ASHÂBÜ’L-KARYE KISSASINA DAİR YORUMLARIN SPEKÜLATİFLEŞME SÜRECİ VE ALTERNATİF YORUM ARAYIŞLARI

Yıl 2021, Cilt: 8 Sayı: 1, 251 - 282, 30.06.2021

Ahmet Sait Sıcak

https://doi.org/10.46353/k7auifd.907308

Öz

Tefsir ilmi, Kur’ân’ın anlamını muhataplarına daha anlaşılır kılmayı amaçlar. Bununla birlikte tarih boyunca bazı müfessirlerin ortaya koydukları tefsir faaliyeti, Kur’ân’ın ana mesajının gizlenmesine ve kapanmasına yol açmıştır. Ardında kötü bir niyet taşımadığı ve yanlışlığı mutlak olan bir yorum barındırmadığı rahatlıkla söylenebilecek bu tefsir faaliyetleri, spekülatif yorum olarak adlandırılabilir. Spekülatif yorum; teorik ve kuramsal olarak birçok şey söylenmesine rağmen, metindeki murâd-ı ilâhîye ulaşma açısından herhangi bir fayda amaçlamayan ve gerçek hayattaki karşılığı tespit edilemeyen dayanaksız yorumları nitelemektedir. Tefsir geleneği içerisinde ortaya konulan bu tür yorumların, kısmî yararlarından bahsedilebilse de verilen emeğin karşılığının tam olarak alınamadığı hatta yorumcuyu ve muhataplarını zaman ve emek kaybına maruz bıraktığı görülür. Yâsîn sûresi 13-29. âyetlerde anlatılan Ashâbü’l-karye kıssasında; yer, zaman ve şahıslar müphem bırakılmıştır. Asırlar boyu kesin bilgiye dayanmayan rivâyet ve dirâyet unsurları kullanılarak bu konuda yapılan açıklama ve yorumlar, hem müfessirlerin tefsir faaliyetinden ne anladıklarını hem de içinde bocalanan spekülatif yorumları oldukça net bir biçimde gösteren dikkat çekici örneklerdendir. Âyetlerin zâhiri, Ahd-i Cedîd, tarihî bilgiler ve İslâmî teoloji kaynak gösterilerek yapılan bu tenkitlerin, açıklama ve yorumların; tarihsel gelişimi, tefsir mahiyetine uyumu, spekülatifleşme süreci ve buna karşı müfessirlerin ortaya koydukları alternatif çözümler araştırma konusunu oluşturmaktadır. Bu makalede bir taraftan Ashâbü’l-karye kıssasındaki müphemlerin açıklanma imkânı sorgulanırken, diğer taraftan tefsir geleneğindeki yorumlar ve nesnel nitelikleri resmedilmeye çalışılacaktır. Ortaya konulan verilerle tefsir kitaplarında yer aldığı için değerli kabul edilen ancak asıl mahiyetiyle, İlahî hitâbın muhataplarını murâd-ı ilâhîden uzaklaştıracak gereksiz tartışmalardan ve bilgi yükünden müteşekkil yorumlar hakkında farkındalık oluşturmak hedeflenmektedir. Böylelikle Kur’ân’ın ana mesajına yoğunlaşılması sağlanacaktır. Bu amaçla araştırmada sadece tefsir eserleri değil, bu mevzuyu ele alan başta kelâm ve tarih olmak üzere birçok kaynaktan yararlanılarak multidisipliner bir yaklaşım sergilenecektir. Araştırma sonucunda ulaşılan veriler şu şekildedir; 1- Ashâbü’l-karye kıssası bağlamında spekülatif yorumlar, reddiye üslûp ve usûlünün tefsirleşmesiyle oluşmuştur. Bu süreçte İbn Teymiyye (ö. 728/1328) ve İbn Kesîr (ö. 774/1373) etkin bir rol üstlenmişlerdir. 2- 19. asrın sonları ve 20. asrın başından itibaren teorik ve kuramsal olarak birçok şey söylenilmesine rağmen, gerçek hayattaki karşılığı tespit edilemeyen spekülatif yorum ve tartışmalar bırakılmıştır. Cemaleddîn Kāsımî (1866-1914) kendinden önce yapılan itirazların birçoğunun kesin bir sonuca götürmediğini rivâyet ve dirâyet unsurlarıyla ortaya koyarak bu yönelimi başlatır. Ayrıca o, nesnel bilgi ve ona dayalı yorumun değerini vurgulayarak spekülatif yorumu ortadan kaldıracak en temel düsturu da tesis eder. Müfessirler spekülatif yorumlara alternatif olarak; a) “yerleşim yerine gelen kişiler hem peygamber hem de havâridir” şeklindeki telif yolunu, b) kıssanın temsîlî bir anlatım şeklinde kabul edilmesi, c) kıssanın mübhemâtü’l-Kur’ân özelinde anlaşılması gerektiği yaklaşımını ortaya koymuşlardır. 