Kādî Abdülcebbâr’ın Düşüncesinde Dilin Yeri

Yıl 2022, Cilt: 20 Sayı: 1, 369 - 397, 30.06.2022

Mesut Erzi

https://doi.org/10.18317/kaderdergi.1065833

Cited By: 1

Öz

Kādî Abdülcebbâr’ın düşünce dünyası incelendiğinde bunun, Tanrı’nın insanı sorumlu kılabilmesinin imkânı üzerine kurulu olduğu anlaşılmaktadır. Eş deyişle o, teklif merkezli inşa edilen bir düşünce evreni ve düzenine sahiptir. Bu yüzden de onun usûlü’d-dîn şeklinde adlandırdığı düşüncesinin içeriğini insanın sorumlulukları oluşturmaktadır. İnsanın bu sorumlulukları ise akıl yoluyla kendisine bildirilen yükümlülükler anlamında akliyyât ve akıl tarafından tayin edilmesinin olanak dışı olmasından ötürü ancak vahyin gönderilmesiyle mesul tutulacağı hususlar mânasında nübüvvât (sem‘iyyât) olmak üzere iki temel başlık altında toplanmaktadır. Akliyyât, aklî teklif sahasını; nübüvvât ise sem‘î (şer‘î) teklif alanını tanımlar. Akliyyâtın kapsamında tevhid ile adalet ilkeleri ve bu ilkelerle bağlantılı mevzular bulunmaktadır. Teklifin bu kısmında Kādî Abdülcebbâr’ın sistemi tamamen akıl tarafından kurulmaktadır. Öyle ki akıl hem öğrenmekle mükellef olduğu ilimleri öğrenir hem de yapması gereken amelleri tespit eder. Bu nedenle Kādî’ye ait sistemde bu noktaya kadar vahye gereksinim duyulmamaktadır. Nübüvvâtın içeriğini oluşturan sem‘î teklif ise aklî teklifle yükümlü tutulan şeylerin yapılmasından sonra söz konusu olup sisteme dahil olmaktadır. Öyle ki sem‘î teklif, aklî teklifin dışında kalan ve ancak sem‘ (vahiy) vasıtasıyla bilinebilen hususlara ihtiyaç duyulduğunda gündeme gelmektedir. Adı geçen bu hususlara örnek vermek gerekirse zinanın ahlaki çöküntüye sebep olduğu bilgisi, namaz ve oruç gibi şer‘î ibadetlerle maslahatlar zikredilebilir. Kādî Abdülcebbâr’ın düşüncesinin içeriğini oluşturan söz konusu akliyyât ve nübüvvâtın (sem‘iyyât) ispat edilmesi, temellendirilmesi ve gerekçelendirilmesi amacıyla üç farklı delil türünün kullanıldığı gözlemlenmektedir. Bunlar sırasıyla aklî, sem‘î ve lugavî (dil) delillerdir. Bu delillerden her birinin kendine ait, yetkili tek mercii addedildiği bir etkinlik alanı bulunmaktadır. Nitekim akliyyât bahislerinde aklî delil, şer‘iyyât meselelerinde sem‘î delil ve dil mevzularında da lugavî delil esas alınmaktadır. Bu araştırma lugavî delilin, yani dilin Kādî Abdülcebbâr’ın düşüncesinde söz sahibi kabul edildiği alanı detaylandırıp kapsamlı hale getirmeyi hedeflemektedir. Eş deyişle bu makalede telif edici rol oynayan etken, dilin bir istidlâl yöntemi olarak Kādî Abdülcebbâr’ın düşüncesindeki yerinin ve etki sahasının ne ölçüde olduğu sorusunun en yalın cevapla açıklanıp ortaya konulmasıdır.

