KUR’AN’DA “hkm” KÖKÜNDEN TÜREYEN KELİMELERİN SEMANTİK TAHLİLİ

Yıl 2018, Cilt: 5 Sayı: 9, 431 - 462, 30.12.2018

Mustafa Keskin

Öz

“Kur’an’da h-k-m Maddesinin Etimolojik ve
Semantik Tahlili” konulu bu makalemiz Kur’ân-ı Kerîm’de yer alan h-k-m kökünün,
etimolojik tahlili ve semantik yöntemle anlam analizine ilişkin bir çalışmadır.
Konunun daha iyi anlaşılmasına zemin hazırlayacağı düşüncesiyle öncelikle
çalışma hakkında açıklayıcı bilgiler verilmiştir. Daha sonra, h-k-m kökünün
etimolojik yapısı incelenmiş, söz konusu kök ve türevlerinin sarf baplarına
göre tasnifi yapılarak her bir babın ifade ettiği temel manalar belirtilmiştir.
Ayrıca, h-k-m köklü türevlerin -kronolojik olarak-cahiliye şiirlerinde,
Kur’an’ın nüzul döneminde, İslâmî dönem
şiirlerinde, ilk dönem sözlüklerde, son dönem Arapça sözlüklerde ve
Arapça-Türkçe sözlüklerde anlam araştırması yapılmıştır. h-k-m köklü türevlerin
bu kaynaklarda kullanıldığı anlamlar tespit edilerek anlam grupları
oluşturulmuştur. Kur’an’daki h-k-m köklü türevlerin içinde bulunduğu bağlam ve
sebeb-i nüzulü dikkate alınarak anlam tespiti yapılmış ve anlam grupları
oluşturulmuştur. Belirlenen bu anlam gruplarında kullanılan h-k-m köklü
türevler, araştırma alanımızda bulunan tefsir kaynaklarındaki yorumlar
çerçevesinde incelenmiş ve konuya dair değerlendirilmelerde bulunulmuştur. Son
olarak, elde edilen hususlar belirtilmiştir.

Anahtar
Kelimeler:
Etimolojik, Semantik, h-k-m Kur’ân, Tefsir,

                                                                                     Abstract

This paper, titled “The
Semantic and Etymological Analysis of the h-k-m article in Quran”, is a study
on the etymological examination and semantic analysis of the etymon “h-k-m” in
Quran. Considering that it may provide a ground for the matter to be understood
better, firstly explanatory information about the topic, aim, importance and
method of the study has been supplied. Then, the etymological structure of the
etymon “h-k-m” has been examined, the mentioned etymon and its derivatives have
been classified morphological declensions, and the basic meanings of each
declension have been pointed out. Also, the meanings of the derivatives of the
etymon “h-k-m” in jahiliyyah (period of ignorance) poetry, period of revelation
of Quran, era of Islamic poetry, early dictionaries and new Arabic and
Arabic-Turkish dictionaries have been researched chronologically. The meanings
the etymon “h-k-m” has in these sources have been determined and different
meaning groups have been formed. Taking the context and aim of revelation of
the texts of Quran where the etymon “h-k-m” is found into consideration, the
meanings have been determined and meaning groups have been formed. The
derivatives of the etymon “h-k-m” in these meaning groups have been studied in
accordance with the interpretations in the tafseer sources in the field of this
study, and the issue has been evaluated. Finally, the points obtained
throughout the study have been mentioned.

Key Words: Etymology,
Semantics, h-k-m, Quran, Tafseer.

