HALEFU’L-AHMER: ŞAİRLİĞİ, RÂVÎLİĞİ VE EDEBİ TENKİTÇİLİĞİ

Yıl 2023, Cilt: 10 Sayı: 1, 177 - 200, 30.06.2023

Hüseyin Ersönmez

https://doi.org/10.46353/k7auifd.1231959

Cited By: 1

Öz

Bu çalışmamızda nahiv, nesep ve dil âlimi olan ve Ebû Muhriz künyesiyle tanınan Halefu’l-Ahmer ele alınmıştır. Halef’in özellikle şairlik, râvilik ve edebi tenkitçilik yönleri ön plana çıkarılmış ve bu yönlerine detaylı bir şekilde temas edilmiştir. Öncelikle Halef’in hayatı hakkında genel bilgi verilmiştir. Bu anlamda kaynaklara baktığımız zaman Halef’in Fars veya Türk asıllı olduğu yönünde rivayetlere rastlamaktayız. Halef, döneminin önde gelen dil âlimlerinden İsâ b. Ömer es-Sekafî (öl. 149/766), Yûnus b. Habîb (öl. 182/798) ve Ebû Amr b. A‘lâ’dan (öl. 154/771) dersler almıştır. Arap şiir ve edebi tenkidiyle eski Arap şiirinin ezberlenip rivayet edilmesi konularındaki ilmini ise Hammâd er-Râviye’den (öl. 160/776-77 [?]) almıştır. Basra’daki bütün âlimlerin şiirdeki hocası kabul edilen Halefu’l-Ahmer başta Asmaî (öl. 216/831) olmak üzere Ebû Nuvâs (öl. 198/813 [?]) ve İbn Sellâm el-Cumâhî (öl. 231/846 [?]) gibi önemli dilciler yetiştirmiştir. Halef’in hayatıyla ilgili genel bilgiden sonra onun şairliği, râviliği ve edebi tenkitçiliği ayrı başlıklar altında değerlendirilmiştir. Buna göre, Halef’in şiirdeki yetkinliği konusunda hiç şüphe olmadığı, onun insanlar arasında şiiri en iyi rivayet eden ve onu en iyi bilen birisi olduğu aktarılmaktadır. Halef’in şiir konusundaki yetkinliği ve şairlik yönünün yanı sıra râviliği de onu ön plana çıkarmaktadır. Şöyle ki, Emevi dönemi sonları Abbasi dönemi başlarında çoğunlukla sözlü olarak aktarılan şiirin tedvinine geçilmiş ve özellikle de Basra ve Kûfe şehirleri şiir rivayetine daha çok önem verilen ilim merkezleri haline gelmiştir. Kûfe rivayet ekolünün öncülüğünü Halef’in hocası Hammâd er-Râviye yaparken Basra’da ekolün öncülüğünü Halef yapmıştır. Bunun yanı sıra Halef şiir rivâyeti ve tenkidinde hocası Hammâd’dan çok fazla istifade etmiş dahası hocasının önüne geçmiştir. Yetkin bir şair ve râvi olan özellikle de Cahiliye şiirlerinin üslubuna benzer şiir söylemede başarılı olan Halef’in çokça şiir inşâd edip bunu eski şairlere nispet ettiği yönünde iddialar da ortaya atılmıştır. Bununla birlikte Asmaî, İbn Sellâm el-Cumahî ve Ebû Amr gibi şiir alanında otorite sahibi âlimler Halef’in