Osmanlı Kelâmında Mâtürîdîlik Vurgusu: Şerḥu’l-‘Aḳâid Haşiyelerindeki Tekvin Tartışmaları Bağlamında Bir İnceleme

Yıl 2020, Cilt: 18 Sayı: 1, 1 - 30, 30.06.2020

Mustafa Aykaç

https://doi.org/10.18317/kaderdergi.702403

Cited By: 3

Öz

Bu çalışmada Osmanlı döneminde Şerḥ’ul-’Aḳâid üzerine yazılan bazı hâşiyeler incelenerek, tekvin konusu bağlamında bu haşiye yazarlarının mezhebî kimlikleri tespit edilmeye çalışılmıştır. Amacımız Osmanlı medreselerinde Eş’arî kelâm kitaplarının okutulmasından hareketle Osmanlı’nın Eş’arîliği benimsediğine dair kanaatin doğru olup olmadığını tespit etmektir. Sa’deddîn et-Teftâzânî’nin (792/1390) Şerḥ’ul-’Aḳâid adlı eseri Osmanlı Devleti zamanında haşiyeleri ile birlikte okunan önemli bir kelâm kitabıdır. Ömer en-Nesefî’nin (537/1142) görüşlerinin Eş’arîlik perspektifinden şerh edildiği bu kitap, kelamın şerh ve hâşiye döneminin önemli örneklerinden biridir. Teftâzânî bu kitapta hem Mâtürîdî kelâm ekolünü benimseyen Nesefî’nin görüşlerini hem de kendi değerlendirmelerini beraberce anlatmıştır. Kitabın bu yapısı, üzerine hâşiyelerin yazılmasına ve Ehl-i sünnet’in iki kelâm ekolünün görüşlerinin bu kitap üzerinden tartışılmasına yol açmıştır. Bu çalışmada Osmanlı Dönemin meşhur kelâm âlimleri olan Aḥmed b. Mûsâ el-Ḥayâlî (875/1470), Muṣliḥuddîn Muṣṭafa el-Kestelî (901/1496) ve Ramażan b. Muḥammed’in (1017/1608) Teftâzânî’nin tekvin konusundaki görüşleri üzerine yazdığı şerhler incelenmiştir. Ḥayâlî’nin görüşlerinin anlaşılması bakımından Ḳul (veya Ḳavl) Aḥmed b. Ḫıżır el-Kâzerûnî (950/1543) ve Abdülḥakîm es-Siyâlkûtî’nin (1067/1657) açıklamalarına da yer verilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Kelâm, Osmanlı, Şerhu’l-Akâid, Hâşiye, Tekvin

Māturīdī Emphasis on Ottoman Kalam - An Analysis within the Context of Takwīn Debates in the Supercommentaries of Sharh al-‘Akāid

Öz

In this study, some postscripts (Ḥashiyah) written on Sharḥ al-Aqâid in the Ottoman Empire were examined and their sectarian identities were tried to be determined in the context of the Takwīn. Our aim is to determine the correctness of the opinion that the Ottoman Empire adopted the Ash’arism based on the reading of Ash’arian kalâm books in the Ottoman madrasahs. The book of al-Taftâzânî named Sharḥ al-Aqâid is an important kalâm book that was read together with its postscripts in the time of the Ottoman Empire. This book, in which the views of Omar al-Nasafī in his book named Aqâid is evaluated from the perspective of Ash’ari, is one of the important examples of the commentary and postscript period. In this book, al-Taftâzânî explained both the views of al-Nasafī, who adopted the school of Mâturidism, and his own evaluations together. This structure of the book led to the writing of postscripts and to discuss the views of the two theological schools of Ahl al-Sunnah through this book. In this study, the postscripts written by the Ottoman period famous kalâm scholars such as Ahmad b. Mûsâ al-Khayâlî (875/1470), Muṣliḥ al-dîn Moṣtafâ al-Kastalî (901/1496) and Ramaḍân b. Moḥammad (1017/1608) on the views of al-Taftâzânî were examined. In order to understand the views of al-Khayâlî, the postscripts of Ḳûl (or Ḳavl) Aḥmad b. Ḫıżır al-Kâzarûnî (950/1543) and Abd al-Ḥakîm al-Siyâlkûtî (1067/1657) are also included.

