A Sunni & Shiite Synthetic Approach to The Imamate Problem: Shamsaddin as-Samarqandī's Political View

Yıl 2023, Cilt: 21 Sayı: 1, 199 - 224, 30.06.2023

Tarık Tanrıbilir

https://doi.org/10.18317/kaderdergi.1283648

Öz

One of the problems regarding one of the breaking points in the history of Islamic thought is the presidency. Muslims did not only fall into a theoretical conflict on this issue, but unfortunately, they also engaged in actual battles. The disagreement among Muslims has retained its influence to the present day and has shaped both the religious and worldly views of Muslims. The debate on the identity of the candidate who will assume the role of Muhammad and organize the religious and worldly affairs of Muslims has set the scene of historical conflicts that manifest themselves in the theoretical and practical fields. The religious references made in order to legitimize the political theses caused the said theses to be institutionalized, and matters basically of a political character were associated with religion. Among the Islamic sects, especially Shia, attributed an existential meaning to the problem of the presidency and shaped all their religious and worldly views on this axis. The Shia, who considered the presidency almost a basis of faith, assigned a rank close to prophethood to the heads of state. Zaydiyya stands out as the closest branch of the Shia to the Ahl al-Sunnah in terms of politics. They think more moderately about the characteristics of the head of state, heads of state other than Ali, and the Companions.
Ahl as-Sunnah considers the presidency essentially as a juristically -political issue. Bringing this discussion into the field of belief, even with the aim of objecting to Shia, who sees the presidency as a problem of faith and systematizes this problem, shows the first effects of Shia on Sunni political thought. In order to defend Ali's presidency and to question the legitimacy of others, Shia brought the issue into the field of belief, and sought to prove that Ali was superior in the sight of Allah, and therefore, more worthy of the presidency, by referring to various religious texts. Shia examined the issue in a dogmatic way in order to prove his political theses strongly and establish absolute authority. As an inevitable consequence of this method, the institution of the presidency is endowed with divine powers. The theses that the heads of state are appointed with religious references and have the quality of ismah (infallibility) are the most concrete reflections of this approach. Ahl as-Sunnah tried to justify Abu Bakr's legitimacy by defending his superiority against Shia, who defended Ali's superiority. This approach reveals the methodical interaction as well as taking on the mission of responding to Shia effectively in its own way.
Shamsaddin as-Samarqandī, whose political imagination we have examined, is a Sunni scholar belonging to the Hanafi - Maturidite kalam tradition. Due to his political views and style, he is also described as a Shiite by some. By examining Samarqandī's concept of politics in the context of his ideas on the general philosophy of theology, we can have clearer information about his sectarian belonging and political stance. He adopted the analytical method in politics, as in other issues, and revealed his own unique style and views, while adhering to the main vein of Ahl as-Sunnah. He adopted the analytical method in politics, as in other issues, and revealed his own unique style and views, while adhering to the main street of Ahl al-Sunnah.

Anahtar Kelimeler

Kalam, Imamate, Shia, Zaydiyya, Ahl al-Sunnah, Shamsaddin as-Samarqandī

İmâmet Problemine Sünnî & Şiî Sentezci Bir Yaklaşım: Şemseddin es-Semerkandî'nin Siyaset Tasavvuru

