The Concept of Additional Imposition (al-Taklīf al-Zāid) in Muʿtazilite Kalām

Yıl 2022, Cilt: 20 Sayı: 1, 71 - 95, 30.06.2022

Kevser Demir Bektaş

https://doi.org/10.18317/kaderdergi.1068312

Öz

One of the issues covered by Muʿtazila’s idea of justice is the subject of the imposition of moral obligation (taklīf). The concept of the obligation (taklīf), which expresses that God imposes some difficult acts on His servants and asks them to fulfill them, is important because it explains God’s justice for His servants and His wisdom in creating them. For this reason, the main emphasis in the matter of imposition has been on the veneration of the servants and rendering benefits to them in return for imposition. As a matter of fact, God offers His servants such a reward that it is not possible to achieve with anything other than obligation. This article presents examples of hypothetical obligations emphasizing the same issue. Al-taklīf al-zāid is an additional imposition period meaning that God does not end the life that he determines for the morally obliged (mukallaf), but prolongs the life of the servant in such a way that changes the result of his imposition. In Muʿtazilite thought, the issue of the additional imposition basically takes place in the form of two separate discussions about unbeliever and believer. While the additional imposition of the unbeliever deals with the situation of the unbeliever who is known to believe when his imposition (or life) is prolonged; the additional imposition of believer deals with the situation of the believer who is known to disbelieve when his imposition (or life) is prolonged. Abū ʿAli thinks that it is obligatory (wajib) for God to keep this unbeliever alive when it is known that he would come to believe if He did not kill him and his imposition had been prolonged. His argument in this regard is his thought that the additional imposition is a favour (lutf) for the unbeliever to believe. Abū Hāshim, on the other hand, says that it is not obligatory for God to prolong the imposition of unbeliever in such a situation, and that it would be good (hasan) to kill the unbeliever, even though it is known that he would have believed if his imposition had been prolonged. Because, according to Abū Hāshim, God already gave the unbeliever the opportunity to attain rewards in his first imposition. The unbeliever reached this end because he made a wrong choice in his imposition and it cannot be obligatory for God to re-present the circumstances that will change this outcome. According to him, the additional imposition of an unbeliever is not a favour (lutf), but it is like the enabling to act (tamkīn) and is not obligatory. As for the additional imposition of a believer, Abū ʿAli, Abū Hāshim and the Bahshamites agree that it is good to prolong the imposition of the believer who is known to be an unbeliever if his imposition was prolonged. The reason for their view is that God has endowed the servant with a reward, which would otherwise be unattainable, in return for the prolonged imposition. However, the Husaynites believe that prolonging the imposition of believer in this situation would not be good. Because the believer deserves a reward for his first imposition and in this case, his additional imposition will be a corruption (mafsada) for him. As a result of these different views, when we look generally, it is seen that the main concern in Muʿtazilite thought is to make the most appropriate decision for the benefit of the servant in all the impositions that God has imposed and is likely to impose. The Bahshamites have always prioritized offering more rewards to the servant. However, Abū ʿAli regarding the additional imposition of the unbeliever, and the Husaynites regarding the additional imposition of believer, prioritized the imposition’s resulting in belief, and they thought that it was more suitable for the benefit of the servant. Since the purpose of the imposition in Muʿtazilite thought is to provide the opportunity to attain the degrees that it could never been reached in any other way, regardless of the outcome, it should be said that the views of the Bahshamites on both additional obligations are more consistent within the general system of Muʿtazila.

Anahtar Kelimeler

Kalām, Muʿtazila, imposition of moral obligation (taklīf), the additional imposition (al-taklīf al-zāid), Abū ʿAli al- Jubbāʿī, Abū Hāshim al-Jubbāʿī