Anahtar Kelimeler

Tefsir, Kur’an, hkm, Etimolojik, Semantik

Kaynakça

• ŞÂTİBÎ, Ebû İshâk İbrâhîm, el-Muvâfakât, Dâru İbn ‘Affân, yrs., ty., I, s. 58.‘AMR b. Kulsûm, Dîvânu ‘Amr b. Kulsûm, thk. Bedî Ya’kûb, Dâru’l-Kitâbi’l-Arabiyyi, Beyrût,1. Baskı, 1411/199.‘AMR b.Tufeyl, Dîvânu ‘Amir b. et-Tufeyl, Dâru Sadır, Beyrut,1399/1979.‘ANTERE, ‘Antere b. Şeddâd b. Amr el-Absî, Dîvânu ‘Antere, Şrh. el-Hatîb et-Tebrizî, Dâru’l-Kitabi’l-‘Arabiyyi, Beyrût, 1. Baskı, 1412/1993.A’ŞÂ, el-Kebîr Meymun b. Kays, Dîvânu’l-A’şâ el-Kebîr, ta‘lik. Muhammed Huseyn, Mektebtu’l-Adab, Kâhire, ty.AHMED, vd. el-Mu‘cemu’l-Arabiyyi’l-Esâsî, el-Munazzematu’l-Arabiyye lit-Terbiyeti ve’s-Sekâfe ve’l-Ulum, Larus, 1989. AKSAN, Doğan, Anlambilim Konuları Ve Türkçenin Anlambilimi, Ankara, Engin Yay., 1998, s. 21.ALBAYRAK, Halis, Tefsir Usulü, İstanbul, Şule Yay., 2011, s. 127; YILMAZ, Kur’ân Kelime ve İfadelerini Anlamada Kavram Tefsiri ve Semantik Analiz Yöntemi, (Yayımlanmamış Doktora Tezi) Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Erzurum, 2003, s. 142-143.BAGAVÎ, Ebû Muhammed el-Huseyn b. Mes’ûd, Me‘âlimu’t-Tenzîl, thk. Muhammed Abdullah, en-Nemir, vd., Dâru Taybe, Riyâd, 1409 (h.)BEYDÂVÎ, Nâsırüddîn, Ebü’l-Hayr Abdullah b. Ömer, Envâru’t-Tenzîl ve Esrâru’t-Te’vîl, Dâru İhyâ et-Turâsi’l-‘Arabiyy, Beyrût, ty.CERÎR, b. Atiyye el-Hatafi, Dîvânu Cerîr, Dâru Beyrut, Beyrut, 1406/ 1986.CEVHERÎ, İsmâîl b. Hammâd, Tâcu’l-Luğa ve Sıhâhu’l-Arabiyye, thk. Ahmed Abdulğafûr ‘Attâr, Daru’l-İlm li’l-Melayin, Beyrût, 2. Baskı, 1399/1979.CUBRAN, Mes’ûd,(h.1991) er-Râid, Dâru’l-İlm li’l-Melâyîn, Beyrût, 7. Baskı, 1992. DÂMEGÂNÎ, Hüseyin b. Muhammed, Kâmûsu’l-Kur’ân, Dâru’l-İlim li’l-Melâyîn, Beyrût, 3. Baskı, 1980.DEMİR, Şehmus, “Kur’ân’da Zekât Kavramının Etimolojik ve Semantik Analizi”, Atatürk Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Dergisi, Erzurum 2007, s 28, s.10-11. EBÛ HAYYÂN, el-Endülüsî Muhammed b. Yûsuf, el-Bahru’l-Muhît, thk. Âdil Ahmed Abdulmevcûd, vd., Dâru’l-Kutub el-İlmiyye, Beyrût,1. Baskı, 1413/1993EBÛ TÂLİB, Dîvânu Ebî Tâlib, Şrh. Muhammed Tunci, Dâru’l-Kitâbi’l-Arabiyyi, Beyrût,1. Baskı, 1414/1994.EBÛ TEMMÂM, Dîvânu Ebî Temmâm, Şerh. el-Hatîb et-Tebrizî, Dâru’l-Kitâbi’l-Arabiyy, Beyrût, 2. Baskı, 1414/1994. EBÛ UBEYDE, Ma’mer b. el-Mussennâ, Mecâzu’l-Kur’ân, (mukaddime) Mektebetu’l-Hanci, Kâhire, ty.EBU’l-‘ATÂHİYYE, Dîvânu Ebi’l-‘Atâhiyye, Beyrût, Dâru Beyrût, 1406/1986.EBU’l-BEKÂ, Eyyûb b. Mûsâ el-Huseynî, el-Kulliyât