Anahtar Kelimeler

Kelâm, Mu‘tezile, Kādî Abdülcebbâr, Düşünce, Dil, Akıl, Teklif

The Role of Language in Qâdî ‘Abd al- Jabbâr’s Thought

Öz

The thought system of Qâdî ‘Abd al-Jabbâr, who is a productive intellectual worker in the Mu‘tazilî school, is established on the contingency (imkân) of obligation (taklîf) of the God upon people. In other words he has a universe and order of thought which is built around the term obligation. Therefore, the content of Qâdî’s aforementioned thought which has a very significant place in Mu‘tazilî thought is constituted of responsbilities of human beings. These responsibilities of the human beings are gathered under the title of rational ones (aqliyyât) in terms of being held responsible by reason and the title sem‘iyyât which covers the things that fall under the category of responsibilities that can be only known by revelation (wahy) due to the imposibility of being assigned by the sole reason. In short, aqliyyât corrresponds to the rational field of obligation whereas se‘miyyât corresponds to the legal (shar’i) field of responsibility. The responsibilites under the title aqliyyât are such as tawhîd, justice, and other non-primary premises that serve as instruments for comrehending these two terms. The content of sem‘iyyât, on the other hand, is constituted of the issues that fall outside of the rational obligation (taklîf al-aqlî) and can only be known by means of sam‘ (revelation) such as the knowledge that adultry leads to moral corruption or the knowledge of juristic worships. We can observe that Qâdî ‘Abd al-Jabbâr, did make use of three different kinds of proofs in order to prove, found, and justify the aforementioned issues which lay the foundations for his thought. These are rational (aqlî), revelational (sam‘î) and linguistic (lugawi) proofs, respectively. For each of these kinds of proofs there is an idiosyncratic domain of coverage on which that kind of proof is considered as the unique authority. This research aims to elaborate the domain the only authority of which is the linguistic proofs and also aims to render it comprehensive. So to speak, the motivating factor of this research is to clarify the question of to what extent the language plays a role in Qâdî’s thought and its domain of influence in the simplest way.