3- Toplumsal bilincin, Antakya’da Habîb en-Neccâr’a nispet edilen kabir ve cami ile nesnel olmasa da sosyal gerçeklik adına oluşturduğu çözüm ise hicrî birinci asra kadar uzanmaktadır. Kıssanın mübhemâtü’l-Kur’ân özelinde anlaşılması gerektiği yaklaşımı, hem tefsir ilminin Kur’ân’ın anlamını muhataplarına daha anlaşılır kılma fonksiyonu hem de süregelen ihtilaflardan ve bilgi yükünden kurtulma açısından oldukça başarılıdır. Bununla birlikte diğer üç yaklaşımın ancak belli kayıtlarla kabul edilebileceği aksi takdirde sadece iki farklı rivâyete bağlı olarak oluşan spekülatif yorumlardan çok daha fazlasını bu yaklaşımların beraberinde getirdiği/getirebileceği görülmektedir. Ashâbü’l-karye kıssası hakkında yapılan yorumlar ve bunlar üzerine makalede ortaya konan tetkikler sonucunda şu genellemelere ulaşılmıştır; üzerinde büyük emekler verilerek elde edilecek nesnel bilgiler olmaksızın, bu konuda ihtimallerden hareketle daha fazla spekülatif yorumların ortaya konulması bir fayda sağlayamayacağı gibi emek ve vakit israfı olarak da görülmelidir. Hatta aktarılan bilgilerin bir kısmının yanlış olması, doğru çıkarımlar yapılmasını engellemiştir. Oysaki nesnel bilgiye ulaşılması; temel gaye, mesaj, anlam ve unsurların yanı sıra kıssa anlatımındaki en küçük bir ayrıntı üzerine bile söz söylenmesini değerli kılacaktır.

Anahtar Kelimeler

Tefsir, Spekülatif Yorum, Mübhemâtü’l-Kur’ân, Temsîlî Anlatım, Yâsîn Sûresi, Ashâbü’l-Karye, Antakya

The Process of How Interpretations of the Parable of the Companions of the City Turned into Speculations and the Search for Alternative Commentaries

Öz

The science of tafsīr aims at clarifying the meaning of the Holy Qurʾān to its addressees. Throughout the history of Qurʾānic tafsīr, some interpretations commentators made have led to a cloud of secrecy over the intended message of the holy book. Although they were carried out in good intentions and contained no piece of information absolutely wrong, such interpretations may be called speculative interpretations. They refer to baseless comments which do not serve any purpose in helping its addressees comprehend the main message of the verses (divine will) and are not grounded in real life, though they expressed a great deal both theoretically and conceptually. Although a partial benefit of such interpretations is mentioned in tafsīr tradition, their results are not on a par with the efforts made and even they lead commentators and their readers to waste a lot of time and energy. The parable of the Companions of the City (a man coming from the farthest part of the City) was narrated in the verses 13-29 in Sūrat Yāsīn, yet the location, time and persons mentioned are left vague. Using elements of transmission (riwāya) and sagacity (dirāya), many commentators have come up with many explanations and interpretations of the parable for centuries, which can be regarded as excellent examples of both their understanding of Tafsīr and speculative interpretations added into them. This study centers on explanations and interpretations of criticisms made on the basis of external appearance of verses, the New Testament, historical information and Islamic theology, their historical development, compatibility with the nature of tafsir, and the process of how such criticisms turned into speculations as well as alternative solutions to mentioned criticisms commentators came up with. In this article, the possibility of dispelling the vagueness regarding the parable of the Companions of the City will be tried and comments and their objectivity in the tafsīr tradition will be presented. This study also aims at raising an awareness of speculative interpretations, which take the attention of its addressees away from the main message of the verses (divine will). As a result of this study, it was found that; 1- In the context of the parable of the Companions of the City, what initially started as articles consisting of the refutation of some claims were later incorporated into the principles and methods of tafsīr, leading to the creation of speculative interpretations. In this process, Ibn Taymiyya (d. 728/1328) and Ibn Kathīr (d. 774/1373) assumed an important role by contributing to the process of speculative interpretations. 