Imam Māturīdī’s Conception of the Companions

Yıl 2023, Cilt: 21 Sayı: 2, 655 - 685, 31.12.2023

İbrahim Bayram

https://doi.org/10.18317/kaderdergi.1331431

Öz

Imām Māturīdī, who is one of the symbolic names of Ahl as-Sunnah kalām and draws attention with his original ideas and striking determinations, revealed his views regarding kalām in his works called Kitāb al-tawhīd and Ta’wīlāt. Although the first one is in the field of kalām and the other is in the field of tafsīr, the second one has gained the identity of a work in which he declared many theological views. One of the theological issues in which his tafsīr is the primary authority is the imamate and accordingly the companions. The Shīʿa’s making the imamate a part of the Islamic belief system and the takfı̄r of companions, who have a key role in this matter, paved the way for Ahl as-Sunnah theologians to put this issue on their agenda, so the issue has now become a matter of belief in its relevant dimension. The imagination of the companions, which took its place as a sub-topic of the imamate issue in the theological field, also entered the works of the theologians who expressed their views in this field, and a structure was formed that would respond to the perceptions of the Shīʿa, some other theological sects and some personalities that demean companions. Imām Māturīdī, who is undoubtedly one of the most important stones of Ahl as-Sunnah, also explained the subject with different dimensions and made statements that placed the companions in the position they deserved. Although Māturīdī did not reveal the concept of imamate and, accordingly, the companions in his theological work, he made some suggestions. He made important explanations on this issue in his tafsīr. The theologians, in their works in this field, highlighted the issues related to the companions, and whatever issues they touched on this matter, he often mentioned them in his tafsīr. Although there are partial differences in the subjects that Imām Māturı̄dı̄ concentrates on or comes into contact with due to the fact that he reveals his views mostly in his work of tafsīr rather than theology, the results he reached overlapped with the theologians. Imām Māturı̄dı̄ made explanations on the subject that can be grouped under headings such as the superior characteristics of the companions, the attitude to be developed towards them, the answer to the Shiite perception of the companions, the claims of conflict and struggles among the companions, and finally, evaluating them in accordance with their positions. Among these, the second title was mostly usūl-i fiqh, the last one was almost entirely tafsīr, while the others were subjects that were dealt with intensively in kalām. In this study, Imām Māturīdī’s vision of the companions will be revealed and what the companions mean in the mind and heart of an Islamic scholar who never neglected the mind and gave it great importance will be revealed.

