EVALUATION OF THE PLACE OF ZAMAKHSHARİ BETWEEN BAHSHAMIYYA AND HUSAYNIYYA

Yıl 2019, Cilt: 6 Sayı: 11, 711 - 737, 30.12.2019

Hilmi Kemal Altun

Öz

This article has two aims, direct and indirect. The first and most important of these is
to evaluate which of the ecole Zamakhshari blongs in the Basra school, Bahshamiyya
or Husayniyya. In fact, in the writings of Zamakhshari’s biography, there is a confusion of knowledge about which of the two different fractions in the Mu‘tezile called
Bahshamiyya or Husayniyya was followed by Zamakhshari. The clarification of this
situation is extremely important both for the two schools in question and for Zamakhshari. Undoubtedly, in addition to the contribution of Zamakhshari’s biography, it will
also contribute to understand atmostphere of thought of Mutezile. He is one of the
most important representatives of the Mu‘teziles. For this reason, the effort to understand the background of his thought will help to understand VI. (M. XII.) century of
Mu‘tezile’s. On the other hand, discovering the Zamakhshari’s ecole within the school
will also contribute to determine the differences between the ecole of Bahshamiyya
and Husayniyya. This aspect of the issue is the second objective of the article. 

Anahtar Kelimeler

Zamakhshari, Husayniyya, Kalam, Mutezilite, Abu’l-Husayn al-Basrî, Abu Hâsim al-Cubbâî, Bahshamiyye

BEHŞEMİYYE VE HÜSEYNİYYE ARASINDA ZEMAHŞERÎ’NİN YERİNİN DEĞERLENDİRİLMESİ

Öz

Bu makale doğrudan ve dolaylı olmak üzere iki amacı hedeflemektedir. Bunlardan
birincisi ve en önemlisi Mu‘tezile’nin Basra okulundan olduğu bilinen Zemahşerî’nin
aynı okulun Behşemî ya da Hüseynî ekollerinden hangisine tabi olduğunu değerlendirmeye yöneliktir. Zira Zemahşerî’nin biyografisine dair kaleme alınan yazılarda
onun Mu‘tezile içerisinde Behşemî ya da Hüseynî olarak adlandırılan iki farklı fraksiyondan hangisinin takipçisi olduğu hususuna ilişkin bir bilgi karmaşasının varlığı
göze çarpmaktadır. Bu durumun vuzuha kavuşturulması hem söz konusu iki ekol
açısından hem de Zemahşerî açısından son derece önem arz etmektedir. Hiç şüphesiz bu bağlamda yapılacak bir değerlendirmenin Zemahşerî’nin biyografisine olan
katkısının yanı sıra Mu‘tezile’nin son kertedeki düşünce atmosferini yansıtması açısından da önemlidir. Zira Zemahşerî Mu‘tezile’nin nihai temsilcilerinden biridir. Bu
nedenle onun düşünce dünyasının arka planını anlama çabası esasında Mu‘tezile’nin
VI. (M. XII.) asırdaki temayülünün anlaşılmasına önemli bir katkı sağlayacaktır.
Öte yandan Zemahşerî’nin mezhep içindeki aidiyetini tespit çalışmalarının aynı zamanda Behşemî ve Hüseynî ekolleri arasındaki farkları tavzihe katkı sunacağı muhakkaktır. Meselenin bu yönü de makalenin ikinci gayesi konumundadır. 

Anahtar Kelimeler

Zemahşerî, Hüseyniyye, Behşemiyye, Kelam, Mu'tezile, Ebü'l-Hüseyin el-Basrî, Ebû Hâşim el-Cübbâî

