Necessary Causality and Miracle in Mu'tazila: An Analysis within the Frame of Nature (Tabʽ) Theories

Yıl 2020, Cilt: 18 Sayı: 1, 31 - 60, 30.06.2020

Ahmet Mekin Kandemir

https://doi.org/10.18317/kaderdergi.683826

Cited By: 4

Öz

This article is focused on the theory of nature (ṭabʽ) advocated by some of the early Muʽtazilī scholars such as Muʻammar b. ʽAbbād al-Sulamī (d. 215/830), Abū Isḥāq al-Naẓẓām (d. 231/845), Abū ʽUthmān al-Jāḥiẓ (d. 255/869) and Abū al-Qāsim al-Kaʽbī (d. 319/931)  and its consequences about causality and miracle. The supporters of the ṭabʽ theory argue that Allah creates all beings with innate and permanent natures and these natures determine all movements and events in universe, and that necessary causal relationships based on it prevail in the universe. But this understanding was criticized and rejected by the majority of Muslim theologians. The focal point of the criticism is God’s agency and His relationship with the universe. The acceptance of such necessary causality in the universe would make it impossible for God to intervene in nature, that is to create a miracle. So, miracles will be the work of the place where it occurs like all other acts when the concept of nature is accepted. In this case, it will not be possible to prove the omnipotence of God and belief in prophethood, which forms the basis of two principles of Islamic belief. This study deals with the dimensions of compulsory causality in the thought of naturalist Muslim theologians by addressing two questions: how the issue of miracle is grounded, and whether a divine intervention in nature of entities is possible.

Anahtar Kelimeler

Kalām, Muʽtazila, The theory of tabʽ, Causality, Illiyah, Necessity, al-Nazzam

Muʽtezile’de Zorunlu Nedensellik ve Mucize: Tabiat (Tabʽ) Teorileri Çerçevesinde Bir İnceleme

Öz

Bu makalede, ilk dönem Muʽtezile âlimlerinden Muʽammer b. Abbâd es-Sülemî (ö. 215/830), Ebû İshâk İbrahim b. Seyyâr en-Nazzâm (ö. 231/845), Ebû Osman el-Câhız (ö. 255/869) ve Ebu’l-Kâsım el-Belhî el-Kaʽbî (ö. 319/931) tarafından savunulan tabʽ/tabiat teorisi ve bunun nedensellik ve mucize ile ilgili sonuçları ele alınmıştır. Tabʽ teorisini benimseyenler Allah Teâlâ’nın yarattığı tüm varlıklara sabit ve değişmez tabiatlar yerleştirdiğini, bu tabiatların onların tüm hareketlerini ve doğadaki olayları belirlediğini, evrende de buna dayalı zorunlu nedensel ilişkilerin hüküm sürdüğünü savunmaktadırlar. Fakat bu anlayış kelâmcıların çoğunluğu tarafından eleştirilmiş ve reddedilmiştir. Eleştirilerin odağında ise âlemde bu tarz zorunlu bir nedenselliğin kabul edilmesinin Allah’ın tabiata müdahale etmesini, yani mucize yaratmasını imkânsız kılacağı hususu yer almaktadır. Çünkü tabiat mefhumu kabul edildiğinde mucizelerin de diğer tüm fiiller gibi meydana geldiği mahallin tabiatının eseri olacağı ve bu durumda İslam inanç esaslarının temelini teşkil eden faal tanrı anlayışının ve nübüvvet inancının ispat edilemeyeceği düşünülmüştür. Bu çalışmada, tabiatçı kelâmcıların düşünce sisteminde zorunlu nedenselliğin boyutları, mucize konusunun nasıl temellendirildiği ve varlığın doğasına ilahi müdahalenin mümkün görülüp görülmediği konuları ele alınmıştır.