Anahtar Kelimeler

Kalām, Mu‘tazila, Qâdî ‘Abd al-Jabbâr, Thought, Language, Reason, Obligation

Kaynakça

• Alkhattaf, Hasan. “Mu‘tezilî Aklın Mahiyeti”. Artuklu Akademi, I2/I2, (2015), 122-131.
• Altunya, Hülya. “Kâdî Abdülcebbar'da Söz (Kelâm)-Anlam İlişkisi -Kasdu'l-Mütekellim Problemi Bağlamında-. Isparta: Süleyman Demirel Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Doktora Tezi, 2009.
• Arslan, Hulusi. Mu‘tezile’de İyilik ve Kötülük (Hüsün ve Kubuh) Problemi. İstanbul: Endülüs Yayınları, 2021.
• Aslan, İbrahim. “Mutezile Kelâmında Düşünce (Nazar)-Bilgi İlişkisi -Kadı Abdulcebbar Örneği-“. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 51/1, (2010), 160-163.
• Aslan, İbrahim. Kadı Abdulcebbar'da Kelam Yöntemi. Ankara: Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Doktora Tezi, 2007.
• Aslan, İbrahim. Kâdî Abdulcebbâr’a Göre Aklın ve Dilin Sınırlarında Kur’an. Ankara: Ankara Okulu, 2016.
• Aytepe, Mahsum. İlahi Yardım ve Özgürlük Diyalektiği (Mu‘tezile’nin Lütuf Teorisi). İstanbul: Endülüs Yayınları, 2018.
• Barlak, Muzaffer. Kelâm’da Nübüvvet Tartışmaları: Bakıllânî ve Kâdî Abdülcebbâr Örneğinde Eş’ariyye-Mu’tezile Kiritiği. Ankara: Ankara Okulu, 2015.
• Bulğen, Mehmet. “Klasik Dönem Kelâmında Dilin Gücü”. Nazariyat: İslâm Felsefe ve Bilim Tarihi Araştırmaları Dergisi, 5/1 (Nisan 2019), 37-58.
• Bulğen, Mehmet. Kelâm Atomculuğu ve Modern Kozmoloji. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı, 2015.
• Butur, Ali. Cessas ve Kâdı Abdulcebbar’ın Kıyas Anlayışlarının Karşılaştırılması. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2019.
• Câhiz. Kitâbü’l-Hayevân. nşr. Abdüsselam Muhammed Harun. 1. Cilt. Beyrut: Dâru İhyai't-Türasi'l-Arabi, 1969.
• Cengiz, Mehdi. Dilde Kesinlik Sorunu Anlatabilmenin İmkânı. İstanbul: Ketebe Yayınları, 2021.
• Demir, Osman. Kâdî Abdülcebbâr’da İnsan Psikolojisi Güdüler (Devâî) ve İnsan Davranışı Üzerindeki Etkileri. Bursa: Emin Yayınları, 2013.
• Ebû Sa‘de’, Mehri Hasan. el-İtticahü'l-aklî fî müşkileti'l-ma‘rife inde'l-Mu‘tezile. Kahire: Dârü'l-Fikri'l-Arabî, 1993.
• Ebû Zeyd, Nasr Hamid. İşkâliyyâtü'l-kırâe ve âliyyâtü't-te'vîl. Beyrut: el-Merkezü’s-Sekâfiyyü’l-Arabî, 1996.
• Eraslan, Abdulvasıf. Kâdî Abdülcebbâr’da Haber Nazariyesi. Diyarbakır: Dicle Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Doktora Tezi, 2019.
• Güdekli, Hayrettin Nebi. “Kelamî Yöntem Teorisi (Gâibin Şâhide Kıyası)”. İslam Düşüncesinde Teoriler. 1. Cilt. İstanbul: Ketebe Yayınları, 2021.
• İbn Fûrek, Ebû Bekr Muhammed b. el-Hasen el-İsfahânî. Mücerredü Makālâti’ş-Şeyh Ebi’l-Hasan el-Eşʿarî. nşr. Daniel Gimaret. Beyrut: Dârü'l-Meşrik, 1986.
• İbn Teymiyye, Derʾü teʿâruzi’l-ʿakl ve’n-nakl. nşr. Muhammed Reşad Salim. 1. Cilt. Riyad: Câmiatü’l-İmam Muhammed b. Suud el-İslâmiyye, 1979.
• Kādî Abdülcebbâr. el-Muğnî fî ebvâbi’t-tevhîd ve’l-‘adl. 15. Cilt. Kahire: ed-Dârü’l-Mısriyye li’t-Te’lîf ve’t-Terceme, 1963.
• Kādî Abdülcebbâr. el-Muğnî fî ebvâbi’t-tevhîd ve’l-‘adl. nşr. Ahmed Fuâd el-Ehvânî. 6/1. Cilt. Kahire: ed-Dârü’l-Mısriyye li’t-Te’lîf ve’t-Terceme, 1963.
• Kādî Abdülcebbâr. el-Muğnî fî ebvâbi’t-tevhîd ve’l-‘adl. nşr. Emîn el-Hûlî. 16. Cilt. Kahire: eş-Şeriketü’l-Arabî li’t-tıbâa ve’n-neşr, 1960.
• Kādî Abdülcebbâr. el-Muğnî fî ebvâbi’t-tevhîd ve’l-‘adl. nşr. İbrâhim Medkûr. 12. Cilt. Kahire: ed-Dârü’l-Mısriyye li’t-Te’lîf ve’t-Terceme, 1963.
• Kādî Abdülcebbâr. el-Muğnî fî ebvâbi’t-tevhîd ve’l-‘adl. nşr. Muhammed Mustafa Hilmi-Ebü’l-Vefâ Ganîmî. 4. Cilt. Kahire: ed-Dârü’l-Mısriyye li’t-Te’lîf ve’t-Terceme, 1963.
• Kādî Abdülcebbâr. el-Muğnî fî ebvâbi’t-tevhîd ve’l-‘adl. nşr. Muhammed Ali en-Neccâr-Abdülhalîm en-Neccâr. 11. Cilt. Kahire: ed-Dârü’l-Mısriyye li’t- Te’lîf ve’t-Terceme, 1963.