Öz

İslam düşünce tarihinin kırılma noktalarından birini teşkil eden problemlerden birisi de devlet başkanlığıdır. Müslümanlar, bu konuda yalnızca teorik ihtilafa düşmemiş, fiilî mücadelelere de girmişlerdir. Bu anlaşmazlık, etkisini günümüze kadar devam ettirmiş ve Müslümanların hem dini hem de dünyevi görüşlerini şekillendirmiştir. Hz. Muhammed’in rolünü üstlenecek ve Müslümanların dini ve dünyevi işlerini tanzim edecek adayın kimliği tartışması, teorik ve pratik alanda kendisini gösteren tarihsel çekişmelere sahne olmuştur. Siyasi tezleri meşrulaştırmak amacıyla ileri sürülen dini referanslar söz konusu tezlerin kurumsallaşmasına neden olmuş ve temelde siyasi karakterli hadiseler din ile ilişkilendirilmiştir. İslam mezhepleri arasında özellikle Şîa, devlet başkanlığı problemine varoluşsal bir anlam yüklemiş, bütün dini ve dünyevi görüşlerini bu eksende şekillendirmiştir. Devlet başkanlığı problemini neredeyse bir iman esası olarak benimseyen Şîa, devlet başkanlarına peygamberliğe yakın bir mertebe tahsis etmiştir. Zeydiyye, siyaset konusunda Şîa’nın Ehl-i Sünnet’e en yakın kolu olarak dikkat çekmektedir. Onlar, devlet başkanının özellikleri, Hz. Ali haricindeki devlet başkanları ve sahâbe hakkında daha ılımlı düşünmektedir.
Ehl-i Sünnet, devlet başkanlığını esasen fıkhî-siyasî bir konu olarak değerlendirmektedir. Devlet başkanlığını bir iman problemi olarak gören ve bu problemi sistemleştiren Şîa’ya itiraz etmek amacıyla bile olsa bu tartışmayı inanç alanına taşımak siyaset düşüncesinde Şîa’nın Ehl-i Sünnet üzerindeki ilk etkilerini göstermektedir. Şîa, Hz. Ali’nin devlet başkanlığını savunmak ve diğerlerinin meşruiyetini sorgulamak amacıyla meseleyi inanç alanına taşımış, çeşitli dini metinlere referansla Hz. Ali’nin Allah katında daha üstün, dolayısıyla da devlet başkanlığına daha layık zât olduğunu kanıtlamak istemiştir. Şîa, siyasi tezlerini güçlü bir şekilde kanıtlamak ve mutlak otorite kurmak amacıyla meseleyi dogmatik bir tarzda incelemiştir. Bu yöntemin kaçınılmaz bir sonucu olarak devlet başkanlığı kurumu ilahi yetkilerle donatılmıştır. Devlet başkanlarının nas ile tayin edilmesi ve ismet sıfatına sahip olması tezleri bu yaklaşımın en somut yansımalarıdır. Ehl-i Sünnet, Hz. Ali'nin üstünlüğünü savunan Şîa’ya karşı Hz. Ebubekir’in üstünlüğünü savunarak meşruiyetini temellendirmeye çalışmıştır. Bu yaklaşım, Şîa’ya kendi yöntemiyle etkili cevap verme misyonunu deruhte ettiği kadar yöntemsel etkileşimi de gözler önüne sermektedir.
Siyaset tasavvurunu incelediğimiz Şemseddin es-Semerkandî, Hanefî-Mâtürîdî kelam geleneğine mensup bir Ehl-i Sünnet âlimidir. O, siyasi görüşleri ve üslubundan dolayı kimileri tarafından Şiî olarak da nitelendirilmiştir. Semerkandî’nin siyaset tasavvurunu onun genel kelam felsefesi bağlamında inceleyerek mezhepsel aidiyeti ve siyasi duruşu hakkında daha net bilgi sahibi olabiliriz. O, diğer meselelerde olduğu gibi siyaset konusunda da tahkik yöntemini benimsemiş, Ehl-i Sünnet ana caddesine bağlı kalmakla beraber kendi özgün üslup ve görüşlerini ortaya koymuştur.