2- Toward the end of 19th century and starting with the beginning of the 20th century, speculative interpretations and debates were abandoned, though many comments theoretical and hypothetical were made. As a result, a new line of thinking was initiated by Jamāl al-Dīn al-Qāsimī (1866-1914) who used elements of transmission (riwāya) and sagacity (dirāya) and showed that most of the earlier criticisms did not prove anything. By stressing the value of objective information and corresponding interpretations, he also established the fundamental principle of objectivity and dismissed speculative interpretations. As alternatives to such interpretations, some commentators claimed that; a) those coming to the city should be interpreted as both messengers and disciples. b) the parable should be accepted to be of representative narration. c) the parable should be understood in terms of Qurʾānic vagueness of meaning (mubhamāt al-Qurʾān). 3- The solution put forward by public consciousness, although not objectively, in the name of social reality dates back to the 1st century of Hijra on the basis of the claim that the tomb of Habīb al-Najjār and his mosque were in Antioch. The approach to the understanding of the parable based on the Qurʾānic vagueness of meaning (mubhamāt al-Qurʾān) successfully serves the function of helping commentators convey the message of Qur’an to its addressees more effectively and spare them the trouble of dealing with long-established controversies and excessive information load. However, the other three approaches can be trusted under certain circumstances; otherwise, such approaches can lead to more speculative interpretations than those speculative interpretations made on the basis of only two riwayahs. Based on comments on the parable and the corresponding investigation, it was established that without objective information acquired after considerable effort was made, presenting speculative interpretations on the basis of possibilities will bear no fruit, which would be a great waste of effort and time.

Anahtar Kelimeler

Tafsīr, Speculative İnterpretation, Vagueness of Meaning, Mubhamāt al-Qurʾān, Representative Narration, Yāsīn, Aṣḥāb al-Qarya, Antioch

Kaynakça

• Aldemir, Halil. “Vahiy Öncesi Kur’an Kıssalarının Bilinebilirliği”. Din Bilimleri Akademik Araştırma Dergisi 11/1 (2011), 195-218.
• Âlûsî, Şihâbüddîn Mahmud. Rûhu’l-meânî fî tefsîri’s-Sebʿi’l-Mesânî. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-ʿİlmiyye, 1415/1994.
• Ateş, Süleyman. Yüce Kur’ân’ın Çağdaş Tefsiri. İstanbul: Yeni Ufuklar Neşriyat, 1988.
• Ateş, Süleyman. “Habîb en-Neccâr”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 14/373-374. İstanbul: TDV Yayınları, 1996.
• Aydemir, Abdullah. Tefsirde İsrâiliyyât. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı, 1979.
• Aydın, Mahmut. “Hıristiyan Batı Dünyasında “Öteki”ne Yönelik Diyalog ve Uzlaşma Düşüncesinin Ortaya Çıkışı: Cusalı Nicolas (1301-1464) Örneği”, Osmanlılar ve Avrupa: Seyahat, Karşılaşma ve Etkileşim. İstanbul: İSAM, 2010, 321-343.
• Beğavî, Hasan b. Mesûd b. Muhammed b. Ferrâ. Meʿâlimu’t-tenzîl fî tefsîri’l-Kur’ân. thk. Abdurrezzak el-Mehdî. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi'l-ʿArabî, 1420/2000.
• Belâzürî. Fütûhu’l-Büldân. Beyrut: Dâru ve Mektebetü’l-Hilâl, 1409/1988.
• Berger, Peter L. & Luckmann, Thomas. The Social Construction of Reality: A treatise in the Sociology of Knowledge. London: Penguin Books, 1966.
• Bikāî, Ömer. Nazmu’d-dürer fi tenâsübi’l-âyâti ve’s-süver. Kahire: Dâru’l-Kitâbi’l-İslâmiyye, ts.
