Ömer Nasuhi Bilmen’in Büyük İslam İlmihali’nde Toplumsal Cinsiyet

Yıl 2023, Cilt: 9 Sayı: 2, 203 - 234, 27.12.2023

Esra Aslan Turan

https://doi.org/10.21798/kadem.2023.135

Öz

İlmihaller iman, namaz, oruç, hac, zekât ve ahlak gibi konularda, İslam’ın temel kurallarını öğretmek için yazılmış, Türkiye’de dindarlığı şekillendiren kurucu eserlerdendir. Bu durum, ilmihallerin kültürel yapı ve anlayışlarla çoğu yerde uyumlu olmasıyla yakından ilgilidir. Bu çerçevede kadınlık ve erkekliğin toplumsal manalarının ilmihal temelli yaygın dinî inanışlara güçlü bir şekilde yansıdığı ifade edilebilir. Bu anlayışlara göre kadınlar ev ve çocuk bakımı ile bağlantılı rolleri icra ederken erkeğin dışarda çalışarak ailenin geçimini ve güvenliğini temin etmesi beklenir. Bu rol ve beklentilere dair kabuller dinî literatürdeki cinsiyet temelli değerlendirmeleri etkilemiş; kültürel kodlara göre şekillenmiş dinî metinler çoğu zaman geleneksel kadınlık ve erkeklik normlarını meşrulaştırarak pekiştirmenin güçlü aracıları olmuştur. Bu çalışma Türkiye’de ilmihallerin, mevcut cinsiyet anlayışlarına dair sürekliliklerin sağlanmasında dinin ne kadar belirleyici bir faktör olduğunu ortaya koyması açısından epey önemli olduğu düşüncesiyle yürütülmüştür. Bu amaçla Türkiye halk dindarlığının kurucu unsurlarından biri olarak görebileceğimiz Ömer Nasuhi Bilmen’in Büyük İslam İlmihali’nde ortaya konulan fetvalarda, kadın ve erkek olmanın ele alınma şekli, metnin tamamı gözden geçirilerek irdelenmiştir. Çalışma sonucunda kadını erkeğe karşı ikincil gören; gücü, iradesi, yönetme ve ifade etme kabiliyeti eksik biri olarak kodlayan geleneksel değer yargılarının Büyük İslam İlmihali’ndeki dinî hükümleri de şekillendirdiği görülmüştür.

Anahtar Kelimeler

Din Sosyolojisi, İlmihal Sosyolojisi, İlmihal Dindarlığı, Ömer Nasuhi Bilmen, Toplumsal cinsiyet

Gender in the Great Islamic Catechism by Ömer Nasuhi Bilmen

Öz

İlmihals, also catechisms, are essential works shaping piety and religion in Turkey, which are written to teach the fundamentals of Islam on certain subjects namely faith, prayer, fasting, pilgrimage, zakat and morals. This is closely related to the fact that catechisms often comply with cultural structures and conceptions. In this context, it can be claimed that social significances of womanhood and manhood are strongly reflected in catechism-based common religious beliefs. According to these conceptions, while women are attributed to undertake home and child care-related roles, men are expected to work outside, be the bread-winner for the family, and provide security. Recognitions of these roles and expectations have had an impact on gender-based evaluations in religious literature; religious texts shaped based on cultural codes have often justified traditional norms of womanhood and manhood, and so become the dominant instruments reinforcing those norms. The triggering idea behind this study is that catechisms in Turkey are thought to be very important to reveal how religion is a determinant in the permanence of the present gender conceptions. Therefore, in this study, it was examined how being a male and a female had been handled and discussed in the fatwas in the Great Catechism of Islam by Ömer Nasuhi Bilmen, which could be considered one of the founding texts in terms of piousness of Turkish society; the entire text was reviewed. The result of the study revealed that traditional standards of judgment considering women inferior to men and defining them as someone who lacked power, willpower, governance, and articulation has also structured the religious judgments and verdicts in the Great Catechism of Islam.

