Kelâm ve Tasavvuf Açısından Kadere İman-Tevekkül İlişkisi

Yıl 2020, Cilt: 18 Sayı: 1, 177 - 209, 30.06.2020

Mustafa Ünverdi

https://doi.org/10.18317/kaderdergi.720136

Cited By: 1

Öz

Bu makalenin amacı kadere iman ve tevekkül ilişkisini kelâm ve tasavvuf disiplinleri açısından incelemektir. Tevekkül İslâm ahlâkında imanın olumlu özelliklerinden birisi olarak kabul edilir. İnsanın her şeye gücünün yetmediği gerçeğinden hareketle, insanın işinde bir başkasına dayanma ve güvenme ihtiyacı vardır. Dini açıdan bu varlık Tanrı’dır. Özellikle tasavvuf ilminde insan-Tanrı ilişkisi açısından tevekkül, kullukta önemli bir göstergedir. Bununla birlikte kavramın içeriği kelâmda kader inancıyla yakın ilişkilidir. Kadere iman ile kişinin sorumluluklarını taşıması ve üzerine düşeni yapması arasında ince bir çizgi vardır. Tasavvufî tevekkül anlayışında kulluğun zirve hâli olarak nitelenen iradeyi terk, teslimiyet ve tevekkül hâli, kelâmda her şeyin ilâhî kaderle olduğu inancıyla birleştiğinde, olumlu bir ahlâki tutum olan tevekkül, bir anda problemli bir olguya dönüşebilmektedir. Son iki asır İslâm toplumlarının geri kalmışlığında söz konusu problemin etkisi yadsınamaz. Ancak gerek tasavvuf gerekse Sünni kelâm literatüründe gelenekselleşmiş kadere imanın sağlıklı yorumu, insana ve topluma cesaret ve direnç veren bir tevekküle neden olabileceği de düşünülmelidir. Bu çalışmada kelâm ilminde irade, kudret, kazâ-kader inancı bakımından tevekkül kavramı ele alınmış ve kadere imanla tevekkülün olumlu ilişkisi sorgulanmıştır.

Anahtar Kelimeler

Kelâm, Tevekkül, Tasavvuf, Kader, İrade, Cebr, Fatalizm

The Relationship between Belief and Trust in God from the Point of Kalām and Sūfism

Öz

The purpose of this essay is to examine the relationship between belief in predestination and trust in God in terms of the disciplines of kalām and mysticism. Tawakkul is regarded in Islamic ethics as one of the positive characteristics of faith. Considering that humans cannot be all-powerful, they need to depend on and trusting another. As to religion, the being described is God. Notably, in Sūfism, tawakkul is a significant indicator of worshipping with reference to the human-God relationship. Moreover, the content of the concept is closely associated with the tenet of predestination in kalām. There is a fine line between being responsible and fulfilling the tasks given and the belief in destiny. In the Sūfī understanding of tawakkul, relinquishing the will described as the final state of the worshipping and the state of submission to and trust in God, which is a positive attitude, when combined with the kalām belief that everything happens by a divine decree, can turn into a problematic phenomenon. The impact of the problem in question on the underdevelopment of the Islamic societies in the last two centuries. However, it should be kept in mind that a sound interpretation of the traditional perception of the belief in destiny in both Sūfism and Sunnī kalām literature may lead to a tawakkul understanding encouraging and strengthening the human and the society. In the present study, the concept of tawakkul has been discussed with regard to the doctrines of will, power (qudrah), preordination-destiny (qāzā-qadar) within kalām discipline, and the positive relation of tawakkul with the belief in destiny has been investigated. 

