Human Rights in the Context of the God-Human Relationship

Yıl 2023, Cilt: 21 Sayı: 2, 686 - 712, 31.12.2023

Sibel Kaya

https://doi.org/10.18317/kaderdergi.1364617

Öz

Man is a creature with an awareness of existence. One of the most important questions that human beings have been seeking answers to since ancient times is what kind of value they have in terms of being human and what rights and responsibilities they have in relation to this. The term “human rights” is one of the modern concepts that emerged in direct connection with this process of inquiry. The concept of human rights has a political, secular framework of meaning in terms of its development. However, human rights are being discussed in a wide field of meaning, which includes many philosophical, moral, and theological dimensions. In this study, the concept of human rights is analyzed in terms of God-human relationship. The theological framework of human rights in the Qur'ān is drawn on the basis of mīsāq (the covenant) between God and man. As a requirement of the mīsāq, Allah has entrusted man with a trust, appointed him as a caliph and honored him with it. The nature of this honor is the duty to make Godʾs laws prevail on earth, and for this purpose, the earth has been given to manʾs service. After man has taken his place on the stage of existence in this way, manʾs rights have two dimensions. The first is the rights that human beings have in the worldly-social context in terms of being human. The concept of human rights, as conceptualized by Western societies, is directly related to this dimension. In the second dimension, human rights have a religious-spiritual content as the rights that arise when the relationship/obligation of man with God is in question. These rights, which can also be expressed as the theological dimension of human rights debates, are rights related to the divine commandment. From a religious and spiritual point of view, human rights are related to having knowledge about the matters that one is obliged to do, being able to do them (istiṭāat), acting with free will, and being rewarded and punished for all these. In this study, the theological foundations of human rights are discussed. In this respect, it is aimed to overcome the limitations caused by grounding the concept of human rights from a secular perspective and present a more holistic and comprehensive metaphysical grounding of human rights.

Anahtar Kelimeler

Kalām, Allah, Human rights, Mīsāk, Obligation, Wisdom

Allah-İnsan İlişkisi Bağlamında İnsan Hakları

Öz

İnsan, varlık bilincine sahip olan bir canlıdır. İnsan olmak bakımından nasıl bir değer taşıdığı ve bununla ilişkili olarak hangi hak ve sorumluluklara sahip olduğu soruları insanın kadim zamanlardan beri yanıt aradığı soruların başında gelmektedir. “İnsan hakları (human rights)” ifadesi bu sorgulama süreci ile doğrudan bağlantılı bir şekilde ortaya çıkmış modern kavramlardan biridir. Kavramın gelişimi itibarıyla siyasî ve seküler bir anlam çerçevesi bulunmaktadır. Ancak bugün insan hakları felsefî, ahlâkî, teolojik pek çok boyutu kapsayan geniş bir anlam alanı içerisinde tartışılmaktadır. Bu çalışmada, insan hakları kavramı Allah-insan ilişkisi bakımından incelenmiştir. Nitekim İslâm dini söz konusu olduğunda, “hak” kavramının hem ilâhî hem de beşerî çağrışımları olan geniş bir anlam içeriğine sahip olduğu görülmektedir. Kur’ân’da insan haklarının teolojik çerçevesi, Allah ile insan arasında gerçekleşen mîsâktan/ahidden hareketle çizilmektedir. Mîsâkın bir gereği olarak Allah, insana bir emanet teslim etmiş, onu halife olarak görevlendirmiş ve insanı bununla onurlandırmıştır. Bu onurlandırmanın mahiyeti, Allah’ın yasalarını yeryüzünde hâkim kılma görevi ve bunun için yeryüzünün insanın hizmetine verilmesidir. Bu şekilde varlık sahnesinde yerini aldıktan sonra, insanın sahip olduğu hakların iki boyutu vardır. Birinci boyutu insanın dünyevî-toplumsal bağlamda, insan olmak bakımından sahip olduğu haklardır. Batılı toplumların kavramsallaştırdığı insan hakları kavramı doğrudan bu boyutla ilişkilidir. İkinci boyutta ise insan hakları, insanın Allah ile ilişkisi/mükellefiyeti söz konusu edildiğinde ortaya çıkan haklar olarak dinî-mânevî bir içerik taşımaktadır. Bu haklar, dünyevî-toplumsal alanda olduğu gibi kaynağını Allah’ın insanı yaratılış bakımından mümtaz kılmasından ve insanla olan ahdinden almaktadır. İnsan hakları tartışmalarının teolojik boyutu olarak da ifade edilebilecek bu haklar kulun mükellefiyetine ilişkin haklardır. Mükellef olduğu hususlarda bilgi sahibi olması, bunlara güç yetirebilmesi (istitâat), özgür iradeyle eylemde bulunabilmesi, tüm bunların karşılığında mükâfat veya ceza alması kulun mükellefiyeti ve dinî-manevî bakımdan insan hakları konusu içine dâhil edilebilecek meseleler olarak öne çıkmaktadır. Kelâm âlimleri çoğunlukla, kulun mükellefiyeti çerçevesinde ortaya çıkan bu tür hakları, Allah’tan bağımsız ve O’na rağmen ortaya çıkan haklar olarak değil bilakis Allah’tan doğan O’nun Hak, mutlak iyi olmasının ve ilim, adalet, hikmet gibi niteliklerinin bir ifadesi olarak görmüşlerdir. Bu çalışmada insan haklarının teolojik dayanakları ele alınarak kavramı seküler bir bakış açısıyla temellendirmenin neden olduğu sınırlılıkları gidermek ve insan haklarının daha bütüncül ve kapsamlı bir metafizik temellendirmesini sunmak amaçlanmıştır.