Anahtar Kelimeler

Kalām, Imām Māturīdī, Companions, Ahl as-Sunnah, Shīʿa

İmam Mâtürîdî’nin Sahâbe Tasavvuru

Öz

Ehl-i sünnet kelâmının simge isimlerinden biri olan, orijinal fikirleri, çarpıcı tespitleri ile dikkat çeken İmam Mâtürîdî, günümüze ulaşan eserleri itibariyle bu sahadaki görüşlerini Kitâbü’t-Tevhîd ve Te’vîlat adlı çalışmalarında ortaya koymuştur. Her ne kadar ilki kelâm, diğeri tefsir alanında ise de bu ikincisi de yine onun pek çok kelâmî görüşünü beyan ettiği bir eser hüviyetini kazanmıştır. Hatta kimi kelâmî konular itibariyle tefsiri bazen daha öncelikli bazen tek kaynak hüviyetini taşımaktadır. Onun tefsirinin öncelikli merci konumunda olduğu kelâmî meselelerden birini de imâmet ve buna bağlı olarak ashap mevzuu teşkil etmektedir. Şîa’nın imâmeti İslâm inanç sisteminin bir parçası haline getirmesi ve bu hususta kilit bir role sahip olan ashabı tekfir etmesi, Ehl-i sünnet kelâmcılarının da bu meseleyi gündemine almasına zemin hazırlamış, böylece konu artık ilgili boyutuyla inanç mevzuu haline gelmiştir. İtikadi sahada imâmet meselesinin bir alt konusu olarak kendisine yer bulan ashap tasavvuru bu alanda görüş bildiren kelâmcıların eserlerine de girmiş, başta Şîa olmak üzere diğer bazı itikādî fırkaların ve kimi şahsiyetlerin sahâbeyi alçaltan algılarına cevap olacak bir yapı teşekkül ettirilmiştir. Ehl-i sünnetin hiç kuşkusuz en önemli taşlarından biri olan İmam Mâtürîdî de konuyla ilgili farklı boyutlarıyla izahlar getirmiş ve sahâbeyi hak ettiği mevkie yerleştiren açıklamalarda bulunmuştur. Mâtürîdî, imâmet ve buna bağlı olarak ashap tasavvurunu kelâm eserinde doğrudan ortaya koymamışsa da bir kısım ihsaslarda bulunmuştur. Tefsirinde ise bu hususta önemli açıklamalar getirmiştir. Kelâmcılar, bu sahadaki eserlerinde ashapla ilgili hangi hususları öne çıkarmış, buna dair hangi meselelere temas etmişse o da tefsirinde çoğu kez bunlara değinmiştir. Mâtürîdî’nin görüşlerini çoğunlukla kelâm değil de tefsir eserinde ortaya koymasına bağlı olarak yoğunlaştığı veya temas ettiği konularda kısmi farklıklar göze çarpsa da ulaştığı sonuçlar kelâmcılarla örtüşmüştür. İmam Mâtürîdî, konuyla ilgili olarak sahâbîlerin üstün özellikleri, onlara karşı geliştirilecek tavır, Şîa’nın sahâbe algısına cevap, ashap arasındaki çekişme iddiaları ve mücadeleler, nihayet onları konumlarına uygun değerlendirme gibi başlıkların altında toplanabilecek açıklamalar yapmıştır. Bunların içerisinde ikinci başlık daha çok usûl-i fıkıh, sonuncusu neredeyse tamamen tefsir içerikli iken diğerleri ise kelâmda da yoğun şekilde ele alınan konular olmuştur. İşte bu çalışmada İmam Mâtürîdî’nin ashap tasavvuru ortaya konularak aklı hiçbir zaman ihmal etmeyen, ona büyük paye veren bir İslâm âliminin zihin ve kalp dünyasında sahâbenin neye karşılık geldiği gözler önüne serilecektir.