• Bilmen, Ömer Nasuhi. Kur’anı Kerim’in Türkçe Meâl-i Âlisi ve Tefsiri. İstanbul: Bilmen Yayınevi, 1985.
• Boorsch, Suzanne. “The Building of the Vatican: The Papacy and Architecture”. The Metropolitan Museum of Art Bulletin 40/3 (1982–1983), 1-68.
• Bursevî, İsmâil Hakkî. Rûhu’l-beyân fi tefsîri’l-Kur’ân. Beyrut: Dâru’l-Fikr, ts.
• Cerrâr, Me’mûn Ferîz. Hasâisu’l-kıssati’l-İslâmiyye. Cidde: Dâru’l-Menâra, 1988.
• Cevizci, Ahmet. Felsefe Sözlüğü. İstanbul: Paradigma Yay., 3. Basım, 2002.
• Çalışkan, Muhammed Selman. Kur’ân’da Ashâb-ı Karye Kıssası. İstanbul: Kitâbî, 2019.
• Çalışkan, Necmettin. “Kur’ân-ı Kerîm’e Göre Ashâbü’l-Karye ve Habîb En-Neccâr”. Mustafa Kemal Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 14/30 (2017), 108-122.
• Çelik, Mehmet Yusüf. Memlüklüler Döneminde Antakya (12681516). Konya: Kömen Yayınları, 2021.
• Demirci, Muhsin. Kur’ân Tefsirinde Farklı Yorumlar. İstanbul: Marmara Üniversitesi İFAV Yayınları, 2017.
• Derveze, Muhammed İzzet. et-Tefsîru’l-hadîs: Tertîbü’s-süver hasebe’n-nüzûl. Kahire: Dâru İhyâi’l-Kütübi’l-ʿArabî, 1383/1963.
• Downey, Glanville. A History Of Antioch In Syria: From Seleucus To The Arab Conquest. New Jersey: Princeton University Press, 1961.
• Durdu, Aydın. “Hatay Nusayrîlerinde Eren İnancı ve İnanç Merkezleri”. Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi 54 (2010), 255-266.
• Dûrî, Abdülazîz. The Rise of Historical Writing among Arabs. ed. & çev. Lawrence I. Conrad. Princeton: Princeton Legacy Library, 1983.
• Ebû Hayyân, el-Endelüsî. el-Bahru’l-muhît fi’t-tefsîr. thk. Sıdkı Muhammed Cemîl. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1420/2000.
• Esed, Muhammed. Kur’an Mesajı. İstanbul: İşaret Yayınları, 2015.
• Ettafeyyiş, Muhammed b. Yûsuf. Himyânü’z-zâd ilâ yevmi’l-meâd. Ummân: Vizâratü’t-Türâsi’l-Kavmî ve’s-Sekâfe, 1408/1988.
• Evliya Çelebi. Evliya Çelebi Seyahatnamesi. nşr. Ahmet Cevdet. İstanbul/Dersaadet: İkdam Matbaası, 1314/1896.
• Fadlullah, Muhammed Hüseyin. Min vahyi’l-Kur’ân. Beyrut: Dâru’l-Melâk, 1419/1998.
• Gezer, Süleyman. Sözlü Kültürden Yazılı Kültüre Kur’an. Ankara: Okulu Yayınları, 2015.
• Görgün, Tahsin. Anlam ve Yorum: Dini Metinlerin Anlaşılması ve Yorumlanması. İstanbul: Gelenek, 2003.
• Halefullah, Muhammed Ahmed. Kur’an’da Anlatım Sanatı el-Fennu’l-Kasasî. Çev. Şaban Karataş. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2017.
• Hamevî, Yâkût. Muʿcemü’l-Büldân. Beyrut: Dâru Sâdır, 1977.
• Hatîb, Abdülkerîm Yûnus. et-Tefsîru’l-Kur’ânî li’l-Kur’ân. Kâhire: Dâru’l-Fikri’l-ʿArabî, ts.
• Hatîb, Abdülkerim. el-Kasasu’l-Kur’ânî, fî Mantûkıhî ve Mefhûmihî. Lübnan: Dâru’l-Maʿrife, 1395/1975.
