• https://www.mta.gov.tr/v3.0/sayfalar/bilgi-merkezi/maden_potansiyel_2010/kutahya_madenler.pdf (Erişim Tarihi: 03.08.2021).
• https://www.mta.gov.tr/v3.0/sayfalar/bilgi-merkezi/maden_potansiyel_2010/manisa_madenler.pdf (Erişim Tarihi: 01.05.2020).
• https://www.mta.gov.tr/v3.0/sayfalar/bilgi-merkezi/maden_potansiyel_2010/Sakarya_Madenler.pdf (Erişim Tarihi: 27.08.2021).
• Kaptan, Ergun (1982), “New Discoveries in the Mining History of Turkey in the Neighborhood of Gümüşköy, Kütahya”, Maden Tetkik ve Arama Dergisi, S. 97/98. (59-67)
• Kartalkanat, Ahmet (2004), “Osmanlılarda Madencilik”, Jeoloji Mühendisliği Dergisi, S. 28/1. (39-59)
• Kartalkanat, Ahmet (2008), “Anadolu’da Madenciliğin Tarihçesi; Kütahya-Gümüşköy’de 3500 Yıldır Süren Madencilik Çalışmaları”, Maden Tetkik ve Arama Dergisi, S. 137. (91-97)
• Keskin, Özkan (2007), “Osmanlı Devleti’nde Yabancı Maden Mühendislerinin İstihdamı ve Osmanlı Madenciliğine Hizmetleri”, Yakın Dönem Türkiye Araştırmaları Dergisi, İstanbul Üniversitesi Atatürk İlkeleri ve İnkılap Tarihi Enstitüsü, S. 11. (79-92)
• Lokman, Kemal (1969), “Türkiye’de Petrol Arama Amacıyle Yapılan Jeolojik Etütler”, Maden Tetkik ve Arama Enstitüsü Dergisi, S. 72, Nisan. (219-246)
• Mutaf, Abdülmecit (2010), “Tanzimat Döneminde Osmanlı Maden İşletmeciliği Prosedürü”, History Studies, S. 2/ 2. (293-303)
• Sayan, Mesut (2016), Karesi Sancağı’nda Bor Madeni İşletmeciliği (1865-1887), Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü. İstanbul. (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi)
• Sezen, Tahir (2017), Osmanlı Yer Adları, Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Yayınları, Ankara.
• Şahin, Gürsoy (2016), “İngiliz Gezgin Edwin John Davis’in Seyahatnamesine Göre XIX. Yüzyılın Son Çeyreğinde Adana ve Çevresi”, Osmanlı Medeniyeti Araştırmaları Dergisi, S. 2/2, Ocak. (60-77)
• Tızlak, Fahrettin (1995), “Osmanlı Maden İşletmeciliğinde Kanunnâmeden Nizamnâmeye Geçiş ve 1861 Tarihli Maden Nizamnâmesi”, Türk Dünyası Araştırmaları Dergisi, S. 98, Ekim. (75-91)
• Tızlak, Fahrettin (1996), “XIX. Yüzyılın Ortalarında Osmanlı Maden Yatakları”, Belleten, S. LX/229, Aralık. (703-718)
• Tozduman Terzi, Arzu (1998), “Hazîne-i Hâssa”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C. 17, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, İstanbul. (137-141)