Anahtar Kelimeler

Kalām, Mysticism, Tawakkul, Destiny, Will, Determinism (Jabr), Fatalism

Kaynakça

• Abdülbâki, Muhammed Fuâd, el-Mu’cemu’l-müfehres li-elfâzi’l-Kurʾâni’l-Kerîm. Kâhire: Dârü’l-Hadîs, 1987.
• Abdülcebbâr, Kâdî. Şerhu’l-Usûli’l-Hamse. thk. Abdülkerim Osman. Kâhire: Mektebetü Vehbe, 1996.
• Altıntaş, Ramazan. “Yazgıcı ve Özgürlükçü Tevekkül Anlayışının Çalışma Hayatına Etkileri”, Dini Araştırmalar 3 (Mayıs-Ağustos 2000). 113-136.
• Âmidî, Seyfüddin el-. Ebkârü’l-efkâr fî usûli’d-în. thk. Ahmed Muhammed el-Mehdî. 5 Cilt. Kahire: Dârü’l- Kütübi ve’l-Vesâiki’l-Kavmiyye, 2004.
• Arslan, Hulusi. “Mehmet Akif’in Kader ve Tevekkül Anlayışı”, Hikmet Yurdu 7/13 (Ocak-Haziran 2014/1) 11-27.
• Aydın, Hayati. “Kur’an’da İrade-Azm ve Tevekkül”. Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi 8/2 (2008), 53-75.
• Aydın, Ömer. “Kur’an’da Kader ve Özgürlük”. Kur’an Mesajı İlmî Araştırmalar Dergisi 4 (1998), 76-80.
• Aydın, Ömer. “Muhammad Abduh On Predestination and Free Will”, EKEV Akademi Dergisi 24 (Yaz 2005), 75-82.
• Babanzâde, Ahmed Naim. İslâm Ahlâkının Esasları. İstanbul: Çığır Yayınları, 1976.
• Cürcânî, Seyyid Şerif el-. Kitâbü’t-Ta’rîfât. thk. Muhammed Basel Uyun es-Sûd. Beyrut: Daru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2013.
• Cüveynî, İmâmü’l-Haremeyn el-. Kitabü’l-irşâd. çev. Adnan Bülent Baloğlu vd., Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2.Basım, 2012.
• Çağırcı, Mustafa. “tevekkül”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 41/1-2. İstanbul: TDV Yayınları, 2012.
• Düzgün, Şaban Ali. “Kaderi Farklı Kategoriler İçinde Okumanın İmkanı”. Kelâm Araştırmaları Dergisi 11/2 (2013), 1-9.
• Ebû Hanîfe, Nu’mân b. Sâbit. “el-Fıkhü’l-Ekber”, Akaid Risaleleri, ed. Ali Nar. İstanbul: Beyan Yayınları, 1998.
• Erginli, Zafer. Metinlerle Tasavvuf Terimleri Sözlüğü. çev. Zafer Erginli vd. İstanbul: Kalem Yayınevi, 2006.
• Ersoy, Mehmet Akif. “Fatih Kürsüsünde / Vaiz Kürsüde”, Safahat, https://safahat.diyanet.gov.tr/PoemDetail.aspx?bID=9&pID=66 (Erişim tarihi: 04.04.2020).
• Erzurumlu, İbrahim Hakkı. Mârifetname. çev. M. Faruk Meyan. İstanbul: Bedir Yayınevi, 1999.
• Esed, Muhammed. Kur’an Mesajı. çev. Cahit Koytak-Ahmet Ertürk, 3 Cilt. İstanbul: İşaret Yayınları, 1999.
• Eş‘arî, Ebü’l-Hasan el-. İbâne an usûli’d-diyâne. nşr. Dârü İbni Zeydûn. Beyrut: Dârü İbni Zeydûn, ts.
• Fazlurrahman. Kur’an’da Ana Konular. çev. Alparslan Açıkgenç. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 1996.
• Filibeli Ahmed Hilmi, Üss-i İslâm (İslâm’ın Esası). Sad. Adnan Bülent Baloğlu-Halife Keskin. (Ankara: TDV Yayınları, 1997.
• Fîrûzâbâdî, Ebü’t-Tâhir el-. Kâmusu’l-muhît. thk. Mecid Fethi Seyyit. 4 Cilt. Kâhire: Mektebetü’t-Tevfikiyye, ts.