• Havvâ, Saîd. el-Esâs fi’t-tefsîr. Kâhire: Dâru’s-Selâm, 1424/2003.
• Hicâzî, Mahmud. et-Tefsîru’l-vâdıh. Beyrut: Dâru’l-Cîli’l-Cedîd, 1413/1992.
• Hevvârî, Hûd b. Muhakkem. Tefsîru Kitâbillâhi’l-ʿAzîz. Beyrut: Dâru’l-Ġarbi’l-İslâmî, 1990.
• İbn Abbâs, Abdullah. Tenvîru’l-mikbâs min tefsîri İbn-i Abbâs. Lübnan: Dâru’l-Kütübi’l-ʿİlmiyye, ts.
• İbn Acîbe, Ebü’l-Abbas. el-Bahru’l-medîd fî tefsîri’l-Kur’âni’l-Mecîd. Kahire: Doktor Hasan Abbas Zekî, 1419/1998.
• İbn Âdil, Sirâcüddîn. el-Lübâb fî ʿulûmi’l-kitâb. thk. Adil Ahmed Abdülmevcud & Ali Muhammed Muavvaz. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-ʿİlmiyye, 1419/1998.
• İbn ʿAsâkir, Ebû’l-Kâsım ʿAlî b. el-Hasan b. Hibetullâh. Târîhu Dimaşk. thk. ʿAmr b. Ğarâme el-ʿAmrî. b.y.: Dâru’l-Fikr li’t-Tibâʿa ve’n-Neşr ve’t-Tevzîʿ, 1415/1995.
• İbn Atıyye, el-Endelüsî. el-Muharreru’l-vecîz fî tefsîri’l-Kitâbi’l-ʿAzîz. thk. Abdüsselam Abdüsşâfî Muhammed. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-ʿİlmiyye, 1422/2001.
• İbn Ebî Hâtim, Tefsîru’l-Kur’âni’l-ʿAzîm. thk. Es’ad Muhammed Tayyib. el-Memleketü’l-ʿArabiyetü’s-Suudiyye: Mektebetü Nezzâr Mustafa el-Bâz, 3. Basım, 1419/1998.
• İbn Ebî Şeybe, Ebû Bekir Abdullah b. Muhammed el-Kufî. Müsnedu İbni Ebî Şeybe. thk. Ebû Abdurrahman Adil b. Yusuf el-Azâzî & Ebu’l-Fevâris Ahmed Ferîd el-Mezîdî. Riyad: Dâru’l-Vatan, 1418/1997.
• İbn Hacer, Askalânî. Fethu’l-bârî bi şerhi Sahîhi’l-İmâm Ebî Abdillah Muhammed b. İsmail el-Buhârî. Nşr. Abdulkadir Şeybe. Riyad: b.y., 2001.
• İbn Hacer, Askalânî. İsâbe fî temyîzi’s-Sahâbe. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-ʿİlmiyye, 1415/1994.
• İbn Kesîr, Ebü’l-Fidâ. el-Bidâye ve’n-nihâye. thk. ʿAlî Şîrî. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-ʿArabî, 1988/1408.
• İbn Kesîr, Ebü’l-Fidâ. Tefsîru’l-Kur’âni’l-ʿAzîm. thk. Sâmi b. Muhammed Selâme. b.y.: Dâru Tayyibe, 1999/1420.
• İbn Saʿd, Ebû Abdillâh. et-Tabakātü’l-kübrâ. thk. Muhammed Abdülkadir Atâ. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-ʿİlmiyye, 1410/1990.
• İbn Teymiyye, Takıyyüddîn. Mukaddime fî usûli’t-tefsîr. Beyrut: Dâru Mektebeti’l-Hayât, 1400/1980.
• İbn Teymiyye, Takıyyüddîn. el-Cevâbu’s-sahîh li-men beddele dîne’l-Mesîh. Riyad: Dâru’l-ʿÂsıme, 3. Basım, 1419/1999.
• İbn Teymiyye, Takıyyüddîn. Şeyhu’l-İslâm İbn Teymiyye Tefsîri. İstanbul: Karınca & Polen Yayınları, 2017.
• İbn Vehb, Ebû Muhammed ʿAbdullâh. Tefsîru’l-Ḳur’ân mine’l-Câmiʿ. nşr. Miklos Muranyi. Beyrut: Dâru’l-Ġarbi’l-İslâmî, 2003.