Anahtar Kelimeler

Kelâm, Allah, İnsan hakları, Mîsâk, Mükellefiyet, Hikmet

Kaynakça

• Altıntaş, Hayrani. “Kur’ânî Düşünce Sisteminde İnsan Hakları”. Uluslararası Avrupa Birliği Şûrası. 90-95. Ankara: TDV Yayınları, 2000.
• Ardoğan, Recep. “İnsan Haklarına Saygının Yükseltilmesinde İslamî Teolojinin Rolü”. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 45/11 (2004), 83-111.
• Ardoğan, Recep. “Kelami Açıdan İnsan Haklarının Temellendirilmesi”. Kur’ân ve Sünnete Göre Temel İnsan Hakları. 57-117. İstanbul: Ensar Yayınları, 2014.
• Ardoğan, Recep. “Müslüman Toplumlarda İnsan Hakları ve Demokrasiye Saygıyı Artıracak Bazı İslâmî İlkeler”. Değerler Eğitimi Dergisi 3/9 (2005), 25-57.
• Ardoğan, Recep. “Sekülarizm, İslam ve İnsan Hakları”. İnsan Hakları ve Din. 320-362. Çanakkale: Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi Yayınları, 2010.
• Arslan, Ahmet. “İnsan Hakları ve İslam”. Liberal Düşünce Dergisi 2/5 (1997), 37-55.
• Arslan, Hulusi. Mu‘tezile’ye Göre İyilik ve Kötülük (Husn ve Kubh) Problemi. Kayseri: Erciyes Üniversitesi, Doktora Tezi, 2000.
• Atar, Yavuz. “Batılı Toplumlarda ve İslam’da İnsan Hakları”. Diyanet İlmi Dergi 28/1 (1992), 61-98.
• Atay, Hüseyin. “Kur’ân’da İnsanın Doğal Hakları, Müslümanların Durumunu Tespit ve Müslümanlık Kur’ân’ın Neresinde?” İslâm Araştırmaları Dergisi 12/2 (1999), 89-111.
• Ateş, Süleyman. “Kur’ân’da İnsan Hakları”. Kur’ân Sempozyumu. ed. Mehmet Akif Ersin, Dücane Cündioğlu vd. Ankara: Bilgi Vakfı Yayınları, 1994.
• Aydın, Muhammet. “Müslüman/Arap Düşüncesinde İnsan Hakları Bilincinin Gelişiminde Muhammed Âbid el-Câbirî’nin Katkısı”. İlahiyat Araştırmaları Dergisi 16 (2021), 39-62.
• Bardakoğlu, Ali. “Hak”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 15/139-150. İstanbul: TDV Yayınları, 1997.
• Boynukalın, Ertuğrul. “Makāsıdü’ş-şeriâ”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 27/423-427. Ankara: TDV Yayınları, 2003.
• Cevizci, Ahmet. Felsefe Sözlüğü. İstanbul : Paradigma Yayınları, 1999.
• Cevizci, Ahmet. Felsefe Tarihi. İstanbul: Say Yayınları, 2010.
• Cürcânî, Ebü’l-Hasen Alî b. Muhammed b. Alî es-Seyyid eş-Şerîf. et-Ta‘rîfât. thk. İbrâhim el-Ebyârî. Beyrut: Dâru’l-Kitâbi’l-Arabî, 1996.
• Cürcânî, Ebü’l-Hasen Alî b. Muhammed b. Alî es-Seyyid eş-Şerîf. Şerhu’l-Mevâkıf. çev. Ömer Türker. 3 Cilt. İstanbul: Türkiye Yazma Eseler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 2015.
• Cüşemî, Ebû Sa‘d el-Muhassin b. Muhammed b. Kerrâme el-Hâkim. Tahkîmü’l-‘ukūl fî tashîhi’l-usûl. thk. Abdüsselam b. Abbas el-Veciyye. San‘a: Dâru’l-Kütübi’l-Vataniyye, 3. Baskı. 2002.
• Cüşemî, Ebû Sa‘d el-Muhassin b. Muhammed b. Kerrâme el-Hâkim. Uyûnü’l-Mesâ’il fi’l-usûl. thk. Ramazan Yıldırım. Kahire: Dâru’l-İhsân, 2018.
