THE SUFISTIC APPROACH TO THE TOPICS OF KELAM: THE EXAMPLE OF THE "ER-RİÂYE Lİ HUKÛKILLÂH" OF HÂRIS AL- MUHÂSIBÎ

Yıl 2017, Cilt: 15 Sayı: 3, 678 - 697, 31.12.2017

Tarık Tanrıbilir , Nail Karagöz

https://doi.org/10.18317/kaderdergi.340174

Öz

Kelam and Sufism are important disciplines that constitutents of the Islamic thought system. Knowing their origins and development processes and reading the relation between them will play an important role in the development of Islamic thought. Hârîs al-Muhâsibî (d. 243/857), who we are working on and founding member of both sciences, is a preliminary figure in terms of trying to put forward the Sunni- Sufi hybrid method by synthesizing them. His most voluminous work, "er-Riâye li Hukûkillâh" is a very important resource to learn of our writer's thoughts about the Kelam-Sufi relationship. Fundamentally, a book of mysticism and moral philosophy, "er-Riâye li Hukûkillâh", has a great prestige in its field in terms of the first attempts of Sufism methodology and the use of some mystical concepts for the first time. Our work has emphasized the more sufistic concepts and issues in accordance with its purpose, and has touched upon some important Kelami issues and has almost mystified Sufism and Sunni. We have also evaluated the Sufi approach to the matters of Kalam in the sample of Hârîs al-Muhâsibî's "er-Riâye li Hukûkillâh" in terms of shedding light on the relationship between early Kelam and Sufism.

Anahtar Kelimeler

Hâris al-Muhāsibî, er-Riâye li Hukûkillâh, The Islamic theology, Sufism, Ahl al-Sunna

KELAM KONULARINA TASAVVUFÎ YAKLAŞIM: HÂRİS EL- MUHÂSİBÎ’NİN “ER-RİÂYE Lİ HUKÛKİLLÂH” ESERİ ÖRNEĞİ

Öz

Kelam ve Tasavvuf,
İslam düşünce sisteminin yapıtaşlarını oluşturan önemli disiplinlerdendir.
Bunların doğuş ve gelişim süreçlerini bilmek ve aralarındaki ilişkiyi doğru
okuyabilmek, İslam düşüncesinin kalkınmasında önemli katkı sağlayacaktır. Hâris
el-Muhâsibî (ö. 243/857), her iki bilimin de kurucu üyelerinden olmakla beraber
bunları sentezleyerek Sünnî-Sûfî memzûç metodunu ortaya koymaya çalışması
bakımından öncül bir şahsiyettir. O, Ehli Hadis ile Ehli Rey arasını telif ederek
bu konuda kendisinden sonra gelen Eş’arî (ö. 324/935) ve Gazâlî (ö. 505/1111)
gibi birçok önemli kelamcı için rol model olmuştur. Onun en hacimli eseri olan “er-Riâye li Hukûkillâh”, yazarımızın
Kelam-Tasavvuf ilişkisine dair düşüncelerini öğrenebilme konusunda oldukça
önemli bir kaynaktır. Esasında bir tasavvuf
ve ahlak felsefesi kitabı olan “er-Riâye
li Hukûkillâh”, Tasavvufa ait teorik
denemelerin ilklerinden birini oluşturması ve bazı tasavvufî kavramları ilk
defa kullanması bakımından kendi alanında büyük bir öneme sahiptir. Eserimiz, maksadına uygun olarak daha ziyade tasavvufî
kavramlar ve problemler üzerinde durmuş, belli başlı kelamî konulara da değinerek
adeta Tasavvuf ile Sünnî Kelamı mezcetmiştir. Biz de erken dönem Kelam-Tasavvuf ilişkisine ışık
tutması açısından Hâris el-Muhâsibî’nin “er-Riâye
li Hukûkillâh” eseri örnekleminde kelam konularına tasavvufî yaklaşımını
değerlendirdik.