Mû’cemu fi’l-Mustalahat ve’l-Furûk el-Lugaviyye, Beyrût, Müessesetu’r-Risâle, 1998.EBU’S-SU’ÛD, İbn Muhammed el-‘İmâdî el-Hanefî, İrşâdu’l-‘Akli’s-Selîm ilâ Mezâye’l-Kitâbi’l-Kerîm, thk. Abdulkâdir Ahmed ‘Atâ, Mektebetu’r-Riyâd, Riyâd, 1947ENBÂRÎ, Ebû Bekr Muhammed b. Kâsım, Şerhu’l-Kasâid es-Sab’i-Tivâl el-Câhiliyyât, thk. Abdu’s-Selâm Muhammed Hârûn, Dâru’l-Ma‘ârif, Kâhire, 1119. EZHERÎ, Ebû Mansur Muhammed b. Ahmed, Tehzîbu’l-Luğa, ed-Dâru’l-Mısriyye, Mısır,1384/1964.FERDİNAND DE SAUSSURE, Genel Dilbilim Dersleri, Çev. Berke Vardar, İstanbul, Multiling Yay., 3. Baskı, 1998.FEREZDAK, Dîvânu’l-Ferezdak, Şerh. Ali Fa’ûr, Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, Beyrût, 1. Baskı, 1407/1987.FERRÂ, Ebû Zekariyyâ Yahya b. Ziyâd, Ma‘ani’l-Kur’ân, (mukaddime) Âlemu’l-Kutub, Beyrût, 3. Baskı, 1403/1983. FEYYÛMÎ, Ahmed b. Muhammed b. el-Mikrâ Receb Abdu’l-Cebbâr İbrâhîm, Mu’cemu’l-Mustalahati’l-İslâmîyye fi’l-Misbâhi’l-Munîr, Dâru’l-Afak el-Arabiyye, Mısır, 2002.GUIRAUD, Pierre, Anlambilim La Sêmmantıque, Çev. Berke Vardar, İstanbul, Multılıngual Yay., 3. Baskı, 1999.GÜL, Ahmet, “Sahabe Tefsirinde Dil Olgusu”, XII. Tefsir Akademisyenleri Toplantısı Kur’ân ve Sahabe Sempozyomu, 22-23 Mayıs, Sivas 2015.GÜNEŞ, Kadir, el-Mu‘cem Arapça-Türkçe Sözlük, İstanbul, Mektep Yay., 2011.HALÎL b. Ahmed, Ebû Abdurrahman el-Ferâhidî, Kitâbu’l-‘Ayn, thk. Mehdî Mahzûmî-İbrâhîm Samerrâî, Beyrût, ty.HANSÂ, Dîvânu’l-Hansâ, Şerh. Hamdu Tammas, Beyrût, Dâru’l-Ma‘rife, 2. Baskı, 1425/ 2004. HÂRİS, b. Halliza. Dîvânu’l-Hâris b. Halza, thk. Bedî Ya’kûb, Dâru’l-Kitâbi’l-‘Arabiyy, Beyrût, 1. Baskı, 1991.HASSÂN b. SÂBİT, Ebu’l-Velîd el-Munzir el-Hazrecî el-Ensârî, Dîvânu Hassân b. Sâbit, Şerh. ‘Âbda Muhennâ, Beyrût, Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 2. Baskı, 1414/1994.HUNAÎ, Ebu’l-Hasan Ali b. Hasan, el-Muncid, ‘Alemu’l-Kutub, Kâhire,2. Baskı, 1988.IZUTSU, Toshihiko, Kur’ân’da Allah ve İnsan, Çev. Süleyman Ateş, Ankara, Anakara Üniversitesi Basımevi, 1975.İBN ‘ÂŞÛR, Muhammed et-Tâhir, et-Tahrîr ve’t-Tenvîr, ed-Dâru’t-Tûnisiyye, Tûnus, 1984 İBN ‘ATİYYE, Ebû Muhammed Abdulhakk b. Ğâlib b. Abdirrahmân el-Endelûsî, el-Muharreru’l-Vecîz fî Tefsîri’l-Kitâbi’l-‘Azîz, thk. Abdullah b. İbrâhîm el-Ensârî, vd., Matbu’atu Vezâreti’l-Evkâf ve’ş-Şuûni’l-İslâmiyye, Katar, 2. Baskı, 1428/2007.İBN ABBÂS, Abdullah, Tenvîru’l-Mikbâs min Tefsîri İbn Abbâs (li Ebî Tâhir b. Ya’kûb el-Fîrûzâbâdî), Dâru’l-Fikr, Beyrût,1.Baskı,1412/2001.