Anahtar Kelimeler

Sociology of Religion, Catechism, Ömer Nasuhi Bilmen, Gender, Catechism-based Piety

Kaynakça

• Adak, S. (2016). Siyaset ve toplumsal cinsiyet. İçinde F. Saygılıgil (Haz.), Toplumsal cinsiyet tartışmaları, (ss. 17-32). Dipnot Yayınları.
• Ahmed, L. (2018). Arap kültürü ve kadınların bedenlerinin yazılışı (E. Salman, Çev.), İçinde P. İlkkaracan (Der.), Müslüman toplumlarda kadın ve cinsellik, (ss. 55-74). İletişim Yayınları.
• Aktaş, C. (1997). Kadının toplumsallaşması ve fitne. İslami Araştırmalar, 10(4), 241-248.
• Ali, K. (2015). Cinsel ahlak ve İslam (A. B. Baloğlu, Çev.). İletişim Yayınları.
• Alkan, A. (2009). Giriş: Cinsiyet dinamiklerinin peşinden mekânın izini sürmek. İçinde A. Alkan (Der.), Cins cins mekân, (ss. 7-35). Varlık Yayınları.
• Arık, H. (2009). Kahvehanede erkek olmak: Kamusal alanda erkek egemenliğinin antropolojisi. İçinde A. Alkan (Der.), Cins cins mekân, (ss. 168-201). Varlık Yayınları.
• Atay, T. (2004). “Erkeklik” en çok erkeği ezer. Toplum ve Bilim, 101, 11-30.
• Berber, N. (2016). Kadına yönelik şiddet. İçinde F. Saygılıgil (Haz.), Toplumsal cinsiyet tartışmaları, (ss. 249-270). Dipnot Yayınları.
• Berktay, F. (2014). Tek tanrılı dinler karşısında kadın. Metis Yayınları.
• Bilmen, Ö. N. (1947). Büyük İslam ilmihali. A.H.İ. Yayınları.
• Connell, R. W. (1998). Toplumsal cinsiyet ve iktidar (C. Soydemir, Çev.). Ayrıntı Yayınları.
• Çetin, R. (2016). Kültürün öznesi ve nesnesi olarak kadın: Kadın ilmihalleri örneği. Dini Araştırmalar, 19(49), 9-35.
• Delaney, C. (2001). Tohum ve toprak (S. Somuncuoğlu, A. Bora, Çev.). İletişim Yayınları.
• Diaz-Stevens, A. M. (2006). Porto Riko’da toplumsal savaş alanı olarak kadın bedeni (S. Özbudun, Çev.). İçinde Sylvia Marcos (Der.), Bedenler, dinler ve toplumsal cinsiyet, (ss. 235-253). Ütopya Yayınları.
• Elçik, G. (2016). Beden iki nokta üst üste. İçinde F. Saygılıgil (Haz.), Toplumsal cinsiyet tartışmaları, (ss. 187-212). Dipnot Yayınları.
• Eslen-Ziya, H. & Korkut, U. (2016). Hutbelerde toplumsal cinsiyet söylemlerinin yapılandırılması. İçinde Ç. Kâğıtçıbaşı vd. (Der.), Kadın odaklı, (ss. 241-267). Koç Üniversitesi Yayınları.
• Gürkan, S., Perşembe, E. (2020). İslam kadın ilmihallerinde kadının toplumsal hayattaki yeri: Kadın ve erkek ilmihal yazarları üzerine bir karşılaştırma. Turkish Studies-Religion, 15(2), 211-222.
• Hablemitoğlu, Ş. (2005). Toplumsal cinsiyet yazıları. Toplumsal Dönüşüm Yayınları.
• Hatipoğlu, M. S. (1997). İslam’ın kadına bakışı. İslami Araştırmalar, 10(4), 223, 227.
• İlkkaracan, P. (2018). Giriş: Müslüman toplumlarda kadın ve cinsellik (E. Salman, Çev.). İçinde P. İlkkaracan (Der.) Müslüman toplumlarda kadın ve cinsellik. (ss. 11-32). İletişim Yayınları.
• Kancı, T. (2008). Cumhuriyet’in ilk yıllarından bugünlere ders kitaplarında kadınlık ve erkeklik kurguları. İçinde N. Mutluer. (Der.), Cinsiyet halleri, (ss. 88-102). Varlık Yayınları.