rivayetlerinin güvenilirliği hususunda olumlu görüşlerini zikretmişlerdir. Yine el-Câhız (öl. 255/869) Halef’in rivayetlerine güveniyor olmalı ki, ondan birçok şiir aktarmıştır. Şiirlerle ilgili uydurmaların her biri İran asıllı olan Kûfe ekolünden Hammâd er-Râviye ve onun talebesi Basra ekolünden Halefu’l-Ahmer üzerinde yoğunlaşmıştır. Bu olayı, Basra ve Kûfe dil mektepleri arasında cereyan eden ve birbirlerini şiirde uydurmacılık, yalancılık gibi durumlarla suçlama gayreti, râvilerin daha fazla şiir birikimine sahip olma ve rivayet etme mücadelesine dayandıranlar olmuştur. Bunun yanı sıra Arap ırkçılığına karşı aslı Arap olmayanlar arasında gerçekleşen bilhassa da Fars asıllı Müslümanlar arasında bir karşı tepki olarak ortaya çıkan ve Araplarla özellikle de edebî sahada mücadeleye giren Şuûbiyye hareketi gibi durumlara bağlayanlar da olmuştur. Ayrıca şiirde çok iyi olması, siyasi otoriteye muhalif bir tutum içerisinde olan alevi bir kişiliğe sahip olması da kendisine yapılan uydurma ithamlarının sebeplerinden sayılmıştır. Çalışmamızda Halef’in şiirleriyle ilgili dilciler arasındaki yaklaşım genel olarak iki grup altında incelenmiştir. Bunlardan birinci grubu Ebû Hâtim es-Sicistânî (öl. 255/869), Ebu’t-Tayyib el-Lugavî (öl. 351/962), Ebû Ali el-Kâlî (öl. 356/967), İbn Nedîm (öl. 385/995 [?]) gibi Halef’e aşırı düşmanlık besleyen, ciddi ithamlarda bulunanlar oluşturmaktadır. İkinci grubu ise Asmaî, İbn Sellâm, Ebû Nüvâs gibi Halef’in rivayetlerinin güvenilirliğine bağlı olanlar teşkil etmektedir. Çalışmada özellikle Halef’e ithamda bulunan dilcilerin görüşleri değerlendirilerek bazı tespitler yapılmaya çalışılmıştır. Son olarak çalışmamızda Halef’in edebi tenkitçilik yönü ele alınmıştır. Kaynaklar arasında Halef’in edebi tenkitçiliğini en fazla anlatan eserlerin Ebû Ali el-Kâlî’nin el-Emâlî adlı eseri, İbn Reşîk’in (öl. 456/1064) el-Umde’si olduğu görülmektedir. Bu rivayetlerin çoğu da Asmaî’den nakledilmektedir. İbn Reşîk, Ebu Amr b. Alâ ve arkadaşlarının edebî tenkit alanında Halefu’l-Ahmer’le yarışamayacaklarını, Halef’in bu alanda çok iyi olduğunu söylemiştir. Bu anlamda Halef’e arz edilen ve onun görüşlerine başvurulan birtakım rivayetler üzerinden onun eleştirmenlik yönü açıklanmaya çalışılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Arap Dili ve Belagatı, Halefu'l-Ahmer, Şiir, Rivayet, Edebi Tenkit.

