Kelâmın Felsefîleşme Süreci

Yıl 2023, Cilt: 21 Sayı: 1, 225 - 245, 30.06.2023

Fatih İbiş

https://doi.org/10.18317/kaderdergi.1284036

Öz

Eş‘arî kelâm tarihinde bilinen yaygın dönemlendirme İbn Haldûn’un Gazzâlî üzerinden yaptığı mütekaddim ve müteahhir kelâmcılar ayırımıdır. Kimileri bunu yapay ve gerçeği yansıtmayan bir dönemlendirme olarak değerlendirse de biz bunun böyle olduğunu düşünmüyoruz. Bu dönemleri tam olarak birbirinden ayıran şeylerin neler olduğu, yeni dönemde ne türden büyük farklılıklar ve değişikliklerin yaşandığı bilinmeden dönemlendirmenin mantığını ve gereğini anlamak ve anlamlandırmak pek mümkün görünmüyor. İki dönemin kelâm faaliyetini ayrıştıran en önemli faktör kuşkusuz ikinci döneme damgasını vuran felsefedir. Felsefenin müteahhir dönem üzerinde çok ciddi etkilerinin olduğu muhakkaktır. Müteahhir dönem Eş‘arî kelâmcıların felsefeyle kurduğu doğrudan ilişki kelâmda yaşanan pek çok değişikliğe kaynaklık etmiştir. Bu değişiklikler kelâmda yöntem anlayışından tanım teorisine, delil kullanımından doğa, akıl ve nefis teorilerine, en önemlisi de fâil-i muhtar Tanrı tasavvurundan imkan-vücup metafiziğine, cevher-arazdan metafiziğin başat konusu umûr-i âmmeye kadar pek çok alanda kendini göstermiştir. En nihayet Gazzâlî ile başlayan ve Fahreddin er-Râzî ile tekâmül eden süreçte yaşanan değişiklikler kelâmı felsefîleşmenin eşiğine getirmiş, süreç sonunda kelâm tümel (metafizik) bir disipline dönüşmüştür. Bu durum doğal olarak metafizik düşünce ile kelâmî düşüncenin iç içe geçmesine sebebiyet vermiştir. Kelâmın en şerefli, en yüce ilim olduğundan bahsetmek başka, onun tümel olduğunu ortaya koymak daha başkadır. Gazzâlî bu bağlamda kelâm ilmini ilk defa dinî tümel bir disiplin olarak ilan ve ikame etmiştir. Bu ikame aslında felsefî/metafiziksel bir anlam ve mesajı barındırır. Gazzâlî’nin kelâmı tümel olarak nitelemesi, kelâm için disipliner anlamda kuşatıcılığı ve önceliğiyle hem ait olduğu alanın ilimlerine hem de kendi dışındaki ilimlere karşı bir meydan okuma olarak yorumlanabilir. Unutulmamalıdır ki kelâm bir yandan felsefeyle, metafizikle yüzleşip hesaplaşırken, inceleme alanına aldığı konularla tümelleşirken bir yandan da ait olduğu ve temsil ettiği dinî karakterini muhafaza etmekle yükümlüdür. Kelâmın felsefe karşısındaki konumunu felsefede varlıktan bilgiye, mebdeden meâda, âlemden Tanrı’ya nüfuz alanı alabildiğine geniş ve etkin olan, zaman zaman haricî/aynî varlığın önüne geçen zihnî varlık düşüncesinin gücünü ve etkisini kırmaya yönelik bir direnç olarak tanımlamak mümkündür. Son tahlilde kelâm genelde dışa dönük bir hakikate sahip tüm varlıkların, özelde Tanrı ve insanın zihnî varlık kategorisine indirgenmesine karşı çıkmakta ve varlıkların zihin dışındaki ontolojik bütünlüklerini, gerçeklik ve etkinlik alanlarını korumaya çalışmaktadır. Kelâmın felsefeyle kurduğu yoğun temas aslında varlığı bir bütün halinde görme ve değerlendirme çabasının, inanç sistemiyle düşünce sistemi arasında bir muvafakat kurma kaygısının sonucudur.