• Kādî Abdülcebbâr. el-Muğnî fi ebvâbi’t-tevhîd ve’l-adl, nşr. Mahmûd Muhammed Hudayrî. 5. Cilt. Kâhire: ed-Dârü’l-Mısriyye li’t-Te’lîf ve’t-Terceme, 1963.
• Kâdî Abdülcebbâr. el-Muğnî fi ebvâbi’t-tevhîd ve’l-adl. nşr. Ahmed Fuâd el-Ehvânî. 6/2. Cilt. Kahire: ed-Dârü’l-Mısriyye li’t-Te’lîf ve’t-Terceme, 1963.
• Kādî Abdülcebbâr. el-Muğnî fi ebvâbi’t-tevhîd ve’l-adl. nşr. Ebü’l- Alâ Afîfî. 13. Cilt. Kahire: ed-Dârü’l-Mısriyye li’t-Te’lîf ve’t-Terceme, 1963.
• Kādî Abdülcebbâr. el-Muğnî fi ebvâbi’t-tevhîd ve’l-adl. nşr. İbrâhim Ebyârî. 7. Cilt. Kahire: ed-Dârü’l-Mısriyye li’t-Te’lîf ve’t-Terceme, 1963.
• Kādî Abdülcebbâr. el-Muğnî fi ebvâbi’t-tevhîd ve’l-adl. nşr. Mustafa es-Sekkā. 14. Cilt. Kahire: ed-Dârü’l-Mısriyye li’t- Te’lîf ve’t-Terceme, 1963.
• Kādî Abdülcebbâr. el-Muğnî fi ebvâbi’t-tevhîd ve’l-adl. nşr. Tâhâ Hüseyin. 17. Cilt. Kahire: ed-Dârü’l-Mısriyye li’t-Te’lîf ve’t-Terceme, 1963.
• Kādî Abdülcebbâr. el-Muğnî fi ebvâbi’t-tevhîd ve’l-adl. nşr. Tevfik Tavîl-Saîd Zâyid. 8. Cilt. Kahire: ed-Dârü’l-Mısriyye li’t-Te’lîf ve’t-Terceme, 1963.
• Kādî Abdülcebbâr. Kitâbu’l-Mecmû‘ fi’l-muhît bi’t-teklîf. nşr. Daniel Gimaret- J. J. Hoube. 2. Cilt. Beyrut: Dârü’l-Meşrik, 1986.
• Kādî Abdülcebbâr. Kitâbu’l-Mecmû‘ fi’l-muhît bi’t-teklîf. nşr. J. J. Houben. 1. Cilt. Beyrut: Matbaʻatü‟l-Katûlîkiyye, 1962.
• Kādî Abdülcebbâr. Kitâbu’l-Mecmû‘ fi’l-muhît bi’t-teklîf. nşr. Jan Peters. 3. Cilt. Beyrut: Dârü’l-Meşrik, 1999.
• Kādî Abdülcebbâr. Müteşâbihü’l-Kurʾân. nşr. Adnan Muhammed Zerzur. 2. Cilt. Kahire: Dârü't-Türas, 1969.
• Kādî Abdülcebbâr. Şerhu’l-usûli’l-hamse. nşr. Abdülkerim Osman. Kahire: Mektebetu Vehbe, 1996.
• Kādî Abdülcebbâr. Tesbîtü delâili’n-nübüvve. nşr. Abdülkerim Osman. 1. Cilt. Beyrut: Dâru’l-Arabiyye, 1966.
• Kâsımî, Ahmed b. Muhammed b. Salah eş-Şerkî. İddetü’l-ekyâs fî şerhi maâni’l-esâs. San’a: Dâru’l-Hikmeti’l-Yemâniyye, 1995.
• Koloğlu, Orhan Şener. “Fenâ: Son Dönem Mutezilesinde Teklîfin Sonlandırılması Üzerine Tartışmalar”. Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 18/1 (2009), 425-468.
• Koloğlu, Orhan Şener. Cübbâîler’in Kelâm Sistemi. İstanbul: İSAM, 2011.
• Macit, Yüksel. Mu’tezilenin Fıkıh Usûlü Anlayışı. Kayseri: Erciyes Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2000.
• Maraz, Hüseyin. “Kâdî Abdulcebbar’ın Düşüncesinde Teklifin Gayesel Yorumu”. İnönü Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 6/1 (Bahar, 2015), 239-275.
• Maşalı, M. Emin. “Kâdî Abdülcebbâr’da Dilsel Delâlet”. Marife, 3/3 (Kış 2003), 154-162.
• Memiş, Murat. Mu’tezilî Bir Bakışla Bilgi Problemi. Ankara: Sarkaç Yayınları, 2011.
• Osman, Abdülkerim. Nazariyyetü’t-teklîf: Ârâu’l-Kādî Abdülcebbâr el-kelâmiyye. Beyrut: Müessesetü’r-Risale, 1971.
• Râzî, Fahreddin. Nihâyetü’l-ʿukūl fî dirâyeti’l-usûl. nşr. Said Abdüllatif Fude. 3. Cilt. Beyrut: Darü’z-Zehair, 2015.
• Saleh, Fauzan. The Problem of Evil in Islamic Theology: A Study on the Concept of al-Qabih in al-Qady Abd al-Jabbar al-Hamdan's Thought. Canada: Mc Gill University, 1992.
• Süyûtî. el-Müzhir fî ‘ulûmi'l-luga. nşr. Muhammed Ahmed Câdelmevlâ Bek-Ali Muhammed el-Bicâvî-Muhammed Ebü'l-Fazl İbrâhim. 1. Cilt. Kahire: Dâru İhyâi'l-Kütübi'l-Arabiyye, [t.y.].
• Tümer, Günay. “Brahmanizm”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 6/329-333. İstanbul: TDV Yayınları, 1992.
• Yavuz, Yusuf Şevki. “Nübüvvet”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 33/279-285. İstanbul: TDV Yayınları, 2007.
• Yılmaz, Özlem. Mu`tezile Kelâmında Teklîf Anlayışı. Samsun: Ondokuz Mayıs Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2011.
• Yürdagür, Metin. “Haşviyye”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 16/426-427. İstanbul: TDV Yayınları, 1997.
• Zeyne, Hüsnî. el-Akl inde’l-Mu‘tezile –Tasavvuru’l-Akl inde’l-Kâdı Abdilcebbar-. Beyrut: Dâru’l Âfâki’l-Cedîde, 1978.