Anahtar Kelimeler

Hâris el-Muhâsibî, er-Riâye li Hukûkillâh, Kelam, Tasavvuf, Ehli Sünnet

Kaynakça

• Kaynakça
• Bağdâdî, Abdulkahir, Kitabu Usuli’d-Din, Matbaatü’d-Devle, İstanbul, 1928. Cürcânî, Seyyid Şerif, Mu’cemü’t-Ta’rîfât, Thk. Muhammed Sıddık Minşâvî, Daru’l-Fazile, Kahire, trs., Cürcânî, Seyyid Şerif, Şerhu’l-Mevâkıf fi İlmi’l-Kelam, çev. Ömer Türker, TYEKB, İstanbul, 2015. Cürcânî, Seyyid Şerif, Şerhu’l-Mevâkıf, TYEKB, çev. Ömer Türker, İstanbul, 2015. Cüveynî, Abdülmelik bin Abdullah bin Yûsuf bin Muhammed, Kitabü’l-İrşâd, ilâ Kavâidi’l-Edille fî Usuli’l-İtikâd, Mektebetü’l-Hancî, Mısır, 1950. Çelebi, İlyas “Gayb”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (DİA), İstanbul 1996. Çift, Salih, İslam Düşüncesinin Kurucu Unsurları: Usûl-i Fıkıh, Kelam, Tasavvuf ve İslam Felsefesi, İslam Düşüncesinin Kurucu Unsuru: Birleşen ve Ayrışan Yönleriyle Tasavvufun Usûl-i Fıkıh, Kelam ve İslam Felsefesiyle Olan İlişkisi, ss. 411-450, İSAV, Ensar Neş. İstanbul, 2016. Ebu Nuaym el-Isfehânî, Ahmed b. Abdullah, Hilyetül’l-Evliya ve Tabakâtü’l-Asfiyâ, Daru’l-Kütübi’l-İlmiyye, Lübnan 1988. Erginli, Zafer, “Muhâsibî”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (DİA), İstanbul, 2006. Erkol, Ahmet, Kelam İlmine Yöneltilen Eleştiriler (Selef Alimleri ve Gazali Örneği), Basılmamış Doktora Tezi, Ankara, 2002. Ferhânî, Muhammed Abdulaziz, en-Nibrâs Şerhu Şerhi’l-Akâid, Asitane Kitabevi, İstanbul. Gazâlî, Ebu Hamid, İhyâu Ulûmi’d-Din, Thk. Seyyid İmran, Dâru’l-Hadis, Kahire, 2004. Gazâlî, Ebu Hamid, İlcâmü’l-Avâm an İlmi’l-Kelam (Mecmûatü Resâili Gazâli), Daru’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut, 1971. Gazali, Ebu Hamid, Kavaidü’l-Akaid (İhya-i Ulumi’d-Din), Thk. Seyyid İmran, Daru’l-Hadis, Kahire Gölcük, Şefafeddin-Toprak, Süleyman, Kelam (Tarih-Ekoller-Problemler), Tekin Kitabevi, Konya, 2012. Hallâf, Abdülvehhab, Usulu’l-Fıkhı’l-İslâmî, Daru’l-Hadis, Kahire, 2002. İbn Âşûr, Muhammed Tahir, Makâsidü’ş-Şeriati’l-İslâmiyye, Thk. Muhammed Tahir el-Mîsavî, Daru’n-Nefâis, Ürdün, 2000. İbn Hallikân, Ebu’l-Abbas Şemseddin Ahmed, Vefeyatü’l-A’yan ve Ebnâü Ebnâi’z-Zaman, Thk İhsan Abbas, Daru Sâdır, Beyrut 1994. İbn Kesir, Ebu’l-Feda İsmail, el-Bidâye ven’-Nihâye, Daru İbni Kesir, Dımaşk, 2010. İbn Manzur, Ebu’l-Fadl Cemaleddin, Lisânü’l-Arab, Daru Sâdır, Beyrut, h. 1300. İsmail Hakkı, İzmirli, Yeni İlm-i Kelâm (haz. Sabri Hizmetli), Ankara 