Anahtar Kelimeler

Kelâm, İmâmet, Şîa, Zeydiyye, Ehl-i Sünnet, Şemseddin es-Semerkandî

Kaynakça

• Abdullatif el-Harpûtî. Tenkîhu’l-kelâm fi Akāidi ehli’l-İslam. trc. Fikret Karaman. İstanbul: Çelik Yayınevi, 2016.
• Adudüddin el-Îcî, Abdurrahman b. Ahmed. Kitâbü’l-Mevâkıf. 3. Cilt. thk. Abdurrahman el-Umeyre. Beyrut: Dâru’l-Ceyl, 1997.
• Ahmed b. Hanbel. Müsnedü’l-İmâm Ahmed bin Hanbel. thk. Şuayb el-Arnaût - Âdil Mürşid vd. 10. cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 2001.
• Akbulut, Ahmet. Sahabe Dönemi İktidar Kavgası -Alevi Sünnî Ayrışmasının Arka Planı-. Ankara: OTTO, 2015.
• Aslanoğlu, Ayhan. Her yönüyle Anadolu Aleviliği: İnanç, İbadet ve Halk İnanışları (Arguvan Örneği). İstanbul: Kitap Dünyası, 2022.
• Aydınlı, Osman. Muʻtezile’de İmamet ve Siyaset. Ankara: Ankara Okulu, 2017.
• Bâkıllânî, Ebû Bekr Muhammed b. Tayyib. Kitâbü Temhîdi’l-evâil ve telhîsi’d-delâil. thk. İmâdüddîn Ahmed Haydar. Beyrut: Müessesetü’l-Kütübi’s-Sekāfiyye, 1987.
• Behiştî, Alâüddin Muhammed b. Ahmed el-İsferâini. Eltâfü’l-letâ’if min halli’s-Sahâ’if. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Cârullah Efendi, 1212.
• Beyhakî, Ebû Bekr Ahmed b. el-Hüseyin. es-Sünenü’l-kübrâ. thk. Abdülkâdir Atâ. 5. Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2003.
• Bezzâr, Ebû Bekr Ahmed b. Amr. Müsnedü’l-Bezzâr. thk. Mahfûzurrahmân Zeynüllâh - Âdil b. Saʿd. 7. cilt. Medine: Mektebetü’l-Ulûm ve’l-Hikem, 2009.
• Bozan, Metin. “İmamiyye Şîa’sının Peygamberlik ve İmamet Anlayışlarının Mukayesesi”. Dinî Araştırmalar 9/26 (Eylül-Aralık 2006).
• Buhârî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İsmâil. Sahîhu’l-Buhârî. thk. Muhammed Züheyr b. Nâsır en-Nâsır 9. cilt. Beyrut: Dâru Tavkı’n-Necât, 1422.
• Cürcânî, Ebü’l-Hasen Ali b. Muhammed. et-Taʻrîfât. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2003.
• Cürcânî, Ebü’l-Hasen Ali b. Muhammed. Şerhu’l-Mevâkıf çev. Ömer Türker. 3. Cilt. İstanbul: TYEKB, 2015.
• Doğan, İsa. Zeydiyye’nin Doğuşu ve Görüşleri. Samsun: 1996.
• Ebû Dâvud et-Tayâlisî. Müsnedü Ebî Dâvud et-Tayâlisî. thk. Muhammed b. Abdülmuhsin et-Türkî. 3. Cilt. Kahire: Dâru Hicr, 1999.
• Ebû Yaʻlâ el-Mevsılî, Ahmed b. Ali. Müsnedü Ebî Yaʻlâ el-Mevsılî. thk. Hüseyin Selîm Esed. 6. cilt. Dımaşk-Beyrut: Dâru’l-Me'mûn li’t-Türâs - Dâru’s-Sekâfeti’l-Arabiyye, 1992.
• Ebü’l-Fidâ, İmâdüddîn İsmâil b. Ali. el-Muhtasar fî târîhi’l-beşer. 1. cilt. Kahire: el-Matbaʻatü’l-Hüseyniyyeti’l-Mısriyye, 1907.
• Eşʻarî, Ebü’l-Hasen Ali b. İsmâʻîl. Makālâtü’l-İslâmiyyîn ve ihtilâfü’l-musallîn. nşr. Helmut Ritter. Wiesbaden; Frans Shtayz Yay., 1980.
• Evkuran, Mehmet. Sünnî Teolojide Siyaset Düşüncesi -İmametin Vücûbu Üzerine Bir Tahlil. DEÜİFD 30 (2009).
• Gökalp, Yusuf. “Zeydiyye Mezhebinin Görüşleri, Kültürel Mirası ve İslam Düşüncesine Katkıları”. Çukurova Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 7/2 (Temmuz-Aralık 2007).
• Gümüşoğlu, Hasan. İslâmda İmamet ve Hilafet. İstanbul: Kayıhan Yay., 1999.
• Hakyemez, Cemil. İmamiyye Şiası ve Temel Kavramlar. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2019.