Anahtar Kelimeler

Kelâm, Felsefe, Metafizik, Tümel, Mantık, Gazzâlî, Râzî

The Philosophization Process of Kalām

Öz

The common periodisation in Ash‘ari kalām is Ibn Khaldun's distinction between the early and late periods over al-Ghazālī. Although some consider this as an artificial and unrealistic periodisation, we do not think so. For, it is not possible to understand and make sense of the logic and necessity of periodisation without knowing what exactly distinguishes these periods from each other and what kind of great differences and changes occurred in the latter period. The most important factor that distinguishes the theological activities of the two periods is undoubtedly the Peripatetic philosophy that left its mark on the second period. The direct relationship established by the Ash‘ari theologians of the late period with philosophy has been the source of many changes in theology. These changes have manifested themselves in many areas from the understanding of method in theology to the theory of definition, from the use of evidence to the theories of nature, intellect and soul, most importantly from the notion of the Omnipotent God (al-Fā‘il al-Mukhtār) to the metaphysics of possibility-necessity, and from the cosmology of substance-accident to al-umūr al-‘āmma as the main subject-matter of metaphysics. Finally, the changes in the process that started with al-Ghazālī and evolved with Fakhruddīn al-Rāzī brought theology to the brink of philosophization, and at the end of the process, theology turned into a universal (metaphysical) discipline. This situation naturally led to a convergence between the metaphysical thought and theological thought. It is one thing to say that theology is the most honourable and supreme science, and it is another to reveal that it is universal. In this context, al-Ghazālī declared and substituted the Islamic theology as a religious universal discipline for the first time. Actually, this substitution has a hidden philosophical/metaphysical meaning and message. Al-Ghazālī 's characterisation of theology as a universal science can also be interpreted as a challenge to both the sciences of the field it belongs to and the sciences outside itself, with its disciplinary encompassing and priority for theology. It should not be forgotten that theology, while confronting and coming to terms with philosophy and metaphysics, integrating with the subjects it has taken into the field of study, on the other hand, it has to maintain and protect the religious character it belongs to and represents.