Kaynakça

• Ahmet Emin. Duha’l-İslâm. Mısır: Mektebetü’l-Üsra, 1997.
• Akgündüz, Ahmet. “Ebü’l-Hüseyin el-Basrî”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 10/326-328. Ankara: TDV Yayınları, 1994.
• Altun, Hilmi Kemal. “Zemahşerî’nin Kelâmî Görüşleri” İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enst., (Yayımlanmamış Doktora Tezi). İstanbul, 2019.
• el-Bağdâdî, Abdülkahir. el-Fark beyne’l-fırak. Beyrut: Dâru’l-âfak, 1977.
• Bağdatlı, İsmail Paşa. Hediyyetü’l-Ârifîn. İstanbul, 1951.
• el-Basrî, Ebü’l-Hüseyin. Tasaffuhu’l-edille. Nşr. Wilferd Madelung, Sabine Schmidtke. Wiesbaden: 2006.
• Cürcânî, Seyyid Şerif. et-Ta‘rifât. Lübnan: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1983.
• Cürcânî, Seyyid Şerif, Şerhu’l-Mevâkıf. y.y., 1907.
• Çelebi, İlyas. “Mu‘tezile”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 31/391-401. Ankara: TDV Yayınları, 2006.
• el-Eş‘arî, Ebü’l-Hasen. Makâlâtü’l-İslâmiyyîn. Nşr. Hellmut Ritter. Wiesbaden: Franz Steiner Verlag Gmbh, 1400/1980.
• Gazzâlî, Ebû Hamid. el-İktisâd fi’l-i‘tikâd. Tahk: İnsaf Ramazan. Dımaşk, Suriye; Beyrut, Lübnan: 2003.
• Gümüşoğlu, Hasan. “Âlemin Aslî Maddesi Bağlamında Ortaya çıkan Farklı Görüşlerin İtikat Açısından Sonuçları”. Bülent Ecevit Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi. 6/1 (2019): 49-70.
• Hansu, Hüseyin. Mu‘tezile ve Hadis. Ankara: Otto Yay., 2018.
• Harpûtî, Abdullatif. Kelâm Tarihi (Tarih-i ilmi kelâm). Nşr. Muammer Esen, Ankara: Ankara Okulu Yay., 2012.
• el-Hayyât, Ebü’l-Hüseyin. Kitabu’l-intisâr ve’r-reddi alâ İbn Râvendî el-mülhid. Nşr. Samuel Nyberg. Beyrut: 1993.
• Işık, Kemal. Mutezile’nin Doğuşu ve Kelami Görüşleri. Ankara: Ankara Üniversitesi Basımevi, 1967.
• Işık, Kemal. “Nazzâm ve Düşünceleri”. İslâm İlimleri Enstitüsü Dergisi. Ankara: Ankara Üniv. Basımevi, 1977. III/102-103.
• İbn Asakir, Ebü’l-Kâsım Ali b. el-Hasan b. Hibetullah. Tebyînü kezibi’l-Müfteri fî mâ nusibe ile’l-imam Ebi’l-Hasan el-Eş‘arî. Thk. Zahid el-Kevserî. Dımaşk:Dâru’l-fikr, 1347).
• İbn Hallikân, Ebû’l-Abbâs Şemsuddîn Ahmed b. Muhammed. Vefayâtu’l-A‘yan ve Enbâu Ebnâi’z-Zamân. Beyrut: Dâru Sadır, 1977.
• İbn Hazm, Ebû Muhammed Ali b. Ahmed. el-Fasl fi’l-milel ve’l-ehvâ ve’n-nihal. Kahire: Mektebetü’l-Hanci, t.y.
• İbnü’l-Hümâm, Kemâleddin. el-Müsâmere bi-şerhi’l-Müsâyere. Thk. Mahmud Ömer ed-Dimyâtî. İstanbul: Çağrı Yayınları, 1979. (Kahire 1317/1899’un tıpkıbasımı).
• İbnü’l-Melâhimî, Rükneddin. Kitâbu’l-Mu‘temed fî usûli’d-dîn. Thk. Wilferd Madelung - Mardin McDermont. London: 1991.
• İbnü’l-Melâhimî, Rükneddin. Tuhfetü’l-mütekellimîn,fi’r-redd ale’l-felâsife. Nşr. Hassan Ansari - Wilferd Madelung, Berlin: 2008.
• İbnü’l-Murtazâ, Tabakâtü’l-Mu‘tezile. Thk. Susanna Diwald Wilzer. Beyrut, 1961.
• İbnü’l-Müneyyir, Ebü’I-Abbas Nasıruddin Ahmed b. Muhammed. el-İntisâf fi ma tedammenehü’l-keşşâf mine’l-i‘tizâl (el-Keşşâf’ın hamîşinde). Beyrut: Dâru’lKütübi’l-İlmiyye, 1995.
• el-Îcî, Adudüddîn. el-Mevâkıf fî ilmi’l-kelâm.Beyrut: Alemü’l-Kütüb, t.y. İlhan, Avni, “Ebû Hâşim el-Cübbâî”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 10/146-147. Ankara: TDV yayınları, 1994.
• İrfan Abdülhamid. İslâm’da İtikadi Mezhepler ve Akâid Esasları. Trc. Saim Yeprem. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı, 2011.
• el-İsferayinî, Ebü’l-Muzaffer. et-Tebsîr fi’d-din ve temyizü’l-fırkati’n-naciye ani’lfıraki’l-hâlikin. Thk. Mecîd el-Halife. Beyrut: Dâr-u İbn Hazm, 2008.
• İzmirli, İsmail Hakkı. Yeni İlmi Kelâm. sadeleştiren. Sabri Hizmetli. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2013. el-Ka‘bî, Ebü’l-Kâsım. Kitâbü’l-makâlât. Thk. Hüseyin Hansu vd. İstanbul: 2018 -Ammân: 2018.
