Molla Sadrâ'nın Hudûs Yorumu

Yıl 2019, Cilt: 17 Sayı: 2, 474 - 495, 31.12.2019

Mahmut Meçin , Ali Çaksu

https://doi.org/10.18317/kaderdergi.615156

Öz

Âlemin zaman içinde vücûda gelip
gelmediğine dair tartışma düşünce tarihinde kadim bir geçmişe sahiptir. Platon
öncesi döneme kadar izleri sürülen söz konusu tartışma İslâm düşünce tarihinde
de önemli bir yer işgal eder. Kelam ile felsefe ekolleri arasında cereyan eden
münazaralarda kelamcılar, âlemin yokluğu üzerinde bir zaman geçtikten sonra
yaratıldığını ileri sürerken filozoflar ise Allah’ın âlemden zamansal olarak
değil zatî bir öncelikle mukaddem olduğunu savunurlar. Klasik dönem sonrası
devam eden tartışmalarda probleme dair yeni çözümler ortaya konulmuştur. Bu
makale klasik dönem sonrası İslam felsefesinin önemli
simalarından biri olan Molla Sadrâ’nın hudûs anlayışını konu almaktadır.
Kendinden önceki hudûs yaklaşımlarını değerlendiren Molla Sadrâ, hareket-i
cevherî teorisi bağlamında probleme yeni bir yorum getirir. Hareket ve
zamanı, seyyal varlığın birer boyutu olarak gören Sadrâ’ya göre hareketin
bizzat kendisi anlamına gelen yaratmanın olmadığı mevhum bir zamanın varlığı
söz konusu olamaz. Bu anlamda âlem, öncesinde yokluk olan muayyen bir zaman
diliminde yaratıldığı anlamda hâdis değil, yaratmanın zaman mecrasında
gerçekleştiği anlamda hâdistir. Metafiziğin
en girift meselelerinden biri olan bu problem hakkında Molla
Sadrâ’nın yorumu kelamcılar ile filozoflar
arasında kısırdöngüye dönüşen tartışmalarda bir uzlaştırma ve inkişaf sadedinde
görülebilir.

