Şîa/İmâmiyye’de Mehdî İnancının Ortaya Çıkışı, Gelişimi ve Ehl-i Sünnet Mehdilik Anlayışıyla İlişkisi

Yıl 2022, Cilt: 20 Sayı: 2, 701 - 722, 31.12.2022

Hasan Gümüşoğlu

https://doi.org/10.18317/kaderdergi.1165813

Cited By: 2

Öz

Bu çalışmada Ehl-i sünnet ile Şîa arasında temel ihtilaflardan birisi olan Mehdîlik konusu, Şîa/İmâmiyye’nin gelişen ve değişen görüşleri temelinde incelenmiştir. Şîa/İmâmiyye’nin imâmet merkezli Mehdîlik anlayışının tam olarak aydınlığa kavuşturulması için bazı yerlerde Ehl-i sünnet’in Mehdîlik anlayışına da temas edilmiştir. Ehl-i sünnet’te Şîa’da olduğu gibi Mehdîlik temel itikadî bir mesele görülmemekle birlikte özellikle Şîa’nın görüşlerini tenkit etmek ve onların iddialarına cevap verme bağlamında konu ele alınırken Şîa/İmâmiyye’nin Mehdî inancına da yer verilmiştir. İnanç esaslarını imâmet nazariyesini merkezine alarak oluşturan Şîa, Mehdîlik konusunu imâmet ekseninde açıklayarak onu temel itikadî bir konu haline getirmiştir. Bununla birlikte Şiî fırkalar, Mehdîlik konusunda kendi aralarında görüş birliğinde değildirler. Bazı Şiî kaynaklar, Mehdîlik iddiasını Hz. Ali’nin oğullarından Muhammed b. Hanefiyye’ye kadar götürerek bu meselenin baştan itibaren önemli bir konu olduğunu göstermeye çalışmışlardır. Oldukça erken sayılabilecek dönemde Muhammed b. Hanefiyye’nin ölmediği, Medine’de Razva isimli bir dağda yaşadığı ve bunun beklenen (muntazar) Mehdî olduğu iddia edilmiştir. Muhammed b. Hanefiyye bu iddiaları reddetmiş olduğu halde özellikle Keysâniyye’den bazıları onun Mehdîliğine inanmaya devam etmiştir. Şîa’nın Zeydiyye fırkası, Mehdîlik meselesini temel bir inanç esası olarak görmezken İsmâliyye, Muhammed b. İsmail’in ölmediğini ve bir gün dünyayı ıslah edeceğini söylemiştir. İmâmiyye Şîa’sı ise on ikinci imam kabul ettiği Muhammed (el-Mehdî) b. Hasan’ın Mehdî olarak tekrar ortaya çıkacağına inanıp bu inanç doğrultusunda nas bulma ve onları yorumlamak için büyük gayret sarf etmiştir. İmâmiyye’ye göre yeryüzü açık veya gizli bir imamsız kalmayacağından Muhammed b. Hasan, istediği kadar gizli kalıp Mehdî olarak zuhur edecektir. İmâmiyye, Resûlullah’ın (s.a.v.) kendisinden sonra on iki halife geleceğine dair beyanını esas alıp imamların adedini on ikiden ibaret görürken Ehl-i sünnet, ilgili hadiste geçen on iki halifenin kâmil manada halife olduğunu ifade edip halifelerin adedinde bir sınırlamaya gitmemiştir. İmâmiyye, diğer imamlar gibi Mehdî’nin de Hz. Hüseyin’in soyundan olacağına inanarak on ikinci imam Muhammed b. Hasan el-Askerî’nin Mehdî olarak gelmesini beklemeyi zamanla mezhebin temel esası haline getirmiştir. İmâmiyye’nin Gaybet-i kübra olarak ifade edilen devrede bir insanın hayatını devam ettirmesinin mümkün olduğunu gösterme çabasında olmuştur. Ehl-i sünnet ise genel manada “Hz. Hüseyin’in soyundan olan on ikinci Muhammed b. Hasan’ın Mehdî olarak tekrar gelmesini beklemeye” dair inancının geçersiz olduğunu belirtmiştir.