1981. Karagöz, Nail, Hanefi-Mâturîdî Gelenekte Kıyas İçerikli İstidlal (Hulviyyât Örneği), Gece Kitaplığı, Ankara, 2015. Kuşeyrî, Ebu’l-Kasım Abdulkerim b. Hevâzin, er-Risâle, Daru’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut 2009. M. Ali Aynî, Nefs Kelimesinin Anlamaları, Daru’l-Fünûn fakültesi, İstanbul, Şehzadebaşı (1930 Şubat), 14. Sayı. Muhâsibî, el-Akl ve Fehmü’l-Kuran, Thk. Hüseyin Kuvvetlî, Daru’l-Fikr, Beyrut 1971. Muhâsibî, en-Nesâih (el-Vasâyâ içerisinde), Thk. Abdulkadir Ahmed Ata, Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut, 1986. Muhâsibî, Hâris b. Esed, er-Riâye li Hukûkillâh, Thk. Abdurrahman Abdulhamid el-Berr, Daru’l-Yakin, Mısır, 1999, 125-129, 393-394 Özköse, Kadir, “Mevlânâ’nın Akıl Eleştirisi ve Aklın İşlevselliğine Yönelik Yaklaşımları” Bozok Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 11,11, (2017/11), ss. 13-34. Özler, Mevlüt, İslam Düşüncesinde Tevhid, Rağbet Yay., İstanbul, 2016. Pezdevî, Ebu’l-Yüsr Muhammed, Usulu’d-Din, Kahire, 2003. Ramazan Efendi, Şerhun li Ramazan Efendi alâ Şerhi’l-Akâid, Salah Bilici Kitabevi, İstanbul. Sabûnî, Muhammed Ali, et-Tibyân fî Ulûmi’l-Kur’ân, el-Mektebetü’l-Asriyye, Beyrut, 2012. Semerkandî, es-Sahâifü’l-İlâhiyye, Tah. Ahmed Abdurrahman Şerif, Riyad, trs. Suyuti, Celaleddin Abdurrahman, el-İtkan fi Ulumi’l-Kuran, Thk. Ahmet b. Ali, Daru’l-Hadis, Kahire 2006. Sühreverdî, Şihabüddin Ebu Hafs Ömer, Avârifu’lMaârif, Thk. Abdulhalim Mahmud-Mahmud b. Şerif, Daru’l-Maârif, Kahire, trs. Şehristânî, Muhammed b. Abdulkerim, el-Milel ven’Nihal, Daru’l-kütübi’l-Arabiye, Beyrut trs. Şık, İsmail v.dğr., Kelam Tarihi/Kelam Ekolleri (KELAM I), Gece Kitaplığı, Ankara, 2017. Teftâzânî, Sa’deddîn Mesud b. Ömer b. Abdullah, Şerhu’l-Akâid, el-Mektebetü’l-Hanefiyye, İstanbul trs, 18. Tehânevî, Muhammed Ali, Keşşâfü Istılâhâti’l-Fünûn ve’l-Ulûm, Mektebetü Lübnân Nâşirûn, Beyrut, 1996. Topaloğlu, Bekir, Kelam İlmine Giriş, Damla Yay., İstanbul, 2016, s. 29; Ûşî, Ali b. Osman, Merhu’l-Meâlî fi Şerhi’l-Emâlî, Haz. Seyyid Ahmed Asım Ayntâbî, Matbaa-ı Osmaniyye, Dersaadet, 1887. Yürük, İsmail, Şemsüddin Muhammed b. Eşref el-Hüseynî, es-Semerkandî’nin Belli Başlı Kelami Görüşleri (Allah ve İman Anlayışı), AÜSBE, Erzurum, 1987 (Basılmamış Doktora Tezi). Zekiyyüddin Şaban, Usulu’l-Fıkhi’l-İslâmi, Mektebetü’l-İrşâd, 2016, İstanbul. Zeydan, Abdulkerim, el-Vecîz fi Usuli’l-Fıkhi, Müessetü’r-Risâle Nâşirun, Beyrut, 2010.