• Kelpetin Arpaguş, H. (2000). İlmihal. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, 22, 139-141.
• Kendall, L. (2006). Ama cinsel değil mi? Etnografik bakışın ötesindeki Freudcu Lapsus (S. Özbudun, Çev.). İçinde S. Marcos (Der.), Bedenler, dinler ve toplumsal cinsiyet, (ss. 194-216). Ütopya Yayınları.
• Kırbaşoğlu, M. H. (2016). İlmihal dindarlığının imkânı üzerine. hayrikirbasoglu.net. http://www.hayrikirbasoglu.net/?p=219. Erişim Tarihi: 12.03.2023.
• Kırbaşoğlu, M. H. (1997). Kadın konusunda Kur’an’a yöneltilen başlıca eleştiriler. İslami Araştırmalar, 10(4), 259-270.
• Lamrabet, A. (2017). Özcülüğün reddi ile müslüman düşüncenin radikal reformu arasında (Ö. Elitez, Çev.). İçinde Z. Ali (Der.), İslami feminizmler, (ss. 51-64). İletişim Yayınları.
• Mojab, S. (2006). ‘Namusun’ tikelliği ve ‘öldürmenin’ evrenselliği: erken uyarı sinyallerinden feminist pedagojiye (G. Kömürcüler, Çev.). S. Mojab, N. Abdo (Der.), Namus adına şiddet kuramsal ve siyasal yaklaşımlar, (ss. 17-42). İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları.
• Okumuş, E. (2006). İlmihal sosyolojisi: Bir giriş denemesi -Ömer Nasuhi Bilmen örneği-. Diyanet İlmi Dergi, 42(4), 7-26.
• Pope, N. (2006). Ataerkil denetim araçları (G. Kömürcüler, Çev.). İçinde S. Mojab, N. Abdo (Der.). Namus adına şiddet kuramsal ve siyasal yaklaşımlar, (ss. 107-116). İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları.
• Sancar, S. (2016). Diyanet’in “kadınlaşması”: Diyanet İşleri Başkanlığı’nın yeni kadın ve aile politikası”. İçinde Ç. Kâğıtçıbaşı vd. (Der.), Kadın odaklı, (ss. 203-239). Koç Üniversitesi Yayınları.
• Slocum, S. (2014). Toplayıcı kadın: antropolojide erkek önyargısı (B. Abiral, Çev.). İçinde R. R. Reiter (Haz.), Kadın antropolojisi, (ss. 37-52). Dipnot Yayınları.
• Şefkatli Tuksal, H. (2004). İslamcı erkekliğin inşası-geleneksel rollerin ihyası. Toplum ve Bilim, 101, 81-88. Tucker, J. E. (2011). İslam Hukuku’nda kadın, aile ve toplumsal cinsiyet (Z E. Koca, Çev.). Açılım Kitap.
• Uluocak, Ş., Gökulu, G., Bilir, O., Karacık, O. E., & Özbay, D. (2014). Toplumsal Cinsiyet Eşitsizliği ve Kadına Yönelik Şiddet. Paradigma Akademi Yayınları.
• Urhan, B. (2016). Kadın emeği ve toplumsal cinsiyet. İçinde F. Saygılıgil (Haz.), Toplumsal Cinsiyet Tartışmaları, (ss. 121-151). Dipnot Yayınları.
• Walby, S. (2016). Patriyarka kuramı (H. Osmanağaoğlu, Çev.). Dipnot Yayınları.
• Yılmaz, A. (2009). “Benim adım Bayram, herkes bu tezgâha hayran”: Kadın-kent ilişkisinde sosyete pazarı durağı. İçinde A. Alkan (Der.). Cins cins mekân, (ss. 202-216). Varlık Yayınları.
• Yuval-Davis, N. (2007). Cinsiyet ve millet (A. Bektaş, Çev.). İletişim Yayınları.
• Yücel, Y. (2016). Ekonomik kalkınma ve toplumsal cinsiyet. İçinde F. Saygılıgil (Haz.), Toplumsal cinsiyet tartışmaları, (ss. 85-102). Dipnot Yayınları.