• İbn Esîr, Ebü’l-Hasen Ali b. Muhammed İzzüddîn. el-Kâmil fi’t-târîh. thk. Ebü’l-Fidâ Abdullâh el-Kādî - Muhammed Yûsuf ed-Dekkâk. 2. cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2003.
• İbn Haldûn, Ebû Zeyd Abdurrahmân b. Muhammed. Târîhu İbni Haldûn. thk. Halîl Şehâde. 2. cilt. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 2001.
• İbn Hazm, Ebû Muhammed Ali b. Ahmed. el-Fasl fi’l-milel ve’l-ehvâ’ ve’n-nihal. 4. Cilt. Kahire: Mektebetü’s-Selâmi’l-Âlemiyye, 1348.
• İbn Hibbân, Ebû Hâtim Muhammed. Sahîhu İbn Hibbân bi-tertîbi İbn Balabân. thk. Şuʻayb el-Arnaût 15. Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1993.
• İbn Kesîr, Ebü’l-Fidâ İsmâil b. Ömer. el-Bidâye ve’n-nihâye. thk. Abdullah b. Abdülmuhsin et-Türkî. 7. Cilt. Kahire: Dâru Hicr, 1997-1999.
• İbn Manzûr, Cemâleddîn el-Ensârî. Lisânü’l-ʻArab. 1. Cilt. Beyrut: Dârü Sadr, 1414.
• İbnü’l-İmrânî, Muhammed b. Ali. el-İnbâ fî târîhi’l-hulefâ’. thk. Kâsım es-Sâmerrâî. Kahire: Dâru’l-Âfâki’l-Arabiyye, 2001.
• Kādî Abdülcebbâr. Şerhu’l-usûli’l-hamse. çev. İlyas Çelebi. İstanbul: TYEKB, 2013.
• Kādîzâde Rûmî. Şerhu Eşkâli’t-te’sîs. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Ayasofya, 2712.
• Kâtip Çelebî. Süllemü’l-vusûl ilâ tabakāti’l-fuhûl. haz. Selahaddin Uygur. 3. Cilt. İstanbul: Merkezü’l-Ebhâs li’t-Tarîh ve’l-Fünûn ve’s-Sekâfe el-İslâmiyye, 2010.
• Kutluay, Yaşar. Tarihte ve Günümüzde İslam Mezhepleri. İstanbul: Pınar Yayınları, 2003.
• Küleynî, Muhammed b. Ya‘kûb. Usûlü’l-Kâfî. Beyrut: Menşûrâtü’l-Fecr, 2007.
• Mâtürîdî, Ebû Mansûr Muhammed. Kitâbü’t-Tevhîd. thk. Bekir Topaloğlu - Muhammed Aruçi. Ankara: İSAM Yayınları, 2017.
• Meclisî, Muhammed Bâkır b. Muhammed. Bihâru’l-envâr el-câmiʻa li-düreri ahbâri’l-eimmeti’l-athâr. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, 1983.
• Bozan, Metin. İmâmiyye Şîası’nın Oluşumu Mâsum Oniki İmam İnancının Ortaya Çıkışı. İsanbul: İSAM Yay., 2018.
• Memiş, Murat. “İmamet Teorisi Bağlamında Mu’tezilîlerin Hz. Ali Anlayışı”. Kelam Araştırmaları 8/2 (2010).
• Muhammed Sened. Adâletü’s-sahâbe. Beyrut: Dâru’l-Mehacceti’l-Beyzâ, 2004.
• Müslim, Sahîhu Müslim. thk. Muhammed Fuâd Abdülbâki. 3. cilt. Kahire: Dâru İhyâi’l-Kütübi’l-Arabiyye, 1991.
• Nasîruddîn et-Tûsî. Risâle fî kavâ‘idi’l-‘akāid. thk. Ali Hasan Hâzim. Beyrut: Dâru’l-Gurbe, 1992.
• Nesâî, Ebû Abdirrahmân Ahmed b. Şuayb. es-Sünenü’l-kübrâ. thk. Hasan Abdülmünʻim Şelebî. 4. cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 2001.
• Neşvân b. Said el-Himyerî. Risâletü’l-hûr el-îyn. thk. Kemal Mustafa. Kahire: Mektebe el-Hancî, 1948.
• Onat, Hasan. Emevîler Devri Şiî Hareketleri ve Günümüz Şiîliği. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı, 1993.
• Safedî, Ebü’s-Safâ Halîl b. Aybeg. el-Vâfî bi’l-vefeyât. thk. Ahmed el-Arnaût - Türkî Mustafâ 17. cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, 2000.
• Seyfüddîn el-Âmidî, Ali b. Muhammed. Ebkârü’l-efkâr fî usûli’d-dîn. thk. Ahmed Muhammed el-Mehdî. 5.cilt Kahire: Dâru’l-Kütüb ve’l-Vesâiki’l-Kavmiyye, 2004.