İBN EBÎ HÂTİM er-RÂZÎ, Abdurrahmân b. Muhammed b. İdris b. Ebî Hâtim, Tefsîrü’l-Kur’âni’l-‘Azîm, thk. Esed Muhammed et-Tayyib, Mektebetu Nazzâr Mustafa el-Bâz, Riyâd,1. Baskı, 1417/1997.İBN EBÎ ZEMENÎN, Ebû Abdillah Muhammed b. Abdillah b. Îsâ, Tefsîru’l-Kur’âni’l-‘Azîz, thk. Ebû Abdillah Hüseyn b. Ukâşe, Muhammed b. Mustafa el-Kenz, el-Fârûku’l-Hadîsiyye li’t-Tab’ati ve’n-Neşr, Kâhire,1. Baskı, 1423/2002. İBN FÂRİS, Ebu’l-Huseyn Ahmed Zekeriyyâ, Mu’cemu Mekâyisi’l-Luğa, thk. Abdu’s-Selâm Muhammed Hârûn, Dâru’l-Fikr, Beyrût, 1399/1979.İBN HALLİKÂN, Ebû’l-Abbas Şesuddin, Ahmed b.Muhammed, Vefeyât’ul-A‘yan ve Enbai Ebnai’z-Zeman, thk. İhsan Abbas, Daru Sadır, Beyrut, 1978.İBN KESÎR, İmâdüddîn Ebu’l-Fidâ İsmâîl b. Ömer ed-Dımeşkî, Tefsîru’l-Kur’âni’l-‘Azîm, thk. Mustafa es-Seyyid Muhammed, vd., Muessesetu Kurtuba, Kâhire, 1. Baskı, 1421/2000.İBN KUTEYBE, Ebû Muhammed Abdullah b. Muslim, Te’vîlu Muşkili’l-Kur’ân,(mukaddime) Kâhire, Dâru’l-Kutubu’l-İlmiyye, Beyrut, 2. Baskı, 2007.İBN MANZÛR, Ebu’l-Fadl Cemâluddîn Muhammed b. Mukrim, Lisânü’l-Arab, Dâru’l- Sadr, Beyrût, ty. İBN SÎDE, Ali b. İsmâîl, el-Muhkem ve’l-Muhît'l-‘Azam fi’l-Luğa, Mâ‘hedu’l-Mahtûtâti’l-Arabiyye, Beyrût,2000. İBN. EZRAK, Nafi’, Mesâilu Nâfi’ İbn Ezrak ‘an Abdillah b. Abbâs, thk. Muhammed Ahmed ed-Dalî, Dâru’l-Ceffan ve’l-Cab’i, Kıbrıs, 1. Baskı, 1413/1993.İBNU’l-CEVZÎ, Ebu’l-Ferec Cemâluddîn Abdurrahmân b. Ali, Zâdu’l-Mesîr, Dâru İbn Hazm, Beyrût, 1. Baskı, 1423/2002İBNU’l-MU’TEZ, Dîvânu İbnu’l-Mu’tez, Dâru Sadır, Beyrût, ty., İBRAHİM Enis, Delâletu’l-Elfâz, Mektebetu-Ancelo, Mısır, 5. Baskı, 1984.İSFAHÂNÎ, el-Mufredât fî Garîbi’l-Kur’ân, Daru’l-Marife, Beyrut, 1431/2010. İŞLER, Emrullah, ÖZAY, İbrahim, Türkçe Arapça Kapsamlı Sözlük, Fecr, Yayınları, Ankara, 2012.KARAMAN Fikret vd. Dini Kavramlar Sözlüğü, DİB. Ankara, 2006.KURTUBÎ, Ebû Abdillah Muhammed b. Ahmed b. Ebî Bekr, el-Câm‘i li-Ahkâmi’l-Kur’ân, thk. Abdullah b. Abdu’l-Muhsin et-Turkî, Muessesetu’r-Risâle, Beyrût,1.Baskı, 1427/2006KUŞEYRÎ, Ebu’l-Kâsım Abdulkerîm b. Hevâzin, Letâifu’l-İşârât, Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, Beyrût, 2. Baskı, 1428/2007LEBÎD, b. Rabi’a, Dîvânu Lebîd b. Rabi’a Şerhu’t-Tûsî, Dâru’l-Kutubi’l-Arabiyyi, Beyrût, 1. Baskı, 1414/1993.LEVİS, Ma‘lûf el-Yesûî 1908 el-Muncid fi’l-Luğa el-‘Arabiyye el-Mu‘âsire, Dâru’l-Katulikiyye, Beyrût, 19. Baskı, 2001. MÂTURÎDÎ, Ebû Mansûr Muhammed b. Muhammed b. Mahmûd, Tefsîru’l-Kurâni’l-‘Azîm (Te’vîlâtu