• Kalâvûn, Sultan Hasan b. Muhammed. Kitâbu vakfi’s-Sultân en-Nâsır Hasan b. Muhammed b. Kalâvûn ʿalâ medreseti bi’r-Rumeyle. thk. Hüveyda el-Hârisî. Beyrut: Matbaʿatü Derğâm, 1421/2001.
• Kannevcî, Sıddîk Hasan Han. Fethu’l-beyân fî makāsıdi’l-Kur’ân. thk. Abdullah b. İbrâhim el-Ensârî. Beyrut: el-Mektebetü’l-ʿAsrıyye, 1992.
• Karâfî, Şehâbeddin. el-Ecvibetü’l-fâhira ʿani’l-esʾileti’l-fâcira. thk. Bekir Zekî Avaz. Kahire: y.y., 2. Basım, 1407/1987.
• Karaman, Hayrettin vd.. Kur’an Yolu Türkçe Meal ve Tefsir. Ankara: DİB Yayınları, 6. Basım, 2017.
• Kāsımî, Cemaleddîn. Mehâsinü’t-te’vîl. thk. Muhammed Bâsil. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-ʿİlmiyye, 1418/1998.
• Kaya, Mehmet. “Kur’an’ın Eleştirilen Yorum Biçimlerinin Ortak İfadesi: Tevil ve Çeşitleri”. Din Bilimleri Akademik Araştırma Dergisi 18/2 (2018), 123-165.
• Kurtubî, Ebû Abdillâh. el-Câmiʿ li-ahkâmi’l-Kur’ân. thk. Ahmed el-Berdûnî-İbrâhîm Atfîş. Kâhire: Dâru’l-Kütübi’l-Mısrıyye, 2. Basım, 1383/1964.
• Kutub, Seyyid. Fî Zılâli’l-Kur’ân. Beyrut: Dâru’ş-Şurûk, 17. Basım, 1412/1992.
• Küçük, Mehmet Alparslan. “Mitolojiden İkonografiye Türkiye’nin Turistik Dinî Mekânları: “Mağaralar”. Gazi Üniversitesi Turizm Fakültesi Dergisi 2 (Haziran 2017), 16-57.
• Makdisî, Mutahhar b. Tâhir. el-Bedʾ ve’t-târîh. Bûr/Port Saîd: Mektebetü’s-Sekâfeti’d-Dîniyye, ts.
• Malalas, John. The Chronicle of John Malalas. çev. Elizabeth Jeffreys vd. Melbourne: Australian Association for Byzantine Studies, 1986.
• Malalae, Ioannis. Ioannis Malalae Chronographia. ed. Johannes Thurn. Berlin, New York: Walter de Gruyter, 2000.
• Mâtürîdî, Ebû Mansûr. Tefsîru’l-Mâturîdî (Te’vîlâtu ehli’s-sünne). thk. Mecdî Bâselûm. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-ʿİlmiyye, 1426/2005.
• Mâverdî, Ebû’l-Hasan. Tefsîru’l-Mâverdî en-nüket ve’l-ʿuyûn. thk. es-Seyyid İbn Abdülmaksûd b. Abdürrahîm. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, ts.
• Merâgî, Ahmed Mustafa. Tefsîru’l-Merâgî. Kahire: Mustafâ el-Bâbi el-Halebî, 1365/1946.
• Mevdûdî, Seyyid Ebü’l-Aʿlâ. Tefhîmu’l-Kur’ân. İstanbul: İnsan Yayınları, ts.
• Meydânî, Habenneke. Meʿâricü’t-tefekkür ve dekāiki’t-tedebbür. Dimeşk: Dâru’l-Kalem, 1420/2000.
• Muğniyye, Muhammed Cevâd. et-Tefsîru’l-kâşif. b.y.: Dâru’l-Kitâbi’l-İslâmî, 2007.
• Muhammedî, Abdülhay Müslim. Tercîhâtü ve’htihârâtü İbn Cüzey el-Kelbî fî tefsîrihi. Mekke: Ummu’l-Kurâ Üniversitesi, ed-Daʿvetü ve Usûlü’d-Dîn, Doktora Tezi, 1427/2007.