• Süyûtî, Ebü’l-Fazl Abdurrahmân b. Ebî Bekr. Târîhu’l-hulefâ. thk. Komisyon. Katar: Vizâretü’l-Evkâf ve’ş-Şüûni’l-İslâmiyye, 2014.
• Şehristânî, Ebu’l-Feth Muhammed b. Abdülkerim. Nihâyetü’l-ikdâm fî ʻilmi’l-kelâm. nşr. Alfred Guillaume 1. Cilt. Kahire: Mektebetü’s-Sekâfeti’d-Dîniyye, 2009.
• Şemseddin es-Semerkandî, Muhammed b. Eşref. el-Maârif fi şerhi’s-Sahâif. thk. Abdullah Muhammed Abdullah İsmail, Nazir Muhammed en-Nazir Ayyâd. 2. Cilt. Mısır: El-Mektebetü’l-Ezheriyye li’t-Türâs, 2017.
• Şemseddin es-Semerkandî, Muhammed b. Eşref. es-Sahâifü’l-İlâhiyye. thk. Ahmed Abdurrahman eş-Şerif. Riyad: 1990.
• Şemseddîn es-Semerkandî, Muhammed b. Eşref. es-Sahâifü’l-İlâhiyye. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Şehid Ali Paşa Koleksiyonu, 1688.
• Şeyh Müfîd, Ebû Abdillah Muhammed b. Muhammed. el-Emâlî. nşr. Ali Ekber Gaffârî. b.y.: Dâru’t-Teyyâri’l-Cedîd-Dâru’l-Mürtezâ, ts.
• Şeyh Müfîd, Ebû Abdillah Muhammed b. Muhammed. el-İfsâh fi’l-imâme. thk. Kısmü’d-Dirâsâti’l-İslâmiyye. Kum: Matbaʻatü Mihr, 1413.
• Şeyh Müfîd, Ebû Abdillâh Muhammed b. Muhammed. Evâilü’l-makālât. thk. Şeyh İbrâhîm el-Ensârî. b.y.: 1413.
• Şeyh Müfîd, Ebû Abdillah Muhammed b. Muhammed. Tashîhu iʻtikādâti’l-İmâmiyye. thk. Hüseyn Dergâhî. b.y.: 1413.
• Taberî, Ebû Caʿfer Muhammed b. Cerîr. Târîhu’t-Taberî Târîhu’r-rusül ve’l-mülûk. thk. Muhammed Ebü’l-Fazl İbrâhim. 3. cilt. Kahire: Dâru’l-Meʻârif, ts.
• Tanrıbilir, Tarık. Şemsüddin es-Semerkandî’de Varlık ve Bilgi. Ankara: Kitabe Yayınları, 2022.
• Tehânevî, Muhammed Aʻlâ b. Ali. Keşşâfü ıṣṭılâḥâti’l-fünûn ve’l-‘ulûm. nşr. Ali Dahrûc – Abdullah Hâlidî. 1. Cilt. Beyrut: Mektebetü Lübnan, 1996.
• Tirmizî, Muhammed b. Îsâ. Sünenü’t-Tirmizî. thk. Ahmed Muhammed Şâkir vd. 5. Cilt. Mısır: Şirketü Mektebeti ve Matbaʻati Mustafâ el-Bâbî, 1962-1977.
• Ümit, Mehmet. “Zeydîyye Mezhebi, İmamet Anlayışı ve Sahâbe Hakkındaki Görüşler”. Yakın Doğu Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 1/2 (Güz 2015).
• Ünalan, Abdullah. İmâmet Teorisinin Hadis Referansları. İstanbul: Mevsimler Kitap, 2017.
• Ünverdi, Veysi. Mu‘tezile ve İmâmet İmâmiyye Şîası’nın İmâmet Anlayışının Eleştirisi: Kādī Abdülcebbâr Örneği. İstanbul: Endülüs Yayınları, 2020.
• Ünverdi, Veysi. “İmâmiyye Şiası’nın İmâmet Teorisinin İtizalî ve Sünnî Eleştirisi”. USUL 32 (2019).
• Yaʻkûbî, Ebü’l-Abbâs Ahmed b. Ebû Yaʻkûb. Târîhu’l-Yaʻkûbî. thk. Abdülemîr Mühennâ. 2. cilt. Beyrut: Dâru’l-Aʻlemî, 2010.
• Yürük, İsmail. “Hanefî Mâturîdî Geleneğinde Kelamın Felsefîleşmesi ve Şemsüddin es-Semerkandî’nin Mezhebi Üzerindeki Spekülasyonlar”. IV. Uluslararası Şeyh Şa’ban-ı Velî Sempozyumu. ed. Cengiz Çuhadar vd. Kastamonu: Kastamonu Üniversitesi Yayınları, 2017.
• Zehebî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Ahmed. Târîhu’l-İslâm ve vefeyâtü’l-meşâhîr ve’l-aʻlâm. thk. Ömer Abdüsselâm Tedmürî. 3. cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-Arabî, 2000.
• Zeyd b. Ali. Mecmûʻu kütüb ve resâil’l-İmâm Zeyd b. Ali. thk. Muhammed Yahya Sâlim İzzân. Sanʻa: Dâru’l-Hikmeti’l-Yemâniyye, 2001.