Khalefu’l-Ahmer’s Poetry, Narrator and Literary Criticism

Öz

In this study Khalefu'l-Ahmer, who is a scholar of syntax, history and language, and known as Abu Muhriz, is discussed. Especially the poetic, narrator and literary criticism aspects of Khalef have been highlighted and these aspects have been handled in detail. First of all, general information about Khalef's life is given. There are rumors that Khalef is of Persian or Turkish origin. He took lessons from Isa b. Ömer es-Sekafi (d. 149/766), Yunus b. Habīb (d. 182/798) and Abu Amr b. A'lâ (d. 154/771). who are three of the leading language scholars of his time. He received his knowledge on Arabic poetry and literary criticism, and on memorizing and narrating old Arabic poetry from Hammad er-Râviye. Khalefu'l-Ahmer, who is accepted as the teacher of all the scholars in Basra in poetry, trained important linguists such as Asmaī, Ebû Nuvas (d. 198/813 [?]) and İbn Sellâm el-Cumâhî(d. 231/846 [?]). After the general information about Khalef's life, his poetry, narrator and literary criticism are evaluated under separate headings Accordingly, it is reported that there is no doubt about Khalef's competence in poetry, and that he was the best narrator of poetry among people and the one who knew it best. At the end of the Umayyad period, at the beginning of the Abbasid period, the collection of poetry, which was mostly transmitted orally, was started to collect, and especially the cities of Basra and Kufe became centers of art where poetry narration was given more importance. While Hammad er-Râviye, Khalaf's teacher, led the Kufa school of narration, in Basra he was the leader of the school. Khalaf, who was a competent poet and narrator, especially in singing poetry similar to the style of the poetry of the Jāhiliyyah, was also alleged to have composed many poems and attributed them to the ancient poets. However, scholars who have authority in the field of poetry such as Asmaī (d. 216/831), Ibn Sallam al-Jumahi and Abu Amr have mentioned their positive views on the reliability of Khalef's narrations. Again, Cahız quoted many poems from Khalef, so it is understood that he must be relying on the narrations of Khalef. Each of the accusations of fabrications of poems focused on Hammâd er-Râviye from the school of Kufe, who was of Iranian origin, and his student, Khalefu'l-Ahmer, from the school of Basra. There was a struggle between the linguistic schools of Basra and Kufa to accuse each other of falsehood. In addition, the fact that he was not an Arab and that he was an alevi who was in opposition to the political authority was also considered among the reasons for the fabrication accusations against him. In the study, the approach among linguists about Khalef's poems has been examined in general under two groups. The first group of them is who had hostility feeling about Khalef and make serious accusations to him as Abu Hatim es-Sicistānī (d. 255/869), Abu Tayyib al-Lugavi (d. 351/962), Abu Ali al-Kali (d. 356/967), Ibn Nedim (d. 385/995). [?]). The second group consists of those who depend on the reliability of Halaf's narrations such as Asmaī, Ibn Sallam and Abu Nuwas. In the study, some determinations were tried to be made by evaluating the views of the linguists who accused Khalaf in particular. Finally, in our study, the literary criticism aspect of Khalef is discussed. Among the sources, it is seen that two important works that describe the literary criticism of Khalef are Abu Ali al-Kâlî's al-Emālî and İbn Reşīk’s (d. 456/1064) el-Umde. Most of these narrations are narrated from Asmaī. İbn Reşīk said that Ebu Amr b. Ala and his friends could not compete with Khalefu'l-Ahmer in the field of literary criticism, and that Khalef is very good in this field. In this sense, Khalef’s criticism has been tried to be explained through some narrations presented to Khalaf and his views about them.

Anahtar Kelimeler

Arabic Language and Rhetoric, Khalefu'l-Ahmer, Poetry, Narration, Literary Criticism