Muʿtezilî Kelâm’da Teklîf-i Zâid

Öz

Muʿtezile’nin adalet düşüncesi kapsamındaki konulardan biri teklîf konusudur. Allah’ın, kullarına meşakkatli fiiller yüklemesini ve onları yerine getirmelerini istemesini ifade eden teklîf kavramı, Allah’ın kullarına yönelik adaletini ve onları yaratmasındaki hikmeti açıklaması sebebiyle önem arz etmektedir. Bu yüzden teklîf konusunda temel olarak teklîf karşılığında kula yüceltme ve faydanın sunulmasına vurgu yapılmaktadır. Nitekim teklîfle Allah kullarına, başka herhangi bir şeyle ulaşmanın mümkün olmadığı sevabı sunmaktadır. İşte bu makale aynı hususa vurgu yapan farazî teklîf örneklerini sunmaktadır. Teklîf-i zâid, Allah’ın bir mükellef için takdir ettiği ömrü sonlandırmayıp teklîfinin sonucunu değiştirecek şekilde kulun ömrünü uzatmasını ifade eden ilave teklîf dönemidir. Muʿtezilî düşüncede teklîf-i zâid konusu temelde kâfir ve mümin olmak üzere iki ayrı tartışma şeklinde yer almaktadır. Kâfirin teklîf-i zâidi, teklîfi uzatıldığında iman edeceği bilinen kâfirin durumunu, müminin teklîf-i zâidi ise teklîfi uzatıldığında küfre düşeceği bilinen müminin durumunu ele almaktadır. Ebû Ali, şayet bir kâfirin ölüm vakti geldiğinde öldürülmeseydi ve teklîfi uzatılsaydı iman edeceği bilindiğinde, Allah’ın bu kâfiri yaşatmasının vâcip olduğu kanaatindedir. Onun bu konudaki dayanağı, ilave teklîfin kâfirin iman etmesine yönelik bir lütuf olduğu düşüncesidir. Ebû Hâşim ise bu durumdaki kâfirin teklîfinin uzatılmasının vâcip olmadığını, iman edeceği bilinmesine rağmen öldürülmesinin hasen olacağını söyler. Çünkü Ebû Hâşim’e göre zaten Allah kâfire ilk teklîfinde sevaba ulaşma imkânı sunmuştur. Kâfir teklîfinde kötü bir tercihte bulunduğu için bu sonuca ulaşmıştır ve Allah’ın bu sonucu değiştirecek ortamı yeniden sunması vâcip olamaz. Ona göre kâfirin teklîf-i zâidi lütuf olmayıp temkîn hükmündedir ve vâcip değildir. Müminin teklîf-i zâidi konusunda ise Ebû Ali, Ebû Hâşim ve Behşemîler, teklîfi uzatıldığı takdirde küfre düşeceği bilinen bir müminin teklîfinin uzatılmasının hasen olduğu görüşünde hemfikirdirler. Onların bu görüşünün sebebi, Allah’ın uzatılan teklîf karşılığında kula ancak bu teklîfle ulaşabileceği bir sevap sunmasıdır. Ancak Hüseynîler bu durumdaki müminin teklîfinin uzatılmasının hasen olmayacağı görüşündedirler. Zira mümin ilk teklîfinde sevabı hak etmiştir ve bu durumda ilave teklîfi onun için mefsedet olacaktır. Bu farklı görüşler neticesinde, genel olarak bakıldığında Muʿtezilî düşüncede esas kaygının Allah’ın yüklediği ve yükleme ihtimalinin olduğu tüm teklîflerde kulun maslahatına en uygun olan hükmü vermek olduğu görülmektedir. Behşemîler daima kula daha fazla sevap sunmayı ön plana almışlardır. Bununla birlikte kâfirin teklîf-i zâidi konusunda Ebu Ali, müminin teklîf-i zâidi konusunda ise Hüseynîler teklîfin imanla sonuçlanmasını öncelemişler ve bunun kulun maslahatına daha uygun olduğunu düşünmüşlerdir. Muʿtezilî düşüncede teklîfin amacı, sonucu ne olursa olsun kula aksi takdirde asla ulaşamayacağı mertebelere ulaşma fırsatı sunmak olduğu için, her iki teklîf-i zâid konusunda da Behşemîler’in görüşlerinin Muʿtezile’nin genel sistemi içerisinde daha tutarlı olduğu söylenmelidir.

Anahtar Kelimeler

Kelâm, Muʿtezile, Teklîf, Teklîf-i zâid, Ebû Ali el-Cübbâʿî, Ebû Hâşim el-Cübbâʿî