Anahtar Kelimeler

İslam mezhepleri tarihi, İtikad, Şîa, İmâmiyye, Mehdî, Muhammed b. Hasan, History of Islamic sects, Creed, Shia, Imamiyya, Mahdī, Muhammad ibn Hasan

Teşekkür

teşekkürler

The Development Process of Mahdi Belief in Shī‘a/Imāmiyya and Its Relationship with Mahdiship Understanding of Ahl al-Sunnah

Öz

Although there are fundamental differences between Ahl al-Sunnah and Shī‘a on the issue of Mahdī, one of the controversial issues among Islamic sects, Shī‘a has attached much greater importance to the issue. In this study, after the information about Mahdiship in the primary sources of Islam is conveyed, the opinions of the Ahl al-Sunnah and Shī‘a will be given and an evaluation will be made about the evidence and opinions put forward by the two sects. The Shiites, who formed the principles of belief based on the theory of imamate, explained the issue of Mahdism in the axis of imamate and gave it a religious dimension, but the Shi‘ī sects disagreed on the subject of Mahdī. Shi‘ī sources tried to show that the claim of Mahdiship is an important issue, which has preoccupied Muslims, by dating the claim of Mahdiship back to Ali ibn Abi Talib's son, Muhammad ibn Hanafiyah. In a very early period, it was claimed that Muhammad ibn Hanafiyya did not die but was still living on a mountain called Razva in Madinah, and he was the anticipated (muntaẓar) Mahdī. Most of the Zaydiyya did not consider the issue of Mahdiship an important fundamental basis of belief. Ismailiyya maintain that Muhammad ibn Ismail did not die and will come and amend the world one day. Imāmiyya believe that Hasan, whom they accept as the last imam, will reappear as the Mahdī in the latest days of the world, and in line with this belief, they have made great efforts to find proof from the Qur’ānic verses and hadiths and interpreted them. In this way, they attached more importance to the understanding of Mahdiship on the axis of imamate than the other Shi‘ī sects. According to Imāmiyya, since the world cannot be left without a prophet, an open, or a secret imam, Muhammad b. Hasan will remain hidden as long as he wants and appear as the Mahdī near the Doomsday. Based on the clear statement of the Messenger of Allah (pbuh) that twelve caliphs would come after him, the Imāmiyya restricted the number of Imams from Ahl al-Bayt to twelve and claimed that the twelfth imam would come again as Mahdī. Although the Imāmiyya believe that the Mahdī will be from the Ahl al-Bayt, just like the other imams, they have not been able to provide valid evidence for the belief that the twelfth imam will be hidden and appear near Judgment Day. Although Imāmiya tried/have been trying to prove that it is possible for a person to live for centuries (more than a thousand years), which is called al-Ghaybat al-Kubrā by Imamiyya, it cannot be said that they have succeeded in doing so.