• Cüşemî, Ebû Sa‘d el-Muhassin b. Muhammed b. Kerrâme el-Hâkim. Risâletü İblîs ilâ ihvânihi’l-menâhîs. thk. Hüseyin Müderrisi. Beyrut: Dâru’l-Müntehabi’l-Arabî, 1995.
• Çağrıcı, Mustafa. “Hak”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 15/137-139. Ankara: TDV Yayınları, 1997.
• Çubukçu, İbrahim Agah. “Din ve İnsan Hakları”. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 26 (1983), 119-130.
• Debûsî, Ebû Zeyd Abdullâh (Ubeydullâh) b. Muhammed. Takvîmü’l-edille fî usûli’l-fıkh. thk. Halil el- Meys. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2001.
• Eşʻarî, Ebü’l-Hasen Alî b. İsmâîl b. Ebî Bişr İshâk b. Sâlim. Kitabü’l-Lüma‘ fi’r-reddi alâ ehli’z-zeyg ve’l- bidaʻ. thk. Hammûde Gurâbe. Kahire: Câmiatü’l-Ezheriyye, 1975.
• Esed, Muhammed. Kur’ân Mesajı : Meal- Tefsir. çev. Cahit Koytak - Ahmet Ertürk. İstanbul: İşaret Yayınları, 1996.
• Evkuran, Mehmet. “İmam Mâtürîdî’de Akıl ve Eylem Teorisi”. İmam Mâtürîdî’nin İz Düşümü. 89-120. Ankara: Fecr Yayınları, 2019.
• Gazzâlî, Ebû Hâmid Muhammed b. Muhammed. İtikadda Orta Yol, çev. Osman Demir. Klasik Yayınları, 4. Basım, 2018.
• Haddûrî, Macid. İslâm’da Adalet Kavramı. çev. Selahattin Ayaz. İstanbul: Yöneliş Yayınları, 1981.
• Harman, Ömer Faruk. “Evrensel Dinlerin İnsan Haklarına Bakışı”. Diyanet İlmi Dergi 34/3 (1998), 3-16.
• Hatemi, Hüseyin. İnsan Hakları Öğretisi. İstanbul: İşaret Yayınları, 1988.
• Hatemi, Hüseyin. “İslâm’da İnsan Hakkı ve Adalet Kavramları”. Bütün Boyutlarıyla Din. İstanbul: Kur’ân Çalışmaları Vakfı, 331-352, 2016.
• Hayyât, Ebü’l-Hüseyn Abdürrahîm b. Muhammed b. Osmân. el-İntisar: Mu‘tezile Müdafası, çev. Yüksel Macit. İstanbul: Endülüs Yayınları, 2018.
• İbn Âşûr, Muhammed et-Tâhir b. Muhammed b. Muhammed et-Tâhir et-Tûnisî. İslâm Hukuk Felsefesi Gaye Problemi: Makāsıdü’ş-şerîati’l-İslâmiyye. çev. Vecdi Akyüz-Mehmet Erdoğan. İstanbul: Rağbet Yayınları, 1999.
• İbn Hazm, Ebû Muhammed Alî b. Ahmed b. Saîd b. Hazm el-Endelüsî. el-Fasl: Dinler ve Mezhepler Tarihi. çev. Halil İbrahim Bulut. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı, 2017.
• İbn Hümâm, Kemaleddin Muhammed b. Abdilvâhid es-Sivâsî. Kitabu’l-Müsayere. çev. Harun Işık. Kayseri: Kimlik Yayınları, 2017.
• İbn Metteveyh, Ebû Muhammed Hasen b. Ahmed b. Metteveyh Bahrânî. el-Mecmûʻ fi’l-muhît bi’t-teklîf. thk. Jean Jozef Houben - Daniel Gimaret. 2 Cilt. Beyrut: Matbaatü’l-Kasûlikiyye, 1965.
• İbnü’l-Melâhimî, Rükneddin Harizmi. Kitabü’l-Fâ’ik fî usûli’d-dîn. thk. Wilferd Madelung - Mardin McDermont. Tahran: Müessese-i Pejûheş-i Hikmet ve Felsefe-i İran, 1386.
• Kâ‘bî, Ebü’l-Kāsım Abdullâh b. Ahmed b. Mahmûd el-Belhî. Kitâbü’l-Makālât ve me‘ahû Uyûnü’l-mesâ’il ve’l-cevâbât. thk. Hüseyin Hansu vd. İstanbul-Amman: Kuramer ve Dâru’l-Feth, 2018.