Ehli’s-Sünne), thk. Fâtıma Yûsuf el-Hiyemî, Muessesetu’r-Risâle, Beyrût,1.Baskı,1425/2004MÂVERDÎ, Ebu’l-Hasan Ali b. Muhammed b. Habîb el-Basrî, en-Nüket ve’l-‘Uyûn, ta’lik. Abdu’l-Maksûd b. Abdurrahîm, Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, Beyrût, tyMUHAMMED Abduh, REŞİD Rızâ, Tefsîru’l-Kur’âni’l-Hâkim (Tefsîru’l-Menâr), Dâru’l-Menâr, Kâhire,2. Baskı, 1366/1947.MUKÂTİL b. Süleymân, Tefsîru Mukâtil b. Süleymân, thk. Abdullah Mahmûd Şehhâte, Muessesetu’t-Târîhu’l-Arabiyy, Beyrût, 1. Baskı, 1423/2002NÂBİGA, b. Şeybân, Dîvânu Nâbiga b. Şeybân, (ö.m.698)Şrh. Nebîl Tureyfî, Dâru Sadr, Beyrût,1998.NÂBİGA, ez-Zubyânî Dîvânu Nâbiga ez-Zubyânî, Şrh. Abbâs Abdu’s-Satır, Dârul-Kutubi’l-İlmiyye, Beyrût, 3. Baskı, 1416/1996.NEMİR, b. Tevleb, Dîvânu Nemir b. Tevleb, thk. Muhammed Nebîl Tureyfî, Dâru Sadr, Beyrût, 1. Baskı, 2000. ÖMER b. EBÎ REBΑA, Dîvânu ‘Ömer b. Ebî Rebî‘a el-Mahzumî, Dâru’l-Kalem, Beyrût, ty. ÖMER b. Ebî Rebî‘A, Dîvânu Ömer b. Ebî Rebî‘a, Dâru’l-Kalem, Beyrût, ty.ÖZDEMİR, Faruk, “Kur’ân’da Cimrilik Anlamını İhtiva Eden Kavramların Etimolojik ve Semantik Analizi”, İlahiyat Araştırmaları Dergisi, Ankara 2015, Sayı, 4, s. 59-60.ÖZDEMİR, Faruk, “Semantik ve Analitik Açıdan Kur’ân’da “Maraz” ve Türevleri”, Şırnak Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, Şırnak, 2015, C. VI, Sayı, 12, s. 50.RÂZÎ, Fahruddîn Muhammed b. Ömer, Mefâtîhu’l-Ğayb, Dâru’l-Fikr, Beyrût,1. Baskı, 1401/1981. RİFAT, Mehmet, Dilbilim ve Gösterge Bilimin Çağdaş Kuramları, İstanbul, Düzlem Yay., 1. Baskı, 1990. SE‘ÂLİBÎ, Abdurrahmân b. Muhammed b. Mahlûf Ebû Zeyd, Cevâhiru’l-Hisân fî Tefsîri’l-Kur’ân, thk. Ali Muhammed Mu’avvaz, Âdil Ahmed Abdulmevcûd, Dâru İhyâi’t-Turâsi’l-‘Arabî, Beyrût, 1. Baskı, 1418/1997.SELÂMET b. Cendel, Dîvâu Selâmet b. Cendel, thk. Fahruddîn Kabâve, Dâru’l-Kutub el-İlmiyye, Beyrût, 2. Baskı, 1407/1987. SEMERKANDÎ, Ebu’l-Leys Nasr b. Muhammed b. Ahmed b. İbrâhîm, Bahru’l-‘Ulûm, thk. Ali Muhammed, Âdil Ahmed, Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, Beyrût, 1. Baskı, 1413/1993. SOYSALDI, Mehmet, “Günümüzde Kur’ân’ın Anlaşılması”, İslâmî Araştırmalar Dergisi, Ankara 2001.