YARATMA VE GÂYELİLİK BAĞLAMINDA MUTEZİLENİN FAYDA TEORİSİ

Yıl 2016, Cilt: 14 Sayı: 2, 343 - 360, 10.09.2016

Hulusi Arslan

https://doi.org/10.18317/kader.57191

Öz

Bu makalede Mutezile kelam ekolünde yaratma ve gâyelilik sorunu ve bu sorunun çözümü olarak sunulan fayda teorisi incelenmektedir. Bu teoriye göre Allah bir varlığı ya “faydalandırmak” veya kendisinden “faydalanılmak” veyahut her iki gayeyi birlikte gerçekleştirmek için yaratır. Dünyevi ve uhrevi bütün faydaları içine alan bu teori, en geniş anlamıyla cömert ve iyilik sahibi tanrının bütün yaptıklarında insanın faydasını, iyiliğini ve mutluluğunu amaçladığını ifade eder. Mutezile ekolü Allah’ın fiillerinde mutlaka bir gaye ve hikmetin bulunması gerektiğini söyler. Çünkü onlara göre, gaye ve hikmetten yoksun fiiller boş ve anlamsızdır. Mutezile, Allah’ın yaratmasındaki gaye ve hikmetin fayda olabileceğini savunur. Ancak Allah her bakımdan tam ve mükemmeldir. Bu sebeple Allah faydalanmaya muhtaç değildir. Öyle ise yaratmadaki fayda insanlara aittir. Bu fayda nihai anlamda öteki dünyada insanın sonsuz nimetlere kavuşması şeklinde kendini gösterir.

Anahtar Kelimeler

Mutezile, Yaratılış; Gaye; Fayda teorisi; Aslah ve Lütuf

Kaynakça

• Arslan, Hulusi, ‚Mutezileye Göre İyilik ve Kötülük (Husn ve Kubh) Problemi‛, doktora tezi, Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2000.
• Arslan, Hulusi, Mâturidî’de İnsan’ın Yaratılış Hikmeti, Malatya: 2013.
• Aslan, İbrahim, Kadı Abdulcebbar’a Göre Dinin Akli ve Ahlaki Savunusu, Ankara: Otto yay., 2014.
• Atay, Hüseyin, Arapça Türkçe Büyük Lügat, Ankara: 1964
• Aydın, Hüseyin, Yaratılış ve Gâyelilik, Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 2004.
• Cihad, Tunç, ‚Bişr b. Mu’temir‛, Diyanet İslam Ansiklopedisi (DİA), VI, 223- 224.
• Cüveynî, İmâmu’l-Harameyn Ebi’l-Meâlî Abdilmelik, Kitâbu’l-İrşâd, thk. Esad Temim, Beyrut: 1992.
• Eşarî, Ebu’l-Hasan, EMâkâlâtu’l-İslâmiyyîn ve İhtilâfu’l-Musallîn, thk. Muhammed Muhiddîn Abdulhamîd, Beyrut, 1995.
• Eşarî, Ebu’l-Hasan, el-Makâlâtu’l-İslâmiyyîn ve İhtilâfu’l-Musallîn, tsh. Helmut Ritter, Wıezbaden, 1980.
• İbn Hümam, Kemal, Kitâbu’l-Müsâyere, İstanbul: Çağrı Yayınları, 1979.
• İbn Manzûr, Lisanu’l-Arab, Kâhire: Dâru’l-Meârif, ts.
• İbn Murtazâ, Ahmed b. Yahyâ, Kitâbu’l-Kalâid fî Tashîhi’l-Akâid, thk. Alber Nasri Nâder, Beyrut: Dâru’l-Meşrık, 1986.
• İbn Sîde, Ebulhasen Ali b. İsmail b. Seyde, el-Muhkem ve’l-Muhîtu’l-A‘zam, thk. Abdulhamid Hendâv’i, Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2000.
• İbrahim Mustafa, Mu’cemu’l-Vasît, Tahran: ts.
• Kadı Abdulcebbâr, el-Muğnî XIV, (el-Aslah, İstihkâku’z-Zemm, et-Tevbe), thk. Mustafa es-Sîkâ, , Kâhire: el-Müessesetü’l-Mısrıyyetü’l-Âmme, 1965.
• Kadı Abdulcebbâr, el-Muğnî XI, (et-Teklîf), thk. Muhammed Ali en-Neccâr- Abduhalîm en-Neccâr, Kâhire: el-Müessesetü’l-Mısrıyyetü’l-Âmme, 1965.
• Kadı Abdulcebbâr, el-Muğnî XIII, (Lütuf), thk. Ebulleylâ Afîfî, Kâhire: Dâru'l- Kütübi’l-Mısrıyye, 1962.
• Kadı Abdulcebbâr, el-Muğnî VI/I, (et-Ta’dîl ve’t-Tecvîr) thk. Ahmed Fuâd el- Ehvânî, Kâhire: el-Müessesetü’l-Mısrıyyetü’l-Âmme, 1962.
• Kadı Abdulcebbâr, el-Muhît bi’t-Teklîf, thk. Ömer es-Seyyid Azmi, Kâhire, 1965.
• Kadı Abdulcebbâr, Şerhu’l-Usûli’l-Hamse, thk. Abdulkerim Osman, Kâhire: Mektebetu’l-Vehbe,1988.
• Öge, Sinan, Allah’tan Âleme İlâhî Fiiller, Ankara: Araştırma Yay., 2009.
• Özdemir, Metin, İslâm Kelamında Kötülük Problemi, İstanbul: 2001.
• Sâbûnî, Nureddîn, Mâturîdiyye Akâidi, çev. Bekir Topaloğğlu, Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 1979.
• Şâtıbî, İbrahim b. Musâ b. Muhammed, el-Muvâfkât (İslâmî İlimler Metodolojisi), çev. Mehmed Erdoğan, İstanbul: İz Yayınları, 1990.
• Şehristânî, Muhammed Abdulkerîm b. Ebî Bekir Akmed, Nihâyetü’l-İkdâm, tsh. Alfred Gaülasme, London: 1934.
• Şehristânî, Muhammed b. Abdulkerim b. Ebî Bekr Ahmed, el-Milel ve’n-Nihal I-II, thk. Abdülemir Ali Mehnâ-Ali Hasan Fâûr, Beyrut: Daru’l-Marife, 1993.
• Tâhî Ahmedü’z-Zâvî, Tertîbü Kâmûsı’l-Muhît, Kahire, 1959.
• Topaloğlu, Bekir-Çelebi, İlyas, Kelâm Terimleri Sözlüğü, İstanbul: İSAM Yayınları, 2010. Türk Dil Kurumu, Büyük Türkçe Sözlük, http://www.tdk.gov.tr/index.php?option=com (erişim:16 Haziran 2016).
• Yavuz, Yusuf Şevki, ‚Cübbâî, Ebû Ali‛, Diyanet İslam Ansiklopedisi (DİA), VIII, 99-102.
• Zebîdî, Muhammed Murtazâ, Tâcu’l-Arûs V, Beyrut: 1966.
• Zemahşerî, Mahmud b. Ömer, el-Keşşâf an Hakâiki Ğavâmıdı’t-Tenzîl ve Uyûni’l-Akâvîl fî Vucûhi’t-Te’vîl (I-VI), Adil Ahmed Abdulmevcud-Ali Muhammed Muavvaz, Riyad: 1418/1998.