• Gazzâlî, Ebû Hâmid el-. İhyâ-u ulûmi’d-din. çev. Ahmed Serdaroğlu. 4 Cilt. İstanbul: Bedir Yayınları ts.
• Gökcan, Mansur. “Tasavvufta Tevekkül Anlayışı”. Çukurova Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 18/1 (2018) 131-165.
• Hatip, Abdülaziz. “Allah’a Tevekkülün Lüzumu ve Mütevekkilin Alâmetleri”. Araşan Sosyal Bilimler Enstitüsü İlmî Dergisi 3-4 (2007), 37-52.
• Işık, Kemal. Maturîdî’nin Kelâm Sisteminde İmân Allah ve Peygamberlik Anlayışı. Ankara: Fütüvvet Yayınları, 1980.
• Izutsu, Toshihko. Kur’an’da Dînî ve Ahlâkî Kavramlar. çev. Selahattin Ayaz. İstanbul: Pınar Yayınları, 2010.
• İbn Fûrek, Ebû Bekr Muhammed b. el-Hasen. Mücerredü Makâlâti’ş-Şeyh Ebi’l-Hasan el-Eş‘arî. thk. Danyal Cimarya. Beyrut: Dârü’l-Meşrik, 1987.
• İbn Manzûr, Ebü’l-Fazl Cemâlüddîn Muhammed. Lisânü’l-Arab. thk. Abdullah Ali el-Kebîr-Muhammed Ahmed Hasbullah-Hâşim Muhammed eş-Şâzelî. 55 Cilt. Kâhire: Dârü’l-Meârif, ts.
• İbnü’l-Mürtezâ, Ahmed b. Yahya b. el-Mu’tezilî. Kitâbü’l-kalâid fî tahkîki’-l-akâid. thk. Elbîr Nasrî Nâdir. Beyrut: Dârü’l-Meşrık, 1986.
• İsfahânî, Râgıb el-. el-Müfredât fî garîbi’l-Kur’ân. thk. Muhammed Halil Aytenî. Beyrut: Dârü’l-Ma’rife, 2010.
• İzmirli, İsmail Hakkı. Yeni İlm-i Kelâm. 2 Cilt. İstanbul: Matbaatü Âmire, Hicri 1340-1343.
• Kaplan, İbrahim. “Muhammed İkbal’in Islahat Projesinde İnsanın Kaderi Problemi”. Kelâm Araştırmaları 1/1 (2003), 71-88.
• Karadeniz, Osman. “Seyyid Bey’in Kazâ-Kader’e Bakışı”. Türk Hukuk ve Siyaset Adamı Seyyit Bey Sempozyumu. İzmir: İzmir İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 1997, 115-131.
• Karaman, Fikret. “Tevekkül İnancı Üzerine Bir İnceleme”. Fırat Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 1 (1996), 67-92.
• Kârî, Ebü’l-Hasen Ali el-. Fıkh-ı Ekber Şerhi. çev. Hüseyin S. Erdoğan. İstanbul: Hisar Yayınevi, ts.
• Köycü, Erdoğan. “Tarihten Günümüze İnsan Sağlığının Korunması ve Tıbb-ı Nebevi’de Karantina Uygulamaları”. Uluslararası Tıbb-i Nebevi Kongresi 24-25 Haziran 2014, Ankara: SFN Yayıncılık, 2. Basım, 2016, 318-343.
• Kuşeyrî, Abdülkerim b. Hevâzin el. Kuşeyri Risalesi. çev. Dilaver Selvi. İstanbul:Semerkand Yayınları, 2009.
• Mâtürîdî, Ebû Mansûr el-. Kitâbü’t-Tevhîd. thk. Bekir Topaloğlu-Muhammed Aruçi. Ankara: İSAM Yayınları, 2005.
• Mâtürîdî, Ebû Mansûr el-. Te’vilâtü’l-Kur’an. Haz. Ertuğrul Boynukalın-Bekir Topaloğlu. 17 cilt. İstanbul: Mizan Yayınevi 2006.
• Mekkî, Ebû Tâlib el-. Kûtu’l-kulûb. çev. Dilaver Selvi. 4 Cilt. 3. Basım. İstanbul: Semerkand Yayınları, 2004.
• Mevlânâ, Celâleddîn-i Rûmî. Mesnevî-i Şerif. 4 Cilt. y.y., ts.
• Misbah, Üstad Muhammed Taki. “Tevekkül ve İlahî Kadere Hoşnutluk”. Misbah: İslamî Düşünce ve Araştırma Dergisi 6/13 (2017), 111-126.
• Muhâsibî, Hâris el-. Kalp Hayatı. çev. Abdulhakim Yüce. İstanbul: Işık Yayınları, 6. Basım. 2015.