Kaynakça

• Ebû Caʿfer et-Tûsî, Şeyhuttâife Muhammed b. Hasen b. Ali. Kitâbü Temhîdi’l-uṣûl fî ʿilmi’l-kelâm. nşr. Abdülmuhsin M. ed-Dînî. Tahran: Danişgâh-ı Tahran, HŞ 1326.
• Eşʿarî, Ebü’l-Hasan Ali b. İsmâil. Maḳālâtü’l-İslâmiyyîn ve’ḫtilâfü’l-musallîn. nşr. Hellmut Ritter. Wiesbaden: Franz Steiner Verlag, 1963.
• İbn Metteveyh, Ebû Muhammed Hasan b. Ahmed. Kitâbü’l-Mecmûʿ fi’l-Muḥît bi’t-teklîf. nşr. J. J. Houben - Daniel Gimaret. Beyrut: Dârü’l-meşrik, 1981.
• İbnü’l-Melâhimî, Rüknüddîn Mahmûd b. Muhammed el-Hârezmî. Kitâbü’l-Fâʾiḳ fî uṣûli’d-dîn. nşr. Wilferd Madelung - Martin McDermott. Tahran: Iranian Institute of Philosophy – Institute of Islamic Studies Free University of Berlin, 2007.
• İbnü’l-Murtazâ, el-Mehdî-Lidînillâh Ahmed b. Yahyâ. Kitâbü’l-ḳalâʾid fî taṣḥîḥi’l-ʿakāʾid. nşr. A. Nasrî Nâdir. Beyrut: Dârü’l-meşrik, 1985.
• İbnü’l-Mutahhar el-Hillî, Allâme Ebû Mansûr el-Hasen b. Yusuf. Menâhicü’l-yaḳīn fî uṣûli’d-dîn. nşr. Yaʿkûb el-Caʿferî el-Merâgî. Kum: Dârü’l-Üsve li’t-Tıbâʿa ve’n-Neşr, H 1415.
• Kādî Abdülcebbâr, Ebü’l-Hasen Abdülcebbar b. Ahmed el-Hemedânî. el-Muġnî fî ebvâbi’t-tevḥîd ve’l-ʿadl. 6(1): et-Ta’dîl ve’t-tecvîr. nşr. A. Fuâd el-Ehvânî. Kahire: el-Müʾessesetü’l-Mısriyyetü’l-Âmme li’t-Te’lîf ve’t-Terceme ve’t-Tıbâa ve’n-Neşr, 1962.
• Kādî Abdülcebbâr, Ebü’l-Hasen Abdülcebbar b. Ahmed el-Hemedânî. el-Muġnî fî ebvâbi’t-tevḥîd ve’l-ʿadl. 11: et-Teklîf. nşr. M. Ali en-Neccâr - Abdülhalîm en-Neccâr. Kahire: ed-Darü’l-Mısriyye li’t-Te’lîf ve’t-Terceme, 1965.
• Kādî Abdülcebbâr, Ebü’l-Hasen Abdülcebbar b. Ahmed el-Hemedânî. el-Muġnî fî ebvâbi’t-tevḥîd ve’l-ʿadl. 13: el-Lutf. nşr. Ebü’l-Alâ Afîfî. Kahire: Matbaʿatü Dârü’l-Kütübi’l-Mısriyye, 1962.
• Koloğlu, Orhan Şener. Cübbâîler’in Kelâm Sistemi. İstanbul: İSAM Yayınları, 2011.
• Mânkdîm Şeşdîv, Kıvâmüddin Ahmed b. Hüseyin b. Ebû Hâşim el-Hüseynî. Taʿlîḳ ʿalâ Şerḥi’l-Uṣûli’l-ḫamse. Şerḥi’l-Uṣûli’l-ḫamse adıyla Kādî Abdülcebbâr’a izafetle nşr. Abdülkerim Osman. Kahire: Mektebetü vehbe, 1965.
• Maraz, Hüseyin. Mu’tezile’de Mükâfat ve Cezayı Temellendirme Yöntemi (İstihkak Teorisi). İstanbul: Endülüs Yayınları, 2017.
• McDermott, Martin J. The Theology of al-Shaikh al-Mufīd. Beyrut: Dar el-Machreq, 1978.
• Mukrî, Kutbüddîn Ebû Caʿfer Muhammed b. Hasen en-Nîsâbûrî. el-Hudûd el-Muʿcemü’l-mevżûʿiyyu li’l-muṣṭalaḥâti’l-kelâmiyye, thk. Mahmûd Yezdî. Kum: Müʾessesetü’l-İmâm es-Sâdık, H 1414.
• Nâtık-Bilhak, Ebû Tâlib Yahyâ b. el-Hüseyin b. Hârûn el-Buthânî. Ziyâdâtü Şerḥi’l-Uṣûl = Baṣran Mu‘tazilite Theology: Abū ‘Alī Muḥammad b. Khallād’s Kitāb al-uṣūl and its reception: A Criticial Edition of the Ziyādāt Sharḥ al-uṣul by the Zaydī Imām al-Nāṭiq bi-l-ḥaqq Abū Ṭālib Yaḥyā b. al-Ḥusayn b. Hārūn al-Buṭḥānī (d.424/1033). nşr. Camilla Adang – Wilferd Madelung – Sabine Schmidtke. Leiden-Boston: Brill, 2011.
• Şerîf el-Murtazâ, Ebü’l- Kāsım Ali b. Hüseyin el-Mûsevî. eẕ-Ẕaḫîre fî ʿilmi’l-kelâm. nşr. Ahmed el-Hüseynî. Kum: Müʾessesetü’n-Neşri’l-İslâmî, H 1411.
• Şerîf el-Murtazâ, Ali b. Hüseyin el-Mûsevî. Resâʾil. nşr. Ahmed el-Hüseynî. Kum: Müʾessesetü’n-Neşri’l-İslâmî, H 1411.
• Şeyh Müfîd, Ebû Abdullah Muhammed b. Muhammed el-Ukberî el-Bağdâdî. Evâʾilü’l-maḳālât, thk. İbrahim el-Ensârî. Kum: el-Müʾtemeru’l-Âlemiyyi li-Elfiyyeti’ş-Şeyh el-Müfîd, H 1413.