Anahtar Kelimeler

Theology/Kalām, Philosophy, Metaphysics, Universals, Logic, al-Ghazālī, al-Rāzī

Kaynakça

• Altaş, Eşref. “Fârâbî’den Beyzāvî’ye Umûr-ı Āmme Kavramı”. İslām İlim ve Düşünce Geleneğinde Kādî Beyzāvî. ed. Müstakim Arıcı. Ankara: TDV Yayınları, 2017, 153-212.
• Arıcı, Müstakim. “İslam Düşüncesinde Fahreddin er-Râzî Ekolü”. İslam Düşüncesinin Dönüşüm Çağında Fahreddin er-Râzî. ed. Ömer Türker-Osman Demir. İstanbul: İSAM Yayınları, 2013, 167-202.
• Cürcânî, Seyyid Şerif. Hâşiye alâ Levâmi‘i’l-Esrār fî Şerhi Metâli‘i’l-Envâr. İstanbul: Dârü’t-Tıbâati’l-Âmire, 1277.
• Cürcânî, Seyyid Şerif. Şerhu’l-Mevâkıf. çev. Ömer Türker. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı, 2015.
• el-İsferâyînî, Ebu İshak İsâmüddin İbrahim b. Muhammed b. Arabşah. Hâşiye ‘alâ Şerhi’l-Akāid, (Mecmûatü’l-Havâşî el-Behiyye ala Şerhi’l-Akāidi’n-Nesefiyye içinde).
• et-Teftâzânî, Sa‘düddin. Şerhu’l-Akāid Tercemesi. çev. Sırri Girîdî. Rusçuk: Āsıtāne, 1292 (h).
• Gazzâlî, Ebû Hāmid Muhammed b. Muhammed. el-Müstesfâ min ‘ilmi’l-usûl. thk. Muhammed Süleyman el-Aşkar. Beyrut: Müeessesetü’r-Risâle; 1997.
• Görgün, Tahsin. “Tarih ve Toplum Araştırmalarında Bir Yöntem Kaynağı Olarak Klasik Metafizik: Fahreddin Râzî Ekolü ve İbn Haldun”, İslam Araştırmaları Dergisi, 17, 2007, 49-78.
• Hayâlî, Ahmed. Hâşiyetü’l-Hayâlî ‘alā Şerhi’l-Akāid (Mecmûatü’l-Havâşî el-Behiyye ‘alâ Şerhi’l-Akāidi’n-Nesefiyye kenarında). Mektebe-i İslamiyye: yy., 1390 (h).
• İbiş, Fatih. “Bir Cümlenin İzini Sürmek: Şerhu’l-Akâid Hâşiyelerinde Kelâm-Felsefe İlişkisi”. Pamukkale Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi. 8, 2017, 134-152.
• İbiş, Fatih. “Bir Felsefî Kelâm Klasiği Olarak Şerhu’l-Makâsıd”. Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi. 28, 2016, 383-400.
• İbn Haldûn, Abdurrahman. Mukaddimetü İbn Haldûn. Mısır: el-Matbaatü’l-Behiyyetü’l-Mısriyye, ty.
• Îcî, ‘Adudüddîn. el-Mevâkıf fî ‘ilmi’l kelâm. Kahire: Mektebetü’l-Mütenebbi, ty.
• İsfahânî, Râğıb. Erdemli Yol. çev. Muharrem Tan. İstanbul: İz Yayıncılık, 2009.
• İsfahânî, Râğıb. Müfredâtü Elfâzi’l-Kur’ân. Şam: Daru’l-Kalem, 2011.
• Kestelî, Muslihuddin Mustafa. Hâşiyetü’l-Kestelî ‘alâ Şerhi’l-Akāid. İstanbul: Salah Bilici Kitabevi, 1973.
• Râzî, Muhammed b. Ömer Fahrüddîn. el-Mebâhisü’l-Meşrikiyye. Beyrut: Dâru’l-Kitâbi’l-‘Arabî, 1990.
• Râzî, Muhammed b. Ömer Fahrüddîn, Kitâbü’l-Muhassal, thk. Hüseyin Atay. Kahire: Mektebetü Dârü’-t-Türâs, 1991.
• Râzî, Muhammed b. Ömer Fahrüddîn. Nihâyetü’l-ukûl fî dirâyeti’l-usûl. thk. Saîd Abdüllatîf Fûde. Beyrut: Dâru’z-Zehâir, 2015.
• Seyyid Bey, Usûl-i Fıkıh Dersleri. İstanbul: Üç Dal Neşriyat, ty.
• Teftâzânî, Mesud b. Ömer b. Abdullah Sa‘düddîn. Şerhu’l-Makāsıd. thk. Abdurrah-man Umeyre, Beyrut: Âlemü’l-kütüb, 1998.
• Türker, Ömer. “Bir Tümdengelim Olarak Şâhidle Gâibe İstidlal Yöntemi ve Cüveynî’nin Bu Yönteme Yönelttiği Eleştiriler”. İslam Araştırmaları Dergisi, 18, 2007, 1-25.
• Türker, Ömer. “Kelâm ve Felsefe Geleneklerinin Kesişim Noktasında Seyyid Şerif Cürcânî”. İslam Düşüncesinde Süreklilik ve Değişim-Seyyid Şerif Cürcânî Örneği. ed. M. Cüneyt Kaya. İstanbul: Klasik Yayınları, 2015, 11-61.
• Türker, Ömer. Seyyid Şerif Cürcâni’nin Tevil Anlayışı: Yorumun Metafizik, Mantıki ve Dilbilimsel Temelleri (Doktora Tezi). Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul, 2006.