Anahtar Kelimeler

Kelâm, Molla Sadrâ, Hudûs, Kıdem, Hareket-i Cevherî, Zaman

Kaynakça

• Açıkgenç, Alparslan. “İslâm Düşüncesinde Zaman Anlayışının Felsefî Tahlili”. Uluslararası İslâm Medeniyetinde Zaman Sempozyumu. Ed. Bilal Kuşpınar. I: 19-28. (Konya: Selçuklu Belediyesi, 2015).
• Aştiyânî, Seyyid Celaleddin. Şerh-ı Hâl ve Arâ-ı Felsefî Molla Sadrâ. Kum: Müessese-ı Bustan-ı Kitab, 1378/1999.
• Atay, Hüseyin. Farâbî ve İbn Sînâ’ya Göre Yaratma. Ankara: Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları, 1974.
• Cürcânî, Seyyid Şerif Ali b. Muhammed. Kitabu’t-Ta’rifât. thk. Muhammed Abdurrahman el-Mer‘aşlî. Beyrut: Dârü'n-Nefâis, 2003.
• Dinanî, Gholam Huseyin İbrahim. Muamma-yı Zaman ve Hudûs-ı Cihân. Tahran: Muessese-ı Pijuheşi-i Hikmet ve Felsefe-i İran, 2014.
• Doru, Mehmet Nesim. “Mîr Dâmâd’ın Hudûs Konusunda İbn Sînâ’ya Yönelttiği Eleştiriler ve Hudûs-u Dehrî Görüşü”. Felsefe Dünyası. 56 (2012/2): 249-273.
• Bâkıllânî, Ebu Bekir. Kitâbü’t-Temhîd. Beyrut: Dârü’l-Meşrık, 1957.
• Fazlurrahman. The Philosophy of Mulla Sadra. Albany: State University of New York, 1975.
• Fazlurrahman. “Mîr Dâmâd’ın Hudûs-i Dehrî Kavramı: Safeviler Dönemi İran’da Tanrı-Âlem İlişkisi İle İlgili Çalışmalara Bir Katkı”. trc. M. Nesim Doru. İstanbul Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi. 27 (2012): 231-246.
• Gazzâlî, Ebû Hâmid. Tehâfütü’l-felasife. thk. Süleyman Dünya, Tahran: Şems-i Tebrizî, 1382/2003.
• Hacı Yusuf, Muhammed. İbnü’l-Arabî: Zaman ve Kozmoloji. trc. Kadir Filiz. İstanbul: Nefes Yayınları, 2016.
• Izutsu, Toshihiko. “Mîr Dâmâd ve Metafiziği”. trc. M. Nesim Doru. Eskiyeni. 30 (Bahar 2015), 175-184.
• İbn Rüşd, Ebü’l-Velîd Muhammed b. Ahmed. Faslu’l-makâl. Beyrut: Daru’l-Meşrık, 1986.
• İbn Sînâ, Ebû Alî. el-İşârât ve’t-tenbîhât. (Nasıruddin et-Tûsî’nin Şerhli Metni). Kum: Neşru’l-Belağe, 1375/1996.
• İbn Sînâ, Ebû Alî. el-Mebde’ ve’l-me‘âd. tsh. A. Nûrânî. Tahran: Müessese-i Mütâla‘ât-ı İslâmî, 1363/1984.
• İbn Sînâ, Ebû Alî. eş-Şifâ: el-İlâhiyât. thk. Said Zayed, Kum: Mektebetü Ayetullah el-Mer‘aşî, 1404HK.
• İbn Sînâ, Ebû Alî. et-Ta‘likât. thk. Abdurrahman Bedevî. Beyrut: Mektebü’l-İ‘lâmi’l İslâmî, 1404HK.
• İbnü’l-Arabî. Fusûsu’l-Hikem. trc. Hamza Kılıç. İstanbul: İnsan Yayınları, 2014.
• Kant, Immanuel. Critique of Pure Reason. trc. Norman Kemp Smith. New York: Palgrave Macmillan, 2003.
• Kaya, Cüneyt. Varlık ve İmkân. İstanbul: Klasik Yayınları, 2011.
• Kılıç, Muhammed Fatih. “İbn Sînâ’nın Hudûs Yorumu”. Beytulhikme: An International Journal of Philosophy. 1/2 (2011): 105-132.
• Kılıç, Muhammed Fatih. “İbn Sînâ’nın Kelâmcıların Hudûs Görüşüne Yönelttiği Eleştiriler”. Divan: Disiplinlerarası Çalışmalar Dergisi. 15/28 (2010/1): 115-134.
• Leaman, Oliver. İslâm Felsefesi: Giriş. trc. Şamil Öçal. İstanbul: Hece Yayınları, 2014.
• Mir Dâmâd. el-İmazât. Musannefât-ı Mîr Dâmâd içinde, thk: Abdullah Nurânî. Tahran: İntişârât-ı Encümen-ı Asâr ve Mefâhir-i Ferheng, 1381/2002.
• Mir Dâmâd. el-Kabasât. Thk. Mehdi Muhakkik vd. Tahran: İntişârât-ı Danişgâh-ı Tahran, 1367.
• Molla Sadrâ, Sadrüddîn Muhammed b. İbrâhîm b. Yahya Kavâmî Şîrâzî. el-Hikmetu’l-müteâliye fi esfâri'l-aklîyyeti'l-erbaâ. Beyrut: Dar-ı Ehya-ut-Turas, 1981.
• Molla Sadrâ, Sadrüddîn Muhammed b. İbrâhîm b. Yahya Kavâmî Şîrâzî. el-Meşâ’ir. thk. Henry Corbin. Tahran: Kitaphane-i Tahûrî, 1363/1984.
• Molla Sadrâ, Sadrüddîn Muhammed b. İbrâhîm b. Yahya Kavâmî Şîrâzî. Kitabü’l-Meşâ‘ir: Metafiziğe Giriş. nşr ve trc. A. Kamil Cihan, Fevzi Yiğit, Salih Yalın. İstanbul: Endülüs Yayınları, 2019.
• Molla Sadrâ, Sadrüddîn Muhammed b. İbrâhîm b. Yahya Kavâmî Şîrâzî. el-Mezâhiru’l-ilâhiyye. tsh. Seyyid Muhammed Hamanei. Tahran: Bunyâd-ı Hikmet- i Sadrâ, 1387/2008.
• Molla Sadrâ, Sadrüddîn Muhammed b. İbrâhîm b. Yahya Kavâmî Şîrâzî. Esrâru’l-âyât. thk. Muhammed Hacevî. Tahran: Encümen-i Hikmet ve Felsefe, 1360/1981.
• Molla Sadrâ, Sadrüddîn Muhammed b. İbrâhîm b. Yahya Kavâmî Şîrâzî. et-Tasavvur ve’t-Tasdik. Kum: İntişârât-ı Bidar, 1371/1992.
• Molla Sadrâ, Sadrüddîn Muhammed b. İbrâhîm b. Yahya Kavâmî Şîrâzî. Hudûsu’l-âlem. thk. Seyid Hüseyin Museviyân. Tahran: İntişârât-ı Mevlâ, 1366/1987.
• Molla Sadrâ, Sadrüddîn Muhammed b. İbrâhîm b. Yahya Kavâmî Şîrâzî. Mefâtihu’l-gayb. thk. Muhammed Hacevî. Tahran: Müessese-i Tahkikât-ı Ferhengî, 1363/1984.
• Molla Sadrâ, Sadrüddîn Muhammed b. İbrâhîm b. Yahya Kavâmî Şîrâzî. Risaletu fi’l-hudûs. thk. Seyyid Hüseyin Museviyân. Tahran: Bunyâd-ı Hikmet-i İslâmî, 1378/1999.
• Mutahharî, Murtaza. Felsefe Dersleri 1. trc. Ahmet Çelik. İstanbul: İnsan Yayınları, 1997.
• Ramin, Ferah. “Mebânî Sadrü’l Müteellih el-Felsefiyye”. Rekâizu Felsefeti Sadrü’l-Müteellihîn eş-Şirâzî el- Mebânî ve’l-Mütemerkizât. Beyrut: Darü’l-maârif al-hikemiye, 2008. Rizvî, Sajjad H.. “Time and Creation: The Contribution of Some Safavid Philosophies” RPF (Revista Prtuguesa de Filosofia, 62 (2006): 713-737.
• Surûş, Abdülkerim. Evrenin Yatışmaz Yapısı. trc. Hüseyin Hatemi. İstanbul: İnsan Yayınları, 2008. Topaloğlu, Bekir. İslâm cılarına ve Filozoflarına Göre Allah’ın Varlığı (İsbat-ı Vacib). Ankara: DİB Yayınları,1998.
• Topaloğlu, Bekir. “Hudûs”. Diyanet İslâm Ansiklopedisi. 18: 304-309. İstanbul: TDV Yayınları, 1998.
• Ubûdiyet, Abdurresul. Deramedi bı Nizam-ı Hikmet-i Sadrâî. Tahran: Sazıman-ı Mutalaâ ve Tedvîn-i Kütüb-i Ulûm-i İnsanî Danişgâhha, 1394/2015.