Anahtar Kelimeler

Kalam, Ottoman, Sharḥ al-Aqâid, Postscript, Takwîn

Kaynakça

• Barlak, Muzaffer. “İslâm İlim Tarihi İçinde Kelam Disiplininin Oluşum ve Gelişim Merhaleleri”. Kelam Araştırmaları Dergisi 14/2 (Haziran 2016), 480-508.
• Bebek, Adil. “Hayâlî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 17/3-5. İstanbul: TDV Yayınları, 1998.
• Beyżâvî, Ḳāḍî Nâṣıruddin 'Abdullah b. 'Ömer. Ṭavâli’u’l-Envâr min Meṭâli’i’l-Enẓâr. thk. Abbas Süleyman. Beyrut: Dârü'l-Cebel, Mektebetü’l-Ezheriyye li’t-Türâs, 1991.
• Cürcânî, Ali b. Muḥammed es-Seyyid eş-Şerîf. Kitâbü’t-Ta’rîfât. thk. Muḥammed Abdurrahman el-Mar’aşlî. Beyrut: Dârü’n-Nefâis, 2012.
• Demirci, Osman. Osmanlı Medreselerinde Kelam Öğretimi (İznik, İstanbul, Edirne, İstanbul). İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2012.
• Durmuş, İsmail. “İsferâyinî, İsâmüddin”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 22/516-517. İstanbul: TDV Yayınları, 2000.
• Ebû Ḥanîfe, Nu’mân b. S̱âbit. "Vaṣiyyetü’l-imâm Ebî Ḥanîfe". İmam-ı Azam’ın Beş Eseri. Çev. Mustafa Öz. İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Vakfı Yayınları, 2016.
• Ḥamidi, Muḥammed Sadık. “Mardin ve İlçelerinde Hâmidiye Medreseleri”. Uluslararası Medrese ve İlahiyat Kavşağında İslâmî İlimler Sempozyumu Bildirileri. ed. İsmail Narin. 427-457. Bingöl: Bingöl Üniversitesi Yayınları, 2013.
• Ḥayâlî, Aḥmed b. Mûsâ. "Ḥâşiyetü Ḥayâlî ’alâ Şerḥi’l-’Aḳâid". Şurûḥ ve ḥavâşîyü’l-’Aḳâidi’n-Nesefiyye. thk. Aḥmed Ferîd el-Mezîdî. 5 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1434.
• İbn Manzûr, Muḥammed b. Mükerrem. Lisânü’l-Arab. 15 Cilt. İran: Neşrü Edebi’l-Havze, 1405.
• İbn Sînâ, Ebû 'Alî el-Ḥüseyn b. 'Abdillâh b. 'Alî. Felsefe’nin Temel Konuları: en-Necât. çev. Kübra Şenel. İstanbul: Kabalcı Yayıncılık, 2013.
• İbn Sînâ, Ebû 'Alî el-Ḥüseyn b. 'Abdillâh b. 'Alî. Kitâbü'ş-Şifâ: Metafizik I. çev. Ekrem Demirli - Ömer Türker. İstanbul: Litera Yayınları, 2004.
• İbn Sînâ, Ebû 'Alî el-Ḥüseyn b. 'Abdillâh b. 'Alî. Kitâbü'ş-Şifâ: Metafizik II. çev. Ekrem Demirli - Ömer Türker. İstanbul: Litera Yayınları, 2005.
• İbn Sînâ, Ebû 'Alî el-Ḥüseyn b. 'Abdillâh b. 'Alî. İşaretler ve Tenbihler: el-İşârât ve’t-tenbîhât. çev. Ali Durusoy vd.. İstanbul: Litera Yayıncılık, 2005.
• 'Îcî, 'Aḍudullah ve'd-dîn 'Abdurraḥmân b. Aḥmed. el-Mevâḳıf fî 'ilmi kelâm. thk. Abdurrahman Umeyre. Beyrut: Darü'l-Ceyl, 1997.
• Kalaycı, Mehmet. “Osmanlı’da Eşarilik-Maturidilik İlişkisine Genel Bir Bakış”. İlahiyat Akademi Dergisi 5 (2017), 113-127.
• Kazanç, Fethi Kerim. “Ebü’l-Mu’în en-Nesefî’nin Kötülük Problemi Üzerine Düşüncelerinin Kelâmî Açıdan Bir Tahlili”. IV. Uluslararası Şeyh Şa’ban-ı Velî Sempozyumu. ed. Cengiz Çuhadar vd.. 1/49-74. Kastamonu: Kastamonu Üniversitesi Yayınları, 2017.