Anahtar Kelimeler

History of Islamic sects, Creed, Shia, Imamiyya, Mahdī, Muhammad ibn Hasan

Kaynakça

• Aliyyü’l-Kārî, Nûreddîn Alî b. Sultân Muhammed. el-Meşrebü’l-verdî fî hakīkati’l-Mehdî. Kahire: Matbaatu’ş-Şeyh Muhammed Şâhîn, 1278.
• Aliyyü’l-Kārî, Nûreddîn Alî b. Sultân Muhammed. Mirkātü’l-mefâtîh şerhu Mişkāti’l-mesâbîh, thk. Cemal Aytânî. Beyrut: Dârul-Kütübi’l-İlmiyye, 2001.
• Askalânî, İbn Hacer. Fethu’l-bâri bi-şerhi Sahihi’l-Buhârî. nşr. Tâhâ Abdurraûf. Sa’d. 13 Cilt. Kahire: Dâru’r-Reyyân, 1978.
• Avcu, Ali. “Fatımî-Karmatî İlişkisine Dair Bazı Mülahazalar”. C.Ü. İlahiyat Fakültesi Dergisi. 13/2 (2009), ss. 243-265.
• Azimâbâdî, Ebü't-Tayyîb Şemsü'l-Hak Muhammed. Avnü'l-mâ‘bûd şerhu Süneni Ebî Dâvûd. nşr. Abdurrahmân Osmân. 14 Cilt. Medîne: el-Mektebetü’s-Selefiyye, 1968.
• Bağdâdî, Ebû Mansûr Abdulkāhir. el-Fark beyne’l-fırak. Beyrut: Mektebetü İbn Sînâ, 1990.
• Berkî, Muhammed b. Hâlid. Kitâbü’l-Mehâsin. nşr. Celâleddîn el-Hüseynî. Tahran: Dâru’l-Kütübi’l-İslâmiyye, t.y.
• Bozan, Metin. İmâmiyye Şîası’nın Oluşumu. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2009.
• Buhârî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İsmail. el-Câmiʿu’ṣ-ṣaḥîḥ. nşr. Muhibbüddîn el-Hatîb. 4 Cilt. Kahire: el-Matbaatü’s-Selefiyye, 1400.
• Bulut, Halil İbrahim. “Şiî Fırkalarda Gaybet ve Ric’at İnancı”. İslâmiyât, 8/1, 2004.
• Diyarbekrî, Hüseyin b. Muhammed b. el-Hasen. Târihu’l-hamîs fî ahvâli enfesi nefîs. Kahire: Matbaatu Osmân Abdurazâk, 1302.
• Ebû Bekir İbnü’l-Arabî. el-Mesâlik fî Şerhı Muvvatta’i Mâlik. Beyrut: Dâru’l-Garbi’l-İslâmî, 2007.
• Ebû Ca’fer Muhammed b. el-Hasan es-Saffâr. Besâirü’d-derecât fî fedâili âli Muhammed. Kum: Müessesetü’l-İmâm el-Mehdî, t.y.
• Ebû Ca’fer Muhammed b. el-Hasen b. Alî et-Tûsî. Kitâbü’l-Gaybe. nşr. Âgâ Büzürg-i Tahrânî. Necef: y.y., 1398.
• Ebû Dâvûd Süleyman b. el-Eşʿas es-Sicistânî. es-Sünen. nşr. Muhammed Nâsıruddîn el-Elbânî. Riyad: Mektebetü’l-Meʿarif, 1424.
• Eş’arî, Ebû’l-Hasen. Makālâtü’l-İslâmiyyîn. nşr. Muhammed Muhyiddîn Abdulhamid. Beyrut: el-Mektebetü’l-Asriyye, 1990.
• Ferrâ, Ebû Ya’lâ. el-Mu‘temed fî usûli’d-dîn. nşr. Vedî‘ Zeydân Haddâd. Beyrut: Dâru’l-Meşrık, 1974.
• Fîrûzâbâdî, Ebü’t-Tâhir. Kāmûs Tercemesi. çev. Âsım Efendi. İstanbul: Bahriye Matbaası,1305.
• Gümüşoğlu, Hasan. İslâm’da İmâmet ve Hilâfet. İstanbul: Kayıhan Yayınları, 2011.
• Gümüşoğlu, Hasan. İslam’da İtikadî Mezhepler. İstanbul: Kayıhan Yayınları, 2021.
• Gümüşoğlu, Hasan. İslâm Akâidi ve Kelâm. İstanbul: Ensar Neşriyat: 2019
• Gümüşoğlu, Hasan. “Mehdilik Meselesinde Ehl-i sünnet Kelamcılar ile Mutasavvıflar Arasındaki Yaklaşım Farklılıkları”. Uluslararası Sosyal ve Eğitim Bilimleri Dergisi, 17 (Haziran 2022).
• Hakyemez, Cemil. “Mehdî Düşüncesinin İtikadîleşmesi Üzerine”. Çorum İlahiyat Fakültesi Dergisi. 3/5 (2004/1).