• Mukâtil b. Süleyman. Tefsîru Mukâtil b. Süleymân. thk. Abdullah Mahmûd Şehhate. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâs, 1423/2002.
• Mütehassıs Ulemâ Heyeti, el-Mevsûʿatü’l-Kur’âniyyeti’l-mütehassasa. Mısır: el-Meclisü’l-Aʿlâ li’ş-Şuûni’l-İslâmiyye, 1422/2002.
• Nâsırî, Muhammed Mekkî. et-Teysîr fî ehâdîsi’t-tefsîr. Beyrut: Dâru’l-Garbi’l-İslâmî, 1405/1985.
• Nekra, Tihâmî. Saykûlûciyyetü’l-ḳıṣṣa fi’l-Ḳur’ân. Tunus: eş-Şirketü’t-Tunusiyye, 1974.
• Nîsâbûrî, Ebu Abdullah Hâkim. el-Müstedrek ale’s-Sahîhayn. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-ʿİlmiyye, 1410/1990.
• Nüveyrî, Ahmed b. Abdülvehhâb. Nihâyetü’l-ereb fî fünûni’l-edeb. Kahire: Dâru’l-Kütübi ve’l-Vesâigi’l-Kavmiyye, 1423/2003.
• Öğmüş, Harun. “Dirâse Menheciyye Havle’l-Hâce ile’l-İsrâîliyyât fî Tefsîri’l-Kasası’l-Kur’âniyye”. Selçuk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 29 (2010), 183-198.
• Önder, Mehmet. Şehirden Şehire (Efsaneler, Destanlar, Hikâyeler). İstanbul: YKY Yayınları, 1972.
• Öztürk, Mustafa. Kıssaların Dili. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2013.
• Öztürk, Mustafa. Kur’ân’a Çağdaş Yaklaşımlar. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2019.
• Râzî, Fahreddin. Mefâtîhu’l-gayb. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-ʿArabî, 1420/1999.
• Runes, Dagobert D.. Dictionary of philosophy. New York: Philosophical Library, 1983.
• Saʿdî, Abdullâh b. Nâsır. Teysîru’l-Kerîmi’r-Rahmân fî tefsîri Kelâmi’l-Mennân. Beyrut: Muessesetu’r-Risâle, 1420/2000.
• Saʿlebî, Nîsâbûrî. el-Keşf ve’l-beyân fî tefsîri’l-Kur’ân. thk. Muhammed İbn Âşûr. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-ʿArabî, 1422/2002.
• Saʿlebî, Nîsâbûrî. Kasasu’l-enbiyâ: ʿArâisü’l-mecâlis. Beyrut: Dâru'l-Kütübi’l-ʿİlmiyye, 1405/1985.
• Salnâme-i Vilâyet-i Haleb. 17. defʿa, 1318/1901.
• Sanʿânî, ʿAbdurrezzâk. Tefsîru ʿAbdürrezzâk es-Sanʿânî. Riyad: Mektebetü’r-Rüşd, 1410/1990.
• Savut, Harun. “Yasin Suresinde Bahsi Geçen Resul Kavramının Rivayetler Bağlamında Analizi”. Turkish Studies 11/5 (2016), 461-480.
• Sebt, Hâlid b. Osman. Kavâʿıdü’t-tefsîr cemʿan ve dirâseten. Kâhire: Dâru İbn Affân, 2013.
• Semerkandî, Ebü’l-Leys. Tefsîru’s-Semerkandî: Bahru’l-ʿulûm. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-ʿİlmiyye, 1414/1993.
• Sert, Özlem. Yedi Uyurlar Efsanesi. Ankara: Phoenix Yayınevi, 2009.
• Sıcak, Ahmet Sait. Kur’an Tefsirinde Öznellik. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2017.
• Sıcak, Ahmet Sait. “Nüzûl Sıralaması ve Metinsel İçerik Açısından Yâsîn Sûresinin Tarihlendirilmesi”. Cumhuriyet İlahiyat Dergisi 24/3 (2020), 1285-1306.
• Sufyân es-Sevrî, Ebû ʿAbdullâh Sufyân b. Saʿîd b. Mesrûḳ el-Kûfî. Tefsîru’s-Sevrî. nşr. Ebû Caʿfer Muhammed. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-ʿİlmiyye, 1403/1983.