Anahtar Kelimeler

Kelam, Mutezile, Tab' Teorisi, Nedensellik, İlliyet, Zorunluluk, Nazzam

Kaynakça

• Aydın, Hasan. Eski Yunan’dan İslâm’ın Klasik Çağına Neden Kavramı ve Nedensellik Sorunu. İstanbul: Bilim ve Gelecek Kitaplığı, 2009.
• Bağdâdî, Abdülkâhir. el-Fark beyne’l-fırak. Thk. M. Osman El-Huşt, Kahire: Mektebü İbn Sînâ, 1988.
• Bağdâdî, Abdülkâhir. Usûlu’d-dîn. Thk. Ahmed Şemseddin, Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-ʻİlmiyye, 2002.
• Buhârî, Ebû Abdullah Muhammed b. İsmail. el-Câmiʻu’s-sahîh. Thk. Muhibuddin el-Hatîb. Kahire: Mektebetü’s-Selefiyye, 1400 H.
• Buhârî, Ebû Abdullah Muhammed b. İsmail. el-Câmiʻu’s-sahîh. Thk. Muhibuddin el-Hatîb. Kahire: Mektebetü’s-Selefiyye, 1400 H.
• Bulut, Halil İbrahim. “Mucize”. TDV İslâm Ansiklopedisi. 30/350-352. İstanbul: TDV Yayınları, 2005.
• Bulut, Halil İbrahim. Nübüvveti İspat Açısından Hissî Mûcizeler. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2001.
• Bulut, Halil İbrahim. “Nedensellik Ya Da Hissi Mucizelerin İmkânı Meselesi”. Bir Kelâm Problemi Olarak Din-Dünya İlişkisi. Çorum: 2002
• Câhız, Ebû Osman Amr b. Bahr. “el-Mesâil ve’l-cevâbât fi’l-maʻrife”. Resâilü’l-Câhız. Thk. Abüsselam Harun, 4/47-65. Beyrut: Dâru’l-Cîl, 1979.
• Câhız, Ebû Osman Amr b. Bahr. “Hüceci’n-nübüvve”. Resâilü’l-Câhız. Thk. Abüsselam Harun. 3/223-281. Beyrut: Dâru’l-Cîl, 1979.
• Câhız, Ebû Osman Amr b. Bahr. “Kitâbu’l-Kıyân”. Resâilü’l-Câhız. Thk. Abdüsselam Harun. 2/143-182. Kahire: Mektebetü’l-Hanci, 1963.
• Câhız, Ebû Osman Amr b. Bahr. ed-Delâil ve’l-iʻtibâr ʻale’l-halki ve’t-tedbîr. Beyrut: Dârü’n-Nedveti’l-İslâmiyye, 1988.
• Câhız, Ebû Osman Amr b. Bahr. Kitâbu’l-Hayevân. Thk. Abdüsselam Harun. 7 Cilt. Mısır: Mustafa el-Bâbî el-Halebî, 1965-1969.
• Cürcânî, Seyyid Şerif. et-Taʻrifât. Beyrut: Mektebetü Lübnan, 1985.
• Cürcânî, Seyyid Şerif. et-Taʻrifât. Beyrut: Mektebetü Lübnan, 1985.
• Cüveynî, İmâmü’l-Harameyn. Kitâbü’l-İrşâd ilâ kavâtiʻil-edille fî usûli’l-iʻtikâd. Thk. Ahmed Abdurrahman es-Sâyih-Tevfîk Ali Vehbe. Mektebetü’s-Sekâfeti’d-Dînîyye, Kahire, 2009.
• Demir, Osman. Kelâm’da Nedensellik İlk Dönem Kelâmcılarında Tabiat ve İnsan. İstanbul: Klasik Yayınları, 2015.
• Düzgün, Şaban Ali. “Tabiat”. TDV İslâm Ansiklopedisi. 39/325-327. İstanbul: TDV Yayınları, 2010.
• Ebû Rîde, Abdülhâdî. Min şuyûhi’l-Muʻtezile İbrâhim b. Seyyâr en-Nazzâm ve arâuhu’l-kelâmiyye ve’l-felsefiyye. Kahire: Dârü’n-Nedîm, 1989.
• Emin, Ahmed. Duha’l-İslâm. 3 Cilt. Kahire: Mektebetü’l-İskenderiye, 2001.
• Erdemci, Cemalettin. Kelâm Kozmolojisine Giriş. Ankara: Araştırma Yayınları, 2007.
• Erdoğan, İsmail. “İslam Filozoflarına Göre Nübüvvet ve Mucize”. Fırat Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 1 (1996), 429-450.
• Ess, Josef van. “Ebu’l-Qâsem Kaʻbî”. Encyclopaedia Iranica. http://www.iranicaonline.org/articles/abul-qasem-al-balki-al-kabi-abdallah. Erişim: Tarihi: 30.09.2018.