ŞATİBÎ, Ebû İshâk İbrâhîm, el-Muvafakat, Dâru İbn Affân, yrs., ty., ŞENTEMERÎ Ebu’l-Haccâc Yûsuf b. Suleyman b. Îsâ, Eş’âru eş-Şu’âraâu’s-Sitte el-Câhiliyyîn, şrh ve t’alik. Muhammed Abdu’l-Munîm Hafâci, Dâru’l-Cîl, Beyrût, ty. ŞENTEMERÎ, Şerhu Dîvâni Tarafe b. el-‘Abd, thk. Durriyye el-Hatip, Lutfi es-Sakkal, el-Muessesetu’l-‘Arabiyye, Beyrût, 2. Baskı, 2000.TABERÎ, Ebû Ca’fer Muhammed b. Cerîr, Câmi‘u’l-Beyân an Te’vîl-i- Âyi’l-Kur’ân, thk. Abdullah b. Abdu’l-Muhsin et-Turkî, Dâru Hacer, yrs. 1422/2001.TAFTÂZÂNÎ, Mesûd b. Ömer, Muhtasaru’l-Me’ânî, İstanbul, Salah Bilici Kitabevi, 1977.TARAFE, b. el-‘Abd, Dîvânu Tarafe b. el-‘Abd, Şrh. Nâsıruddîn Muhammed Mehdî, Dâru’l Kutubi’l-İlmiyye, Beyrût,1323/2002.TAYYÂR, Müsâ’id b. Süleymân, et-Tefsîru’l-Lugavî li’l Kur’âni’l-Kerîm, Dâru İbni’l-Cevzî, 1. Baskı, Riyâd, 1422.TUFEYL el-Ganevî, b. ‘Avf, Dîvânu Tufeyl el-Ganevî, Şrh. el-Esmaî, thk. Hassan Fellahoğlî, Dâru Sadr, Beyrût, 1. Baskı, 1997.TÛSÎ, Ebû Ca’fer Muhammed b. Hasan, et-Tibyân fi Tefsîri’l-Kur’ân, thk. Ahmed Habîb, Dâru İhâyai’t-Turâsi’l-Arabiyy, Beyrût, ty.VÂHİDÎ, Ebu’l-Hasan Ali b. Ahmed en-Neysâbûrî, Esbâbu Nuzûli’l-Kur’ân, thk. Kemal Besyunî Zağlul, Beyrût, Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 1. Baskı, 1411/1991. VARDAR, Berke, Dilbilimin Temel Kavram ve İlkeleri, İstanbul, Multılıngual Yay., 2. Baskı, 1998.YAKIT, İsmail, “Doğru Bir Kur’ân Tercümesinde Semantik Metodun Önemi”, I. Din Şurası Tebliğ ve Müzakereleri, T.D.V.Y., Ankara 1995.YILMAZ, Hasan, Semantik Analiz Yönteminin Kur’ân’a Uygulanması, Bursa, Kurav Yay., 1. Baskı, 2007.YOLCU, M.İsmet, Örnek Sözlük, Eğit-San Basım Yayım, Ankara, 1996.ZEBÎDÎ, Muhammed Murtezâ el-Huseyni, Tâcu’l-Arûs min Cevâhiri’l-Kâmûs, thk. Abdul‘alîm et-Tahâvî, Matba’atu Hukûmeti’l-Kuveyt, Kuveyt, 2000. ZEMAHŞERÎ, Ebu’l-Kâsım Cârullah Muhammed b. Ömer b. Ahmed, Esâsu’l-Belâga, thk. Muhammed Bâsi’l-‘Uyûnu’s-Sûd, Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, Beyrût, 1419/1998 ZEMAHŞERÎ, Ebu’l-Kâsım Cârullâh Mahmud b. Ömer b. Ahmed, el-Keşşâf ‘an Hakâiki Ğavâmidi’t-Tenzîl ve Uyûni’l-Ekâvîl fî Vucûhi’t-Te’vîl, thk. Âdil Ahmed Abdulmevcûd, Ali Muhammed Mu’avvaz, Mektebetu’l-Abîkân, Riyâd,1. Baskı, 1418/1998ZERKEŞÎ, Bedruddin Muhammed, b. Abdullah, el-Burhân fî ‘Ulûmi’l-Kur’ân, thk. Muhammed Ebu’l-Fadl İbrâhîm, Dâru’t-Turâs, Kâhire, 1984.Zİ’R-RUMME, Dîvânu Zi’r-Rumme, şrh. Ahmed Hasan Basac, Beyrût, Dâru’l-Kutub el-İlmiyye, 1. Baskı, 1415/ 1995.ZİRİKLÎ, Hayruddîn , el-A‘lâm Kâmusu Terâcim li Eşheri’r-Ricâl ve'n-Nisâ mine'l-Ârab ve’l-Musta ‘ribîn ve'l-Musteşrikîn, Daru’l-İlim, Li’l-Melayin Beyrut, XV. Bas. 2006.ZUHEYR, b. Ebî Sulmâ, Dîvânu-Zuheyr b. Ebî Sulmâ, Şrh. Ali Hasan Fa‘ur, Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, Beyrût, 1. Baskı, 1408/1988.