• Kādî Abdülcebbâr, Ebü’l-Hasen Abdülcebbâr b. Ahmed el-Hemedânî. Dinin Temel İlkeleri (el-Muhtasar fi usûli’d-dîn). çev. Hulusi Arslan. İstanbul: Endülüs Yayınları, 2017.
• Kādî Abdülcebbâr, Ebü’l-Hasen Abdülcebbâr b. Ahmed el-Hemedânî. el-Muğnî fî ebvâbi’t-tevhîd ve’l-‘adl. thk. İbrahim Medkur vd. Kahire: el-Müessesetü’l-Mısrıyyeti’l-Âmme, 1965.
• Kādî Abdülcebbâr, Ebü’l-Hasen Abdülcebbâr b. Ahmed el-Hemedânî. Şerhu’l-Usûli’l-Hamse; Mu‘tezile’nin Beş İlkesi. çev. İlyas Çelebi. 2 Cilt. İstanbul: Türkiye Yazma Eseler Kurumu Başkanlığı, 2013.
• Kādî Abdülcebbâr, Ebü’l-Hasen Abdülcebbâr b. Ahmed el-Hemedânî. “Teklif Nedir?” çev. Hasan Ocak. Din Felsefesi Açısından Mutezile Gelen-Ek-i. 157-163. İstanbul: İz Yayıncılık, 2014.
• Kādî Abdülcebbâr, Ebü’l-Hasen Abdülcebbâr b. Ahmed el-Hemedânî. “Teklife Dair”. çev. Aydın Özdemir. Din Felsefesi Açısından Mutezile Gelen-Ek-i. 2/163-180. İstanbul: İz Yayıncılık, 2014.
• Kapani, Münci. Kamu Hürriyetleri. Ankara: Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Yayınları, 1981.
• Karaman, Hayrettin. “İslâm’a Göre İnsan Hakları ve Ödevleri”. Yeni Türkiye 21 (1998), 231-244.
• Kaya, Sibel. İlahi Fiillerde Zorunluluk: Vücûb alellâh. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2021.
• Kırbaşoğlu, Mehmet Hayri. “Kur’ân ve İnsan Hakları Tartışmaları”. Liberal Düşünce Dergisi 2/5 (1997).
• Kozalı, Abdurrahim. “İslâm Hukukunda Yükümlülüğün Şartı Olarak ‘Güç Yetirme (Kudret)’ Sorununa Ehl-i Sünnet Usûlcülerinin Yaklaşımları”. Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 15/1 (2006), 247-265.
• Köksal, Asım Cüneyd. “İnsan Haklarının Felsefî Krizi: İslâmî Bir Perspektif”. Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları 58 (2020), 25-67.
• Köse, Ali. “İnsan Hakları”. Köprü Dergisi 96 (2006), 9-20.
• Kuçuradi, İoanna. İnsan Hakları: Kavramları ve Sorunları. Ankara: Türkiye Felsefe Kurumu Yayınları, 2011.
• Kuyaksil, Ali. İnsan Hakları: Kavram, Tarihçe, Korunması ve Geliştirilmesi. Gaziantep: Ada Kitabevi, 2012.
• Maraz, Hüseyin. Mu‘tezile’de Mükâfat ve Cezayı Temellendirme Yöntemi. İstanbul: Endülüs Yayınları, 2017.
• Mâtürîdî, Ebû Mansûr Muhammed b. Muhammed b. Mahmûd. Kitâbü’t-Tevhîd Tercümesi. çev. Bekir Topaloğlu. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2009.
• Mâtürîdî, Ebû Mansûr Muhammed b. Muhammed b. Mahmûd. Te’vîlât’ül-Kur’ân. haz. Mustafa Yavuz - Bekir Topaloğlu. 17 Cilt. İstanbul: Mizan Yayınevi, 2008.
• Mayer, Ann Elizabeth. Islam and Human Rights: Tradition and Politics. London: Routledge, 5. Basım, 2013.
• Mezkur, İbrahim. el-Mu‘cemü’l-vecîz. Mısır: Talim ve Terbiye Bakanlığı Yayınları, 1994.