• Heytemî, Ahmed b. Hacer el-Mekkî. el-Kavlü’l-muhtasar fî alâmâti’l-Mehdiyyi’l-muntazar. thk. Mustafa Âşûr. Kahire: el-Mektebetü’l-Kur’ân, t.y.
• Heytemî, Ahmed b. Hacer el-Mekkî. es-Sevâ‘iku’l-muhrika fi’r-red alâ ehli’l-bida‘ ve’z-zendeka. Kahire: Mektebetü Feyyâz, 2008.
• İbn Bâbeveyh el-Kummî (Şeyh Sadûk). Kemâlü’d-dîn ve temâmü’n-ni’me. nşr. Ali Ekber el-Gıfârî. Kum: Müessesetü’n-Neşri’l-İslâmî, 1429.
• İbn Bâbeveyh el-Kummî (Şeyh Sadûk). Kitâbü’l-Hisâl. Tahran: Mektebetü’s-Sadûk, 1959.
• İbn Babeveyh el-Kummî (Şeyh Sadûk). Şiî-İmamiyyenin İnanç Esasları. çev. E. Ruhi Fığlalı, Ankara: Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları, 1978.
• İbn Haldûn, Abdurrahman. Mukaddime. Beyrut: Dâru’l-Belhî, 1992.
• İbn Kesîr, Ebû’l-Fidâ İsmâil b. Ömer. Tefsîru’l-Kur’âni’l-Azîm. nşr. Siyâmî b. Muhammed es-Selâme. 8 Cilt. Riyad: Dâru Tayyibe, 1999.
• İbn Mâce, Ebû Abdullah Muhammed b. Yezîd el-Kazvînî. es-Sünen. nşr. Muhammed. F. Abdülbâkî, 2 Cilt. Kahire: Dâru İhyâi Kütübi’l-Arabiyye, 1954.
• İbn Manzûr. Lisânü’l-‘Arab. 15 Cilt. Beyrut: Dâru Sâdr, 1300.
• İbnü’l-Arabî, Muhyiddîn. el-Fütûhâtü’l-Mekkiyye. nşr. Ahmed Şemseddin. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1999.
• İbnü’l-Mürtaza, Ahmed b. Yahya. Tabakātü’l-Mu’tezile. nşr. Susanna Diwald-Wilzer. Beyrut: y.y., 1961.
• İbnü’n-Nedîm. el-Fihrist. Beyrut: Dâru’l-Ma‘rife, 1994.
• İsferâyînî, Ebü’l-Muzaffer. et-Tebsîr fi’d-dîn. nşr. Kemal Yûsuf el-Hût. Beyrut: Âlemü’l-Kütüb, 1983.
• İmâm-ı Rabbânî, Ahmed Fâruk es-Serhendî. Mektûbât. (İstanbul: Fazilet Neşriyat, t.y.)
• Kāşifu’l-Gıtâ, Şeyh Muhammed el-Hüseyn. Aslu’ş-Şîa ve usûluhâ. Beyrut: y.y., 1990.
• Keşşî, Ebû Amr Muhammed b. Ömer b. Abdilazîz. Ricâlü’l-Keşşî. nşr. Seyyid Ahmed el-Hüseynî. Kerbela: y.y., t.y.
• Konevî, Sadreddîn. Risâletü’l-Mehdî. İstanbul Büyükşehir Belediyesi Atatürk Kitaplığı. No: OE-YZ-1877.
• Korkmaz, Sıddık. “İbn Sebe Rivayetinin Tarih ve Makâlât Türü Eserlere Yansıması”. Dinî Araştırmalar. 10/29 (2007) ss. 129-144.
• Kummî, İbn Babeveyh Ebû’l-Hasen Ali. el-İmâme ve’t-tebsıra mine’l-hayre. Kum: Medresetü’l-İmâm el-Mehdî, 1363.
• Kutluay, İbrahim. “İmâmiyye Şîası Hadis Literatüründe Mehdîye Dair Rivayetlerin Sünnî Kaynaklarla Mukayesesi: Mehdî Telakkisi Ehl-i Sünnet’e Şia’dan mı Geçti?” Uluslararası Mehdilik Sempozyumu Bildirileri. Sivas: Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi, 2018.
• Küleynî, Ebû Ca’fer Muhammed b. Yakub el-Küleynî. Usûlü’l-Kāfî. Beyrut: Menşûrâtü’l-Fecr, 2007.
• Malâtî, Ebû’l-Hüseyn Muhammed b. Ahmed. et-Tenbîh ve’r-red alâ ehli’l-ehvâ ve’l-bida‘. nşr. M. Zâhid el-Kevserî. Mısır: el-Mektebetü’l-Ezheriyye li’t-Türâs, 1993.
• Mes’ûdî, Ebü’l-Hasen Ali b. Hüseyin. et-Tenbih ve’l-işrâf. nşr. Abdullah İsmâil es-Sâvî. Kahire: Mektebetü’ş-Şarkı’l-İslâmiyye, 1938.
• Mes’ûdî, Ebü’l-Hasen Ali b. Hüseyin. Mürûcü’z-zeheb ve me‘âdinü’l-cevher. nşr. Muhyiddîn Abdülhamid. 4 Cilt. Beyrut: el-Mektebetü’l-Asriyye, 1988.