• Kestelî, Muṣliḥuddin Muṣṭafa. Ḥâşiyetü’l-Kestelî ’alâ Şerḥi’l-’Aḳâid. İstanbul: Fazilet Neşriyat, 2014.
• Ḳûl Aḥmed, İbn Ḫıżır el-Kâzerûnî. "Ḥâşiyetü Ḳûl Aḥmed ’ale’l-Ḥayâlî", Şurûḥ ve ḥavâşîyü’l-’Aḳâidi’n-Nesefiyye. thk. Aḥmed Ferîd el-Mezîdî. 5 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1434.
• Mâtürîdî, Ebû Mansûr. Kitâbü’t-Tevhîd. thk. Fethullah Huleyf. 3. Bs. İskenderiyye: Dârü’l-Câmiâti’l-Mısriyye, ts.
• Nesefî, Ebü’l-Mu'în Meymûn b. Muḥammed. Tabṣıratü’l-edille fî uṣûli’d-dîn. thk. Muhammed el-Enver Hâmid Îsâ. Kahire: el-Mektebetü’l-Ezheriyye li’t-Türâs, 2011.
• Öztürk, Yunus. “Şerh ve Otorite İlişkisi: XVII. Yüzyıla Ait Bir Şerhin Analizi”. Milel ve Nihal: İnanç, Kültür ve Mitoloji Araştırmaları Dergisi 14/1 (2017), 288-311.
• Ramażan Efendî, İbn Muḥammed. Şerḥu Ramażan Efendî ’alâ Şerḥi’l-’Aḳâid. Çenberlitaş: Şirket-i Sâhide-i Osmâniyye, 1320.
• Râzî, Faḫrüddîn Muḥammed b. 'Ömer b. Ḥüseyin. Muḥaṣṣalu efkâri'l-müteḳaddimîn ve'l-müteaḫḫirîn mine'l-'ulemâi ve'l-ḥukemâi ve'l-mütekellimîn. thk. Tâhâ Abdurraûf Sa'd. Tunus: Külliyyetü'l-Külliyâti'l-Ezheriyye, ts.
• Râzî, Faḫrüddin Muḥammed b. 'Ömer b. Ḥüseyin. Münâẓarâtü Faḫri’d-dîn er-Râzî fî bilâdi Mâ verâü’n-nehr. thk. Fethullah Huleyf. Beyrut: Dârü’l-Meşrık, ts.
• Ṣâbûnî, Nûreddîn Aḥmed b. Maḥmûd b. Ebî Bekr. Kitâbü’l-Bidâye mine’l-kifâye fî’l-hidâye fî uṣûli’d-dîn. thk. Fethullah Huleyf. İskenderiyye: Dârü’l-Ma'rife, 1969.
• Ṣâbûnî, Nûreddîn Aḥmed b. Maḥmûd b. Ebî Bekr. el-Kifâye fi’l-hidâye. thk. Muhammed Ârûçi. Beyrut: Dârü İbn Hazm, 2013.
• Siyâlkûtî, Abdülhakîm. Hâşiyetü Abdilhakîm es-Siyâlkûtî ’ale’l-Ḥayâlî, Şurûḥ ve ḥavâşîyü’l-’Aḳâidi’n-Nesefiyye. thk. Aḥmed Ferîd el-Mezîdî. 5 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1434.
• Şanal, Mustafa. “Osmanlı Devleti’nde Medreselere Ders Programları, Öğretim Metodu, Ölçme ve Değerlendirme, Öğretimde İhtisaslaşma Bakımından Genel Bir Bakış”. Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 7/1 (Aralık 2003), 149-168.
• Teftâzânî, Mes’ûd b. 'Ömer b. 'Abdullah Sa'deddîn. Şerḥu’l-’Aḳîdeti’n-Nesefiyye. thk. Mustafa Merzûkî. Cezayir: Dârü’l-Hüdâ, ts.
• Uludağ, Süleyman. “Maturidîlik”. Kelâm İlmi ve İslâm Akâidi: Şerḥ’ul-’Aḳâid. mlf. Sa’deddîn et-Teftâzânî. 20-36. İstanbul: Dergâh Yayınları, 2015.
• Yavuz, Yusuf Şevki. “Akāidü’n-Nesefiyye”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 2/217-219. (İstanbul: TDV Yayınları, 1989.
• Yeşilyurt, Temel. “Maturidilerde Tekvin Sıfatı ve Temellendirilmesi”. Kastamonu Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 1/1 (Ocak 2017), 9-23.
• Yılmaz, Sabri. Kelâm’da Te’vil Sorunu. Ankara: Araştırma Yayınları, 2009.
• Yücedoğru, Tevfik. “Ehl-i Sünnet Kelâmcılarında Tekvin Tartışması”. Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 2/2 (Aralık 1987), 253-261.