• Eşʻarî, Ebu’l-Hasan. Makâlâtü’l-İslâmiyyîn ve ihtilâfi’l-musallîn. Thk. M. Muhyiddin Abdülhamid, 2 Cilt. Kahire: Mektebetü’n-Nahdiyyeti’l-Mısriyye, 1955.
• Evkuran, Mehmet. Sosyal Bilimler Mantığı ve Kelâm. Ankara: Araştırma Yayınları, 2005.
• Frank, Richard M. “Al-Maʻnâ: Some Reflections on the Technical Meanings of the Term in the Kalâm and Its Use in the Pyhsics of Muʻammar”. Journal of the American Oriental Society 87/3 (1967), 248-259.
• Gazzâlî, Ebû Hâmid. el-Munkizu mine’d-dalâl. Thk. Said Kerîm el-Fekî. İskenderiye: Dâru İbn Haldûn, t.y.
• Gazzâlî, Ebû Hâmid. Tehâfütü’l-felâsife (Filozofların Tutarsızlığı). nşr. Mahmut Kaya-Hüseyin Sarıoğlu. İstanbul: YEK Yayınları, 2014.
• Gölcük, Şerafettin &Toprak, Süleyman. Kelam: Tarih, Ekoller, Problemler. Konya: Tekin Kitabevi, 2016.
• Griffel, Frank. Gazzâlî’nin Felsefî Kelâmı. çev. H. İbrahim Üçer- M. Fatih Kılıç. İstanbul: Klasik Yayınları, 2012.
• Hansu, Hüseyin. Muʻtezile ve Hadis. Ankara: Otto Yayınları, 2012.
• Hayyât, Ebu’l-Hüseyn. el-İntisâr ve’r-redd ʻalâ İbni’r-Râvendî el-mülhid. Thk. H. S. Nyberg, Beyrut: Mektebü’d-Dârü’l-ʻArabiyye li’l-Kitâb, 1993.
• Horovitz, S. Yunan Felsefesinin Kelâma Etkisi. çev. Özcan Taşçı. İstanbul: Litera Yayıncılık, 2014.
• İbn Fûrek, Ebû Bekr. Mücerredü Makâlâti’ş-şeyh Ebi’l-Hasan el-Eşʻarî. Thk. Daniel Gimaret. Beyrut: Dârü’l-Maşrik, 1986.
• İbn Hazm, Ebû Muhammed Ali b. Ahmed. el-Fasl fi’l-milel ve’l-ehvâ ve’n-nihal. Metin ve çev. H. İbrahim Bulut. 3 Cilt. İstanbul: YEK Yayınları, 2017.
• İbn Kuteybe, Ebû Muhammed ed-Dîneverî. Te’vîlu muhtelifi’l-hadîs. Thk. Muhammed Abdürrahim. Beyrut: Dârü’l-Fikr, 1995.
• İbn Manzûr, Ebü’l-Fazl Cemâlüddîn. Lisânu’l-ʻArab. Thk. A. Ali Kebîr v.dğr. 6 Cilt. Kahire: Dâru’l-Meʻârif, t.y.
• İbn Metteveyh, Ebû Muhammed Hasan b. Ahmed. et-Tezkire fî ahkâmi’l-cevâhir ve’l-aʻrâz. Thk. S. Nasr Lütf-F. Budeyr ʻAvn. Kahire: Dârü’s-Sekâfe, 1975.
• İbn Meymûn, Ebû İmrân Maimonides. Delâletü’l-hâirîn. Thk. Hüseyin Atay. Kahire: Mektebetü’s-Sekâfeti’d-Dîniyye, t.y.
• İbn Rüşd, Ebu’l-Velîd. Tehâfütü’t-tehâfüt. Thk. Süleyman Dünya. Kahire: Dârü’l-Meʻârif, 1963.
• İbnü’l-Murtezâ, Ahmed b. Yahyâ. Bâbu zikri’l-Muʻtezile min Kitâbi’l-Münye ve’l-emel fî şerhi Kitâbi’l-Milel ve’n-nihal. Haydarabâd: Dârü’l-Meʻârif, 1898.
• İbnü’n-Nedîm, Ebu’l-Ferec. Fihrist. Thk. Rıza Teceddüd. Tahran: y.y., 1971.
• İsmail Fennî, Lügatçe-i Felsefe. İstanbul: Matbaa-i Amire, 1341 H.
• Kaʻbî, Ebu’l-Kâsım el-Belhî. Kitâbü’l-Makâlât ve maʻahû ʻUyûni’l-mesâil ve’l-cevâbât. Thk. Hüseyin Hansu-Râcih Kürdî-Abdülhamîd Kürdî. İstanbul: Kuramer Yayınları, 2018.
• Kaʻbî, Ebu’l-Kâsım el-Belhî. Tefsîru Ebî’l-Kâsım el-Kaʻbî el-Belhî. Cemʻ ve Thk. Hıdır M. Nebhâ. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-ʻİlmiyye, 2007.
• Kâdî Abdülcebbâr. el-Muğnî fî ebvâbi’t-tevhîd XV (en-Nübüvvât ve’l-muʻcizât). Thk. Mahmud Muhammed Kâsım. Ed. İbrahim Mezkûr-Taha Hüseyin. Kahire: t.y.
• Kâdî Abdülcebbâr. Kitâbü’l-Mecmûʻ fi’l-muhît bi’t-teklîf I. Cemʻ. İbn Metteveyh. Ed. J. J. Houben. Beyrut: Matbaʻatü’l-Katûlîkiyye, 1962.