Kaynakça

• Ahmer, Ebû Muhriz Halef. Mukaddime fi’-n-nahv. thk. İzzeddin et-Tenûhî. Dı- meşk: y.y., 1961.
• Câhız, Ebû Osmân Amr b. Bahr b. Mahbûb. el-Beyân ve’t-Tebyîn. 3 Cilt. Beyrut: y.y., 1423.
• Cumâhî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Sellâm b. Ubeydillâh. Tabakâtu Fuhûli’ş- Şuʿarâʾ. thk. Mahmûd Muhammed Şâkir. 2 Cilt. Cidde: Dâru’l-Medenî, ts.
• Çağmar, M. Edip. Halefu’l-Ahmer ve Mukaddime fi’n-Nahv Adlı Eseri. Ankara: İlâhiyât Yayınları, 2006.
• Çetin, Nihad M. Eski Arap Şiiri. İstanbul: Kapı Yayınları, 2. Basım, 2019.
• Demirayak, Kenan. Arap Edebiyatı Tarihi-I (Cahiliye Dönemi). Erzurum: Fenomen Yayınları, 2014.
• Durmuş, İsmail. “Halef el-Ahmer”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 15/234-236. İstanbul: TDV Yayınları, 1997.
• Esed, Nâsıruddîn. Masâdiru’ş-Şi’ri’l-Câhiliyye. Beyrût: Dâru’l-Ciyl, 1988.
• Goldzıher, Ignace. Klasik Arap Literatürü. çev. Rahmi Er - Azmi Yüksel. Ankara: Vadi Yayınları, 2012.
• Hamevî, Ebû Abdillâh Şihâbüddîn Yâkût. Muʿcemü’l-üdebâʾ. thk. İhsân Abbâs. 7 Cilt. Beyrût: Dâru’l-Garbi’l-İslâmî, 1993.
• Hâtimî, Ebû Alî Muhammed b. Hasen (Hüseyn) b. Muzaffer el-Bağdâdî. Hilyetu’lMuhadara. thk. Cafer el-Kettânî. 2 Cilt. Irak: Dâru’r-Reşîd, 1979.
• Hüseyin, Tâhâ. Fi’ş-Şiʿri’l-Câhilî. Kâhire: Dâru’l-Kutubi’l-Mısriyye, 1926.
• İbn Abdürabbih, Ebû Ömer Şihâbüddîn Ahmed b. Muhammed. el-ʿİkdü’l-Ferîd. 8 Cilt. Beyrût: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 1404.
• İbn Cinnî, Ebü’l-Feth Osmân. el-Hasâis. 3 Cilt. b.y.: el-Heyetu’l-Mısriyyetu’lAmme, ts. İbn Düreyd, Ebû Bekr Muhammed b. el-Hasen. Cemheretu’l-Luga. thk. Remzî Münîr el-Ba‘lebekkî. 3 Cilt. Beyrut: Dâru’l-İlmi li’l-Melâyîn, 1987.
• İbn Hallikân, Ebü’l-Abbâs Şemsüddîn Ahmed b. Muhammed b. İbrâhîm b. Ebî Bekr. Vefayâtu’l-Aʿyân. thk. İhsân Abbâs. 7 Cilt. Beyrût: Dâru Sadr, ts.
• İbn Hişâm, Ebû Muḥammed ʿAbdullâh b. Yûsuf b. Aḥmed b. ʿAbdullâh İbn Yûsuf، Cemâleddîn. Muğni’l-Lebîb ʿan Kutubi’l-Eʿârîb. thk. Mâzin Mübarek. Dı- meşk: Dâru’l-Fikr, 1985.
• İbn Kuteybe, Ebû Muhammed Abdullâh b. Müslim. el-Meârif. thk. Servet Ukkâşe. Kâhire: el-Heyetu’l-Mısriyyetu’l-Amme, 1992.
• İbn Kuteybe, Ebû Muhammed Abdullâh b. Müslim. eş-Şiʿr ve’ş-şuʿarâʾ. 2 Cilt. Kâhire: Dâru’l-Hadîs, 1423.
• İbn Nedîm, Ebü’l-Ferec Muhammed b. Ebî Ya‘kûb İshâk b. Muhammed b. İshâk. el-Fihrist. thk. İbrahim Ramazan. Beyrût: Dâru’l-Marife, 1997.
• İbn Reşîk, Ebû Alî el-Hasen el-Kayravânî. el-Umde fî Mehâsini’ş-Şi‘ri ve Âdâbihî. 2 Cilt. b.y.: Dâru’l-Ciyl, 1981.
• İbnu’l-Enbârî, Ebü’l-Berekât Kemâlüddîn. Nüzhetü’l-elibbâʾ. thk. İbrâhim esSamarrâî. Zerkâ: Mektebetu’l-Menâr, 1985.
• İbnu’l-Mu’tez, Ebü’l-Abbâs Abdullâh b. Muhammed. Tabakâtu’ş-Şuarâ. thk. Abdussettâr Ahmed Ferrâc. Kâhire: Dâru’l-Maârif, ts.
• İsfahânî, Ebü’l-Ferec Alî b. el-Hüseyn b. Muḥammed b. Aḥmed el-Kureşî. el-Eğânî. thk. Semîr Câbir. 24 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Fikr, ts.
• Kâlî, Ebû Alî İsmâîl b. el-Kâsım b. Ayzûn. el-Emâlî. 4 Cilt. b.y.: Dâru’l-Kutubi’lMısriyye, 1926.