• Müslim, Ebü’l-Hüseyn Müslim b. El-Haccâc el-. Sahihu Müslim, nşr. Ebû Kuteybe Nazar Muhammed Faryabi. Riyad: Dârü’t-Taybe, 2006.
• Namlı, Abdullah. “Kur’an Işığında Kader Konusunda Bakış”, Umde Dini Tetkikler Dergisi 1/1 (Aralık/2018), 65-87.
• Neşşâr, Ali Sâmi en-. İslâm’da Felsefî Düşüncenin Doğuşu. çev. Osman Tunç. 2 Cilt. İstanbul: İnsan Yayınları, 1999.
• Okumuş, Namık Kemal. “Kur’an Kıssaları Kaderci Anlayışa-Ezeli Yazgı Algısına Kaynak Teşkil Edebilir mi?”. Recep Tayyip Erdoğan Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 3 (2013), 31-97.
• Özdinç, Rıdvan. Akıl İrade Hürriyet. İstanbul: Dergâh Yayınları, 2013.
• Özköse, Kadir. “Erzurumlu İbrahim Hakkı’nın Tevekkül, Teslim ve Tefvîz Anlayışı”. Bütün Yönleriyle Erzurumlu İbrahim HakkıHazretleri Sempozyumu. (16-18 Kasım 2011). ed. Cengiz Gündoğdu. 555-568. Erzurum: 2012.
• Özsoy, Ömer. Sünnetullah. Ankara: Fecr Yayınevi, 2015.
• Pezdevî, Ebû Yüsr el-. Usûlü’d-dîn. çev. Şerafettin Gölcük. Ehl-i Sünnet Akâidi. İstanbul: Kayıhan Yayınları, 2. Basım, 1998.
• Sâbûnî, Nûreddîn es-. Kitâbü’l-Bidâye. thk. Fethullah Huleyf. Mısır: Dârü’l-Meârif, 1969.
• Sağıroğlu, Tuğba. Mevlânâ’nın Mesnevî Adlı Eserinde Tevekkül Anlayışı. Ankara: Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2009.
• Semerkandî, Ebû’l-Leys es-. Tefsîrüs-Semerkandî (el-müsemmâ) Bahru’l-Ulûm. thk. Ali Muhammed Muavvız-Âdil Muhammed Abdülmevcûd. 3 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1993.
• Sühreverdî Şehâbeddîn es-. Avârüfü’l-meârif (Gerçek Tasavvuf). çev. Dilaver Selvi. Ankara: Semerkand Yayınları, 5. Basım, 2000.
• Şehristânî, Ebü’l-Feth Tâcüddîn eş-. el-Milel ve’n-nihal, thk. Muhammed Seyyid Geylânî. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Ma’rife, 2. Basım, 1975.
• Teftazânî, Sa’düddîn et-. Şerhü’-l-akâid. çev. Süleyman Uludağ. Kelâm İlmi ve İslâm Akâidi. İstanbul: Dergâh Yayınları, 6. Basım, 2013.
• Ünverdi , Veysi. “Kâdî Abdülcabbâr’da İrâdenin Aktörleri ve İrâde Özgürlüğü”, Gümüşhane Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 1/2 (2012), 141-158.
• Ünverdi, Veysi. “Mâtürîdî’de İnsanın Sorumluluğu”. Usûl İslâm Araştırmaları 20, (Temmuz-Aralık 2013), 47-80.
• Ünverdi, Veysi. “Eş‘arî ve Ebû’l-Muîn en-Nesefî’de Kesb Teorisi”. Diyanet İlmî Dergi 1 (2015), 71-100.
• Watt, W. Montgomery. İslâm Düşüncesinin Teşekkül Devri. çev. Ethem Ruhi Fığlalı. Ankara: Umran Yayınları, 1981.
• Yazır, Elmalılı Muhammed Hamdi. “Tövbe”. Ceride-i İlmiyye 4/41, 1208-1212.
• Yeniterzi, Emine. “Mevlânâ’da Çalışma ve Tevekkül”. 7. Millî Mevlânâ Sempozyumu. 74-80. Konya: Selçuk Üniversitesi, 1995.
• Zemahşerî, Ebü’l-Kâsım ez-. el-Keşşâf an hakâiki gavâmizi’t-tenzîl ve uyûni’l-ekâvîl. thk. Âdil Ahmed Abdülmevcud-Ali Muhammed Muavvız. 6 Cilt. Riyad: Mektebetü’l-Abîkân, 1998.