• Kâdî Abdülcebbâr. Kitâbü’t-tevlîd min kitâbi’l-muğnî (Nedensellik Kitabı). nşr. Osman Demir. İstanbul: Klasik Yayınları, 2015.
• Kâdî Abdülcebbâr. Şerhu’l-usûli’l-hamse (Muʻtezile’nin Beş İlkesi). nşr. İlyas Çelebi. 2 Cilt. İstanbul: YEK Yayınları, 2013.
• Kâdî Abdülcebbâr. Tesbîtu delâili’n-nübüvve. nşr. M. Şerif Eroğlu-Ömer Aydın. İstanbul: YEK Yayınları, 2007.
• Kandemir, Ahmet Mekin. Muʽtezilî Düşüncede Tabiat ve Nedensellik. İstanbul: Endülüs Yayınları, 2019.
• Kazanç, Fethi Kerim. Kadî Abdulcebbâr’da Nedensellik Kuramı. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2014.
• Latifi, Rahim &Perimi, Ali. “Mucize ve Nedensellik Kanunu”. Misbah Dergisi 3/7-8 (2014), 117-136.
• Mâtûrîdî, Ebû Mansûr. Kitâbü’t-Tevhîd. Thk. Bekir Topaloğlu-Muhammed Aruçi, İstanbul: TDV Yayınları, 2001.
• McDermott, Martin J. The Theology of Al-Shaikh Al-Mufîd. Beyrut: Dar el-Machreq, 1986.
• Nader, Albert Nasri. Felsefetü’l-Muʻtezile. 2 Cilt. İskenderiye: Matbaʻatü Dâr, t.y.
• Nesefî, Ebu’l-Muʻîn. Tabsiratü’l-edille fî usûli’d-dîn. Thk. Hüseyin Atay-Şaban Ali Düzgün. 2 Cilt. Ankara: DİB Yayınları, 2004.
• Nessar, Muhammed Abdüssettâr. “et-Tabiîyyât ve ʻalakâtüha bi’d-dîn ʻinde’n-Nazzâm el-Muʻtezilî”. Havliyyâtü Külliyeti’ş-Şerîa ve’l-Kânûn ve’d-Dirâsâti’l-İslâmiyye 12 (1995), 197-230.
• Neşşâr, Ali Sami. İslam’da Felsefi Düşüncenin Doğuşu. çev. Osman Tunç. 2 Cilt. İstanbul: İnsan Yayınları, 1999.
• Rahman, Yusuf. “Klasik Dönemdeki Kelam Ekollerine Göre Mucîze Anlayışı”. çev. Mustafa Akçay- H. İbrahim Bulut. Sakarya Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 4 (2001), 287-310.
• Saliba, Cemil. el-Muʻcemu’l-felsefî. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kitâbi’l-ʻÂlemî, 1994.
• Şehristânî, Ebu’l-Feth. el-Mile ve’n-nihal. Thk. Ebû Ali Mehnâ-Ali Hasan Fâʻûr. 2 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Maʻrife, 1993.
• Şerif el-Murteza, Resâilü’l-Murtezâ. Thk. Seyyid Ahmed el-Hüseynî. 2 Cilt. Kum: Matbaatü’l-Hayyam, 1405 H.
• Şeyh Müfîd Ebû Abdillah, Evâilü’l-makâlât (Beyrut: Dârü’l-Müfîd, 1993).
• Taberânî, Ebu’l-Kâsım Süleyman b. Ahmed. Muʻcemu’l-evsat. Kahire: Dârü’l-Harameyn, 1995.
• Taslaman, Caner. “Tanrı-Evren İlişkisi ve Mûcize Sorunu Açısından Determinizm, İndeterminizm ve Kuantum Teorisi”. M. Ü. İlâhiyat Fakültesi Dergisi 31 (2006/2), 163-186.
• Tehânevî, Muhammed Ali. Keşşâfu ıstılâhâti’l-funûn ve’l-ʻulûm. Thk. Ali Dahrûc. 2 Cilt. Beyrut: Mektebetü Lübnan, 1996.
• Wolfson, H. Austryn. Kelâm Felsefeleri. çev. Kasım Turhan. İstanbul: Kitabevi Yayınları, 2001.
• Yavuz, Yusuf Şevki. “İlliyyet (Kelam)”. TDV İslâm Ansiklopedisi. 22/121-123. İstanbul: TDV Yayınları, 2000.
• Yavuz, Yusuf Şevki. “Sarfe”. TDV İslâm Ansiklopedisi. 36/140-141. İstanbul: TDV Yayınları, 2009.
• Yavuz, Yusuf Şevki. “Mâtûrîdî’nin Tabiat ve İlliyete Bakışı”. Büyük Türk Bilgini İmâm Mâtûrîdî ve Mâtûrîdîlik. Ed. İlyas Çelebi. 54-64. İstanbul: M. Ü. İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 2012.