• Süyûtî, Celâleddîn. el-Hâvî li’l-fetâvî. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1424/2004.
• Şancı, Fuat. Hatay İlinde Türk Mimarisi. Ankara: Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2006.
• Şengül, İdris. Kur’ân Kıssaları Üzerine. İzmir: Işık Yayınları, 1994.
• Şimşek, M. Sait. Kur’an Kıssalarına Giriş. İstanbul: Yöneliş Yayınları, 1993.
• Şirbînî, Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed el-Hatîb eş-Şirbînî. Tefsîru’l-Kur’âni’l-Kerîm: es-Sirâcü’l-münîr. Kahire: Matbaatü Bûlâg, 1285/1868.
• Tabbâra, Abdülfettah. Kur’an’da Peygamber ve Peygamberimiz. çev. Ali Rıza Temel & Yahya Alkın. İstanbul: Gonca Yayınevi, 1982.
• Taberânî, Ebü’l-Kāsım. et-Tefsîru’l-kebîr. İrbid: Dâru’l-Kitâbi’s-Sekâfî, 1430/2008.
• Taberî, İbn Cerîr. Câmiʿu’l-beyân ʿan te’vîli’l-Kur’ân. thk. Ahmed Muhammed Şâkir. b.y.: Müessesetü’r-Risâle, 1420/2000.
• Tantavî, Muhammed. et-Tefsîru’l-vasît li’l-Kur’âni’l-Kerîm. Kahire: Dâru Nehdati Mısr, 1412/1992.
• Tayyâr, Müsâid b. Süleymân. Mevsûatü’t-Tefsîri’l-Me’sûr. Beyrut: Dâru İbn Hazm & Merkezü’d-Dirâsât ve’l-Ma’lûmâti’l-Kur’âniyyeti, 1439/2018.
• Turgay, Nurettin. “Kur’an’da ‘Ashabü’l-Karye’ Kıssası ve Düşündürdükleri”. İslâmî Araştırmalar 16/3 (2003), 462-469.
• Tûsî, Ebû Ca’fer. et-Tibyân fî tefsîri’l-Kur’ân. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâs, ts.
• Ulutürk, Muammer. “Katolik Hıristiyanlığına Göre İsa’nın Halefi ve ilk Para Havari Simun Petrus”. Marife: Dini Araştırmalar Dergisi 6/1 (2006), 145-167.
• Veki’ b. el-Cerrâh, Kitâbü’z-Zühd. thk. Abdurrahman Abdulcebbâr el-Ferîvâî. Medine: Mektebetü’d-Dâr, 1404/1984.
• Yahyâ b. Sellâm. Tefsîru Yahyâ b. Sellâm. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-ʿİlmiyye, 1425/2004.
• Yaşar, Hüseyin. Kur’an’da Anlamı Kapalı Âyetler (Mübhematü’l-Kur’an). İstanbul: Beyan Yayınları, 1997.
• Yavuz, Yusuf Şevki. “Mehdî”, Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 28/371-374. İstanbul: TDV Yayınları, 2003.
• Yazır, Elmalılı M. Hamdi. Hak Dini Kur’an Dili. İstanbul: Eser Neşriyat, 1971.
• Yılmaz, Yasin. İslam Kaynaklarına Göre Ashab-ı Karye ve Habib Neccar. Ankara: Semih Ofset, 2013.
• Yılmaz, Yasin. Hz. İsa-Antakya Halkı ve Habib Neccar. Ankara: Asya Ofset.
• Zeccâc, Ebu İshâk. Meʿâni’l- Kur’ân ve îʿrâbuh. thk. Abdulcelil Abduh Çelebî. Beyrut: ʿAlemü’l-Kütüb, 1408/1988.
• Zehebî, Muhammed b. Ahmed b. ʿUsmân. Siyeru aʿlâmü’n-nübelâ. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1405/1985.
• Zemahşerî, Ebü’l-Kāsım Mahmûd b. Ömer b. Muhammed el-Hârizmî. el-Keşşâf an hakâiki gavâmidı’t-tenzîl. Beyrut: Dâru’l-Kitâbi’l-ʿArabî, 1407/1987.
• Zeyd b. Ali. Garîbu’l-Kur’ân li Zeyd b. Ali. Hayderabad: Taj & Yusuf Foundation Trust, 1422/2001.