TURKS AND THEIR TRANSLATIONS/ COMMENTARIES ON THE QUR’ÂN: AN HISTORICAL AND BIBLIOGRAPHICAL SURVEY

Yıl 2019, Cilt: 6 Sayı: 11, 371 - 394, 30.12.2019

Halil Şimşek

Öz

In this study, we have provided an analysis of fort he translations and exegetical
works of the Qur’ān in Turkic, Old Anatolian,and/or Ottoman dialects. We have
striven to provide an account of a heritage that has been the subject of study in several articles and monographs. Our study surveys the pre-Saljuqid and pre-Ottoman
eras, as well as the Saljuqid and Ottoman eras. We have presented the current status
of survey on what has become known as the heritage of “Eastern Turkic Translations
of the Qur’ān” coupled with commentary-like activities of the pre-Saljuqid and Ottoman eras, and added our own comments and observations. We then followed our
survey with the heritage of Ottoman era for the translations and commentaries of
the Qur’ān. We hope to have contributed in the sense that there are several ambiguities and unknowns with respect to non-Arabic Qur’ān studies of the medieval era,
and our survey may very well be considered to have provided some insight and new
observations in the field of Qur’anic studies.

Anahtar Kelimeler

Commentary, Turkic translations of the Qur’ān, Ottoman translations of the Qur’ān, Ottoman Qur’anic commentaries, Qur’anic Studies, Ottoman tafsīr tradition

TÜRKLER VE KUR’ÂN TERCÜME VE TEFSİRLERİ: TARİHÎ VE BİBLİYOGRAFİK BİR İNCELEME

Öz

Burada sunduğumuz araştırmamız Türklerin ve Türkî toplumların Kur’an tercümeleri ve Kur’an tefsirleri ve tercümeleri alanında ortaya koymuş oldukları Türkī lehçelerdeki, Anadolu ve Osmanlı Türkçesi dillerindeki, ve yüzeysel de olsa Osmanlılar
tarafından telif edilen bazı Arapça tefsir çalışmaların tarihsel ve bibliyografik bir incelemesini vermektedir. Çalışmamızda Türklerin İslamla müşerref olmalarından
başlayarak orta Asya coğrafi bölgesinde Türkî dillerle yapılan tercüme faliyetleri
ele alınmış, Selçuklular dönemindeki çalışmaların seyri ve sonrasında da Anadolu
Türkçesi ve Osmanlı Türkçesi ile yapılan tercüme ve tefsir çalışmalarının bibliyografik incelemesi bu konularda yapılan modern araştırmalar ışığında irdelenmiş ve
mevcut tezlere kendi değerlendirmelerimiz ve gözlemlerimiz de eklenmiştir. Özellikle Osmanlı ilim adamları tarafından telif edilen hem tefsir tercümeleri hem de
müstakil tefsir telifleri dikkate alınarak yapılan modern araştırmaların analitik ve
tenkitçi süzgeçten mahrum olduğu gözlemlenmiştir. Bu ve benzeri gözlemlerimize
binaen, yeni araştırmalar için henüz yayınlanmamış bir çok eserin yeni araştırmacıları beklediği, ve diğer taraftan da bibliyografik envanterin revize edilmesi ve güncellenmesi babında eksikler olduğu kanaati hasıl olmuştur.

Anahtar Kelimeler

Tefsir, Türkçe Kur’an tercümeleri, Türkçe tefsir tercümeleri, Osmanlı tefsir mirası, Türkler ve Kur’an, Osmanlı müfessirleri, Türk müfessirleri