• Kâdî Abdülcebbâr, Ebü’l-Hasen Abdülcebbâr b. Ahmed b. Abdülcebbâr.Şerhu’lusûli’l-hamse. Thk. Abdülkerim Osman. Kahire: Mektebet-ü Vehbe, 2010.
• Kâdî Abdülcebbâr, Ebü’l-Hasen Abdülcebbâr b. Ahmed b. Abdülcebbâr. el-Muğnî fî ebvâbi’t-tevhîd ve’l-adl (en-nübüvvat ve’l-mu‘cizat). Thk. Mahmûd Muhammed Kasım. Kahire: Darü’l-Mısriyye, t.y.
• Koloğlu, Orhan Şener. Mu‘tezile’nin Felsefe Eleştirisi. Bursa: Emin Yay., 2010.
• Koloğlu, Orhan Şener. “İbn Melâhimî”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Ek 1/616-619. Ankara: TDV yayınları, 2016.
• Kutluer, İlhan. “Şey”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 39/34-36. Ankara: TDV yayınları, 2010.
• Malatî, Ebu’l-Hüseyin Muhammed b. Ahmed b. Abdurrahman. et-Tenbîh ve’r-Redd ‘alâ Ehli’l-Ehvâ ve’l-Bida‘. Nşr. M. Zâhid el-Kevserî. Mısır: Mektebetu’lEzheriyye li’t-Türâs, t.y.
• Mâtürîdî, Ebû Mansur Muhammed. Kitabü’t-tevhîd. Trc. Bekir Topaloğlu. Ankara: TDV yayınları, 2002.
• en-Nesefî, Ebü’l-Muîn. Tabsıratü’l-edille fî usûli’d-dîn. Nşr. Hüseyin Atay - Şaban Ali Düzgün. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı yay., 2003.
• Nüveyhid, Adil. Mu‘cemü’l-müfessirin min sadri’l-İslâm hatta’l-asri’l-hazır. Beyrut: Müessesetu Nuveyhidi’s-Sekafiyye, 1988.
• Öztürk, Mustafa - Mertoğlu, M. Suat. “Zemahşerî”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 44/235-238. Ankara: TDV yayınları, 2013.
• Ragıp el-İsfahanî. Müfredâtü elfâẓi’l-Kurʾân. Thk. Safvan Adnan Dâvûdî. Şam: Dâru’l-Kalem, 2002.
• er-Râzî, Fahreddîn. el-Mahsûl fî ilm-i usûli’l-fıkh. Thk. Taha Câbir Feyyaz el-Alvâni. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1997.
• er-Râzî, Fahreddin. İ‘tikadatu fıraki’l-müslimîn ve’l-müşrikîn. Thk. Ali Sâmi enNeşşâr. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1982.
• es-Sâbûnî, Nureddin. el-Bidâye fî usûli’d-dîn. Trc. Bekir Topaloğlu. Mâtürîdiyye Akâidi, Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 1988
• Said Zihni - Mehmed Zihnî. Tercüme-i Atvâki’z-zeheb fi’l-mevâiz ve’l-hutab. İstanbul: Matbaa-i Amire, 1290/1873.
• Sırrı Girîdî. Nakdü’l-kelâm fî akâidi’l-İslâm. Dersaadet: Mekteb-i Sanayi Matbaası, 1310.
• Soyal, Fikret. “Ebû İsa el-Verrak’ın Sıfatlar ve Uknum Bağlamında Hıristiyanlık Eleştirisi”. İslâmi İlimler Dergisi. 10/2 (2015): 25-43.
• eş-Şehristâni, Abdülkerim. el-Milel ve’n-Nihal. Trc. Mustafa Öz. İslâm Mezhepleri. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2005.
• Teftâzânî, Sa‘düddin. Şerhu’l-Akâid. Thk. Muhammed Adnan Derviş. İstanbul: Fazilet Neşriyat, 2015. Tirmizî, Ebû Îsâ Muhammed b. Îsâ b. Sevre. Sünenü’t-Tirmizî/elCâmi‘u’s-sahîh. Thk. Beşşar Avvad Ma’ruf. Beyrut: Dârü’l-Garbi’l-İslâmî, 1998.
• Watt, W. Montgomery. İslâm Düşüncesinin Teşekkül Devri. Trc. E. Ruhi Fığlalı. Ankara: 2010.
• Yakuboğlu, Kenan. “Mu‘tezile’de Bilginin Kaynağı ve Değeri”. Marife.3/3 (2003): 315-330.
• Zehebî, Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed. Siyer-i A’lâmi’n-Nübelâ. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1985.
• Zemahşerî, Carullah Mahmûd b. Ömer. Tefsîru’l-Keşşâf an hakâiki gavâmidi’ttenzîl ve uyûni’l-ekâvîli fî vucûhi’t-te’vîl (el-Keşşâf). Beyrut: Dâru’l-Kütübi’lİlmiyye, 1995.
• Zemahşerî,Carullah Mahmûd b. Ömer. Rebîü’l-ebrâr ve nusûsu’l-ahbâr. Beyrut: Müesseseti’l-A’lemî, 1992.
• Zemahşerî, Carullah Mahmûd b. Ömer. Atvâku’z-zeheb fi’l-mevâız ve’l-hutab. Matbaat-u Nuhbetü’l-Ahbâr, 1304.
• Zemahşerî, Carullah Mahmûd b. Ömer. el-Minhâc fî usûli’d-dîn. Thk. Sabine Schmidtke. Beyrut: Dâru’l-Arabiyyeti li’l-Ulûm, 2007.