• Mutahharî, Murtaza. Adl-i İlahi. çev. Hüseyin Hatemi. İstanbul: İşaret Yayınları, 1988.
• Nâdir, Albert Nasrî. Felsefetü’l-Mu‘tezile. 2 Cilt. Rabat: Matbaatü’r-Rabat, 1951.
• Nesefî, Ebü’l-Muîn Meymûn b. Muhammed b. Muhammed. Tebsıratü’l-edille fî usûli’d-dîn. thk. Hüseyin Atay - Şaban Ali Düzgün. 2 Cilt. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı, 2003.
• Okumuş, Namık Kemal. “İnsan Sorumluluğu Bağlamında Misak Algısına Farklı Bir Bakış Denemesi”. Kelam Araştırmaları Dergisi 11/2 (2013), 68-112.
• Öge, Sinan. “Fıtratın Mîsâkı”. Atatürk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 22 (2005), 240-260.
• Öge, Sinan. “İnsan Hakları İhlalinin Dinî-Ahlâkî Adlandırması: Büyük Günah”. İnsan Hakları ve Din. 177-188. Çanakkale: Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi Yayınları, 2010.
• Özsoy, Ömer - Güler, İlhami. Konularına Göre Kur’ân (Sistematik Kur’ân Fihristi). Ankara: Fecr Yayınları, 2012.
• Pezdevî, Ebü’l Yüsr Muhammed b. Muhammed. Ehli Sünnet Akaidi. çev. Şerafettin Gölcük. İstanbul: Kayıhan Yayınları, 3. Basım, 1994.
• Saruhan, Müfit Selim. “İnsan Haklarının Güvencesi Olarak Kur’ân’da İnanç Özgürlüğünün Temel İlkeleri”. İnsan Hakları ve Din. 54-67. Çanakkale: Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi Yayınları, 2009.
• Sinanoğlu, Mustafa. “Teklif”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 40/385-387. İstanbul: TDV Yayınları, 2011.
• Şâtıbî, Ebû İshâk İbrâhîm b. Mûsâ b. Muhammed. İslami İlimler Metedolojisi: el-Muvâfakât. çev. Mehmed Erdoğan. İstanbul: İz Yayıncılık, 1990.
• Şener, Mehmet. “Veda Hutbesinin İnsan Hakları Yönünden Kısaca Tahlili”. Doğuda ve Batıda İnsan Hakları. 125-130. Ankara: Diyanet Vakfı Yayınları, 1996.
• Şentürk, Recep. “İnsan Hakları”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 22/327-330. İstanbul: TDV Yayınları, 2000.
• Şentürk, Recep. İnsan Hakları ve İslâm: Sosyolojik ve Fıkhî Yaklaşımlar. İstanbul: İz Yayıncılık, 2017.
• Teftâzânî, Sa’düddîn Mes’ûd b. Ömer b. Abdillâh. Şerhü’t-Telvîh ale’t-Tavzîh. 2 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1957.
• Tehânevî, Muhammed A‘lâ b. Alî b. Muhammed Hâmid el-Fârûkī. Mevsû‘âtü keşşâfu ıstılâhâti’l-fünûn ve’l-‘ulûm. thk. Refîk el-Acem - Ali Dahrûc. 1 Cilt. Beyrut: Mektebetü Lübnân, 1996.
• Yavuz, Yusuf Şevki. “İstitâat”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 23/399-400. İstanbul: TDV Yayınları, 2001.
• Yılmaz, Mehmet Nuri. “İslâm ve İnsan Hakları”. Yeni Türkiye 21 (1998), 227-230.
• Yurdagür, Metin. “Ahid”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 1/534-535. İstanbul: TDV Yayınları, 1988.
• Zebîdî, Ebü’l-Feyz Muhammed el-Murtazâ b. Muhammed. Tâcü’l-arûs min cevâhiri’l-kāmûs. thk. Mustafa Hicâzî. 40 Cilt. Kuveyt: Turâsu’l-Arabî, 1