Kaynakça

• Abay, Muhammed. “Osmanlı dönemi müfessirleri.” Bursa: Uludağ Üniversitesi, SBE., Unpublished MA thesis, 1992.
• Abay, Muhammed. “Osmanlı döneminde yazılan tefsir ile ilgili eserler bibliyografisi” Divan: İlmi Araştırmalar 6, no. 1 (1999), 249-303.
• Aydar, Hidayet.“Türkler’de Kur’an çalışmaları.” İstanbul Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 1 (1999), 159-235. Aydar, Hidayet. “Dini bilimler: Osmanlılar’da tefsir çalışmaları.” Yeni Türkiye Dergisi, special issue. 33 (2000), 535-550.
• Barthold, W. “Orta Asya’da İslam’ın intişar ettiği zamana ait bir abide.” Türkiyat Mecmuası (Istanbul), 2. Publications of the Turkish Institution in Istanbul Faculty of Arts, (1926), 69-84.
• Birnbaum, Eleazar. “On Some Turkish Interlinear Translations of the Koran.” Journal of Turkish Studies 14 (1990), 113-138.
• Demir, Ziya. Osmanlı müfessirleri ve tefsir çalışmaları: Kuruluştan X/XVI. asrın sonuna kadar. Istanbul: Ensar Neşriyat, 2007.
• Doğan, İshak. Osmanlı müfessirleri. Istanbul: İz Yayıncılık, 2011.
• Eckmann, Janos. “Eastern Turkic Translations of the Koran.” Studia Turcica, ed. L. Ligeti, Akademiai Kiado, Budapest: y.y. 1971, 149-159.
• Eckmann, Janos. “Doğu Türkçe’sinde bir Kur’an çevirisi (Ryland Nüshası).” Türk Dili Araştırmaları Yıllığı, Belleten 266, b.y.: Publication of the Turkish Language Institution, (1967), 51-69.
• Hamidullah, Muhammad - Macit Yaşaroglu. Kur’an Tarihi: Kur’an-ı Kerim’in Türkçe terceme ve tefsirleri bibliyografisi. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 1991.
• İnan, Abdulkadir. Kur’an-ı Kerim’in Türkçe tercemeleri üzerinde bir inceleme. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 1961.
• İnan, Abdulkadir. Makaleler ve İncelemeler. 2 vols. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1991.
• Köprülü, M. Fuad, Türk Edebiyatı Tarihi. Ed. and simplified in modern Turkish by Orhan F. Köprülü - Nermin Pekin. İstanbul: Ötüken Publications, 1980.
• Kut, Günay. “Ahmed-i Dai”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 2/56-58. Ankara: TDV Yayınları, 1989.
• Sağol, Gülden, An Interlinear Translation of the Qur’an into Khwarazm Turkish: Introduction, Text, Glossary and Facsimile. Old Turkish and Persian Interlinear Qur’ān Translations 1, 5 vols. Cambridge: Harvard University Press, 1993.
• Simsek, Halil. “The Missing Link in the History of Qur’anic Commentary: The Ottoman Period and the Qur’anic Commentary of Ebussuud/Abū al-Su‘ūd al-‘Imādī (d. 1574) Irshād al-‘aql al-salīm ilā mazāyā alKitāb al-Karīm”. Toronto: University of Toronto, Unpublished PhD dissertation, 2018.
• Togan, Z. Velidi. “The Earliest Translation of the Qur’an into Turkish.” 4 Publications of the Faculty of Letters, İstanbul: Istanbul University, 1964, 1-19.
• Topaloğlu, Ahmet. Muhammad Bin Hamza , XV. Yüzyıl Başlarında Yapılmış Satırarası Kur’an tercümesi. 2 vols. Istanbul: Milli Eğitim Basımevi, 1976.
• Topaloğlu, Ahmet. “Kur’an-ı Kerim’in Ilk Türkçe Tercümeleri ve Cevahiru’l-Asdaf.” Türk Dünyasi Araştırmaları 27 (December 1983), 58-66.
• Wilson, M. Brett. The Qur’ān After Babel: Translating and Printing the Qur’ān in Late Ottoman and Modern Turkey. S. Caroline: Duke University, Unpublished Ph.D dissertation, 2009.
• Yaşaroğlu, M. Kamil. “Musa Izniki”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 31/218-219. Ankara: TDV Yayınları, 2006.
• Yazıcı, İshak. “Bahru’l-‘ulûm”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 4/517- 518. Ankara: TDV Yayınları, 1991.
• Yıldız, Sakıp. Fatih’in Hocası Molla Gürani ve Tefsiri. İstanbul, Sahaflar Kitap Sarayı, N.D.
• Yuvalı, Abdülkadir. “Ibn Arabşah”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 19/314-315. Ankara: TDV Yayınları, 1999.