Anahtar Kelimeler

Kelâm, İmam Mâtürîdî, Sahâbe, Ehl-i Sünnet, Şîa

Kaynakça

• Abdülbâkî, Arif Efendi. Menâhicü’l-Usûli’d-Diniyye ilâ mevâkıfi’l-makāsıdi’l-ayniyye. Ankara: DİB Kütüphanesi, Yazma Eserler, 006437-I, 1a-99b.
• Ak, Ahmet. Büyük Türk Âlimi Mâturîdî ve Mâturîdîlik. İstanbul: Ensar Neşriyat, 3. Basım, 2019.
• Âmidî, Ebü’l-Hasen Seyfeddîn. Ebkâru’l-efkâr fî usûli’d-dîn. thk. Ahmed Ferîd el-Mezîdî. 3 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1424/2003.
• Antâkî, Muhammed b. Ahmed. Şerhu bed’i’l-emâlî. Manisa: İl Halk Kütüphanesi, Manisa Akhisar Zeynelzade Koleksiyonu, 45 Ak Ze 98/2, 33b-100a.
• Bâbertî, Ebû Abdullah Ekmelüddin Muhammed b. Muhammed. Şerhü’l-Akîdeti’t-Tahâvî. thk. Abdüsselâm b. Abdülhâdî Şennâr. [Beyrut]: Dârü’l-Beyrûtî, 1430/2009.
• Bağdâdî, Ebû Mansûr Abdülkāhir. el-Fark beyne’l-fırak ve beyânü’l-fırkati’n-nâciye minhum. thk. Muhammed Osman el-Huşt. Kāhire: Mektebetü İbn Sina, ts.
• Bağdâdî, Ebû Mansûr Abdülkāhir. Usulü’d-dîn. İstanbul: Matbaatü’d-Devle, 1928.
• Bâkıllânî, Ebû Bekr Muhammed b. Tayyib. el-İnsâf fî mâ yecibu itikādühû ve lâ yecûzü’l-cehlu bih. thk. Muhammed Zâhid el-Kevserî. Kāhire: Mektebetü’l-Ezher li’t-Türâs, 1421/2000.
• Beyhakî, Ebû Bekr Ahmed b. el-Hüseyin. el-İtikād alâ mezhebi’s-Selef Ehli’s-sünne ve’l-cemâa. thk. Ebü’l-Fazl Abdullah Muhammed Sıddîk el-Gumârî. y.y: Dârü’l-Ahdi’l-Cedîd li’t-Tıbâa, 1379/1959.
• Beyzâvî, Ebû Saîd Nasırüddin Abdullah b. Ömer. Envârü’t-tenzîl ve esrârü’t-te’vîl. haz. Muhammed Abdurrahman el-Maraşlı. 5 Cilt. Beyrut: Dârü İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, ts.
• Beyzâvî, Ebû Saîd Nâsırüddîn Abdullah b. Ömer. Tavâli‛u’l-envâr min metâli‛i’l-enzâr. thk. Abbâs Süleymân. Beyrut: Dârü’l-Cîl, 1411/1991.
• Buhârî, Ebû Abdillah Muhammed b. İsmail. el-Câmiü’s-sahîh Sahîhu’l-Buhârî. haz. Bedreddin Çetiner. 8 Cilt. İstanbul: Çağrı Yayınları, 1981.
• Cürcânî, Seyyid Şerîf. Şerhu’l-Mevâkıf. thk. Abdurrahmân Umeyre. 3 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Cîl, 1417/1997.
• Ebussuûd, Muhammed b. Muhammed el-İmâdî. Tefsîru Ebi’s-suûd. 9 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, ts.
• Erzurûmî, İbrahim Hakkı. Manzûm Akāid. İstanbul: Şirket-i Mürettibiye Matbaası, 1326.
• Eş‛arî, Ebû’l-Hasen İbn Ebû Bişr Ali b. İsmâil. Risâle ilâ ehli’s-Seğr. thk. Abdullah Şâkir Muhammed el-Cüneydî. Medine: Mektebetü’l-Ulûm ve’l-Hikem, 2. Basım, 1422/2002.
• Ferrâ, Ebû Zekeriyyâ Yahyâ b. Ziyad. Meâni’l-Kur’ân. thk. Muhammed Ali en-Neccâr. 3 Cilt. Kāhire: ed-Darü’l-Mısriyye li’t-Te’lif ve’t-Tercüme, ts.
• Gaznevî, Siraceddîn Ömer b. İshâk. Şerhu akîde el-İmâmi’t-Tahâvî. thk. Hâzim el-Geylânî el-Hanefî-Muhammed Abdülkādir Nassâr. Kāhire: Dâretü’l-Karaz, 2009.
• Gazzâlî, Ebû Hâmid Muhammed b. Muhammed. Kavâidü’l-akāid fi’t-tevhîd. thk. Muhammed Akîl b. Ali el-Mehdelî. Kāhire: Dârü’l-Hadîs, 2. Basım, 1411/1991.