• Muhammed b. Sa’d ez-Zührî. et-Tabakātü’l-kübrâ. nşr. Ali Muhammed Ömer. Kahire: Mektebetü’l-Hâncî, 2001.
• Müfîd, Ebû Abdullah Muhammed. Muhammed b. Nu’mân el-Uberî. el-Fusûlü’l-muhtâra. b.y: Müessesetü’l-İmâmü’s-Sadık, 2000.
• Münâdî, Ebü’l-Hüseyn Ahmed. Ca‘fer. Kitâbü’l-Melâhim. Kum: y.y., 1418.
• Müslim, Ebu’l-Hüseyn Müslim b. el-Haccâc el-Kuşeyrî. el-Câmiʿu’ṣ-ṣaḥîḥ. 8 Cilt. İstanbul: Matbaatü’l-Âmire, 1329.
• Nâşi el-Ekber. Mesâilü’l-imâme ve muktetafât mine’l-Kitâbi’l-evsat fi’l-makālât. nşr. Yûsuf Fan Ess. Beyrut: Dâru’n-Neşri Frantis, 1971.
• Necmeddin Ca’fer b. Muhammed el-Askerî. el-Mehdiyyü’l-mev‘ûd el-muntazar inde ulemâi Ehl-i sünnet ve’l-İmâmiyye. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’z-Zehrâ, 1977.
• Nesefî, Ebû Mutı‘ Mekhûl b. el-Fazl. er-Red alâ ehli’l-bida‘ ve’l-ehvâ. nşr. Marie Bernard. Kahire: y.y., 1980.
• Nevbahtî, Ebû Muhammed Hasan b. Mûsa b. Hasan. Fıraku’ş-Şîa. Necef: el-Mektebetü’l-Murtazaviyye, 1936.
• Nu’m’anî, İbrahim b. Muhammed. Kitâbu’l-Gaybet. nşr. Ali Ekber el-Gıfârî. Tahran: Mektebetü’s-Sadûk, t.y.
• Pârsâ, Hâce Muhammed. Faslü’l-Hitâb. Taşkent: y.y., 1331.
• Râzî, Fahreddîn Muhammed b. Ömer. Mefâtîhu’l-gayb. 32 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1981.
• Sa’d b. Abdullah el-Kummî. Kitâbü’l-Makālât ve’l-fırak. nşr. Muhammed Cevâd Mezkûr. Tahran: Merkez İntişarât İlmî,1982.
• Semerkandî, Nasr b. Muhammed Ebu’l-Leys. Tefsîru Semerkandî (Bahru’l-ulûm) nşr. Ali M. Muavvid-Adil. A. Abdülmevcûd. 3 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye,1993.
• Simnânî, Alâüddevle. el-‘Urve li-ehli’l-halve ve’l-celve. nşr. Necîb Mâyil Herevî. Tahran: İntişârât Mevlâ, 1404.
• Süyûtî, Celâlüddîn. el-Arfü’l-verdî fî ahbâri’l-Mehdî. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2006.
• Şa‘rânî, Abdulvahhâb. el-Yevâkīt ve’l-cevâhir. Kahire: Dâru’l-Fikr, 1959.
• Şehristânî, Ebu’l-Feth Muhammed b. Abdilkerîm. el-Milel ve’n-nihal. nşr. Abdulemîr Ali Mehnâ-Ali Hasan Fâ‘ur. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1992.
• Şemseddin Sâmi. Kāmûs-ı Türkî. İstanbul: İkdam Matbaası, 1317.
• Tabâtâbaî, Muhammed Hüseyin. İslâm’da Şîa. çev. Kadir Akaras. İstanbul: Kevser Yayınları, 1993.
• Taberî, Ebû Câfer Muhammed b. Cerir. Câmi‘u’l-beyân an te’vîl âyi’l-Kur’ân. thk. Abdullah b. Abdülmuhsin et-Türkî. 26 Cilt. Kahire: Dâru Hicr, 2001.
• Tirmizî, Ebû Îsâ Muhammed b. Sevre. “el-Câmiʿu’ṣ-ṣaḥîḥ. nşr. Ahmed Muhammed Şâkir. 5 Cilt. Kahire: Matbaatu Mustafa el-Mebânî, Matbaatu Mustafa el-Bâbi el-Halebî,1978.
• Toru, Ümit. “Mehdi Düşüncesinin Ehl-i Sünnet’in Şiilik Algısına Etkisi ve Çağdaş Yansımaları”. Uluslararası Mehdilik Sempozyumu Bildirileri. Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi, Sivas: 2018.
• Yavuz, Yusuf Şevki. “Mehdî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. Ankara: TDV Yayınları, 2003, 28.