• Habbâzî, Celâleddîn Ömer b. Muhammed. el-Hâdî fî usûlid’d-dîn. thk. Adil Bebek. İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları, 2006.
• Heysemî, Ebü’l-Hasan Nureddîn Ali b. Ebî Bekr b. Süleymân. Mecmaü’z-zevâid ve menbaü’l-fevâid. thk. Hüseyin Selim Esed ed-Dârânî-Mirhaf Hüseyin Esed. 23 Cilt. Cidde: Dârü’l-Minhâc, 1436/2015.
• İbn Beşküvâl, Ebül-Kāsım Halef b. Abdülmelik. Gavâmizü’l-esmâi’l-mübheme. thk. Muhammed Kemaleddin İzzeddin. 2 Cilt. Beyrut: Âlemü’l-Kütüb, 1407.
• İbn Ebî Şerîf, Kemaleddîn Muhammed b. Muhammed. el-Müsâmere fî şerhi’l-Müsâyere. Beyrut: Mektebetü’l-Asriyye, 1425/2004.
• İbn Kesîr, Ebü’l-Fidâ İsmail b. Ömer. Tefsirü’l-Kur’ani’l-Azîm. thk. Sami b. Muhammed es-Selâme. 8 Cilt. Riyad: Daru Taybe, 1418/1997.
• İbn Meymûn, Ebû Bekr. Şerhü’l-İrşâd. thk. Ahmed Hicâzî Ahmed es-Sekkā. Kāhire: Dârü’t-Tezâmün, 1407/1987.
• İbnü’l-Mülakkın, Siraceddin Ömer b. Ali. et-Tavzih li-şerhi'l-Camii's-Sahih. 36 Cilt. Doha: Vizâretü'l-Evkāf ve'ş-Şuûni’l-İslâmiyye, 1429/2008.
• İbnü’t-Tilimsânî, Ebû Muhammed Şerefüddîn Abdullah b. Muhammed. Şerhu Lume’i’l-edille fi kavâidi akāidi Ehli’s-Sünne. thk. Nizâr Hammâdî. Kuveyt: Dârü’z-Ziyâ, 1439/2018.
• Îcî, Ebü’l-Fazl Adudüddîn Abdurrahmân b. Ahmed. el-Mevâkıf. thk. Abdurrahmân Umeyre. 3 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Cîl, 1417/1997.
• İsfahânî, Ebü’s-Senâ Şemseddîn Mahmûd b. Abdurrahmân. Metâliü’l-enzâr ala metni Tavâli‛i’l-envâr. Kāhire: Dârü’l-Kütübî, 1428/2008.
• İsfahânî, Ebü’s-Senâ Şemseddîn Mahmûd b. Abdurrahmân. Tesdîdü’l-kavâid fi şerhi Tecrîdi’l-akāid. tsh. Halid b. Hammad el-Advani. 2 Cilt. Kuveyt: Dârü’z-Ziya, 1433/2012.
• Konevî, İsmail b. Muhammed. Hâşiyetü’l-Konevî ala tefsiri’l-İmâmi’l-Beyzâvî. tsh. Abdullah Mahmud Muhammed Amr. 20 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1422/2001.
• Kutlu, Sönmez. “Bilinen ve Bilinmeyen Yönleriyle İmam Mâtürîdî”. İmam Mâturîdî ve Maturidilik. haz. Sönmez Kutlu. 25-66. Ankara: Otto Yayınları, 6. Basım, 2016.
• Lekānî, Ebû İshâk Burhâneddîn İbrâhîm b. İbrâhîm. Umdetü’l-mürîd li-Cevhereti’t-tevhîd. thk. Muhammed Yusuf İdris-Baha Ahmed. 2 Cilt. Umman: Dârü’n-Nûr, 2016.
• Makdisî, Hasan b. Ebû Bekir. Gâyetü’l-merâm fi şerhi Bahri’l-kelâm. thk. Abdullah Muhammed Abdullah İsmâil-Muhammed Seyyid Ahmed Şehhate. Kahire: el-Mektebetü’l-Ezheriyye li’t-Türâs, 2011.
• Mâtürîdî, Ebû Mansûr Muhammed b. Mahmûd. Kitâbü’t-Tevhîd. thk. Bekir Topaloğlu-Muhammed Arûçî. Beyrut: Dâru Sâdır; İstanbul: Mektebetü’l-İrşad, ts.
• Mâtürîdî, Ebû Mansûr Muhammed b. Muhammed b. Mahmûd. Te’vîlâtü ehli’s-sünne. thk. Mecdi Baslûm. 10 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2005.
• Nebati, Mahmut. Mâturîdîlik'te Kur'an ve Sünnet'in Belirleyiciliği: Bilgi, Mucize ve Kabir Azabı Örnekleri. İstanbul: İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2019.
• Nesefî, Ebû Hafs Necmüddîn Ömer b. Muhammed b. Ahmed. et-Teysîr fi’t-tefsîr. thk. Maher Edîp Habbûş-Fâdî el-Magribî. 15 Cilt. Beyrût: Dârü’l-Lübâb, 1440/2019.
• Nesefî, Ebü’l-Berekât Abdullah b. Ahmed. Medârikü’t-tenzîl ve hakāikü’t-te’vîl. thk. Seyyid Zekeriyya. Riyad: Mektebetü Nizâr Mustafa el-Bâz, ts.
• Nesefî, Ebü’l-Muîn Meymûn b. Muhammed. Tebsıratü’l-edille fî usûli’d-dîn. thk. Hüseyin Atay-Şaban Ali Düzgün. 2 Cilt. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı, 2004.
• Özen, Şükrü. “İmam Ebû Mansûr el-Mâturidî’nin Fıkıh Usûlünün İnşâsı”. İmam Mâturîdî ve Maturidilik. haz. Sönmez Kutlu. 221-262. Ankara: Otto Yayınları, 6. Basım, 2016.
• Pezdevî, Ebü’l-Yüsr Muhammed b. Muhammed. Usûlü’d-dîn. thk. Hans Peter Linss. Kāhire: el-Mektebetü’l-Ezheriyye li’t-Türâs, 1424/2003.
• Râzî, Ebû Abdillah Fahreddîn Muhammed b. Ömer Fahreddîn. el-Mesâilü’l-hamsûn fî usuli’d-dîn. thk. Ahmed Hicâzî es-Sekkā. Kāhire: el-Mektebü’s-Sekafi li’n-Neşr, 1989.
• Râzî, Ebû Abdillah Fahreddîn Muhammed b. Ömer Fahreddîn. Nihâyetü’l-ukûl fî dirâyeti’l-usûl. thk. Saîd Abdüllatif Fûde. 4 Cilt. Beyrut: Dârü’z-Zehâir, 1436/2015.
• Rûmî, Hakîm İshâk. Muhtasarü’l-hikmeti’n-nebeviyye. Ankara: DİB Kütüphanesi, Yazma Eserler, 001871-II, 69a-88b.
• Sâlimî, Ebû Şekûr Muhammed b. Abdisseyyid. Temhîdü Ebî Şekûr es-Sâlimî. Tahran: y.y., 1309/1892.
• Semerkandî, Ebü’l-Leys Nasr b. Muhammed b. Ahmed. Tefsîru’s-Semerkandî=Bahru’l-ulûm. thk. Ali Muhammed Muavvaz-Âdil Ahmed Abdülmevcûd. 3 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1413/1993.
• Senûsî, Ebû Abdullah Muhammed b. Yusuf. Şerhü’l-Akideti’l-kübrâ. thk. Seyyid Yûsuf Ahmed. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1427/2006.
• Sivâsî, Abdülmecîd b. Muharrem b. Muhammed. Dürer-i akāid. Ankara: DİB Kütüphanesi, Yazma Eserler, 003585, 1a-106a.
• Şeyhzâde, Muhyiddîn Mehmed Kocevî. Hâşiyetü Muhyiddîn Şeyhzâde alâ Tefsîri’l-Kādî el-Beyzâvî. tsh. Muhammed Abdülkādir Şâhin. 8 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2012.
• Taberânî, Ebü’l-Kāsım Müsnidü’d-Dünyâ Süleymân b. Ahmed b. Eyyûb. el-Mu‛cemü’l-kebîr. thk. Hamdi Abdülmecid Selefî. 25 Cilt. Kāhire: Mektebetü İbn Teymiyye, 2. Basım, 1404/1983.
• Taşköprizâde, Ebü’l-Hayr İsamüddîn Ahmed Efendi. “el-Meâlim fî ilmi’l-kelâm”. Surûrî, Ahmet. Taşköprizâde’nin el-Meâlim’i ve Kelâmî Görüşleri. 132-424. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2011.
• Teftâzânî, Saʽdeddîn Mesud b. Ömer. Şerhu’l-Makāsıd. thk. Abdurrahman Umeyre. 5 Cilt. Beyrut: Âlemü’l-Kütüb, 1409/1989.
• Topaloğlu, Bekir. “Mâtürîdî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 28/151-157. Ankara: TDV Yayınları, 2003.
• Tuğlu, Nuri. “İmam Mâturîdî’de Sahabe Anlayışı”. IV. Uluslararası Şeyh Şa’bân-ı Velî Sempozyumu -Hanefîlik-Mâturîdîlik. ed. Cengiz Çuhadar vd. Kastamonu: Kastamonu Üniversitesi, 2017, 1/408-415.
• Tuğlu, Nuri. Mâturîdîlik ve Hadîs. İstanbul: Rağbet Yayınları, 2. Basım, 2019.
• Yezdî, Abdullah b. Hüseyin. Şerhu Tehzîbi’l-mantık ve’l-kelâm. Ankara: Milli Kütüphane, Milli Kütüphane Yazmalar Koleksiyonu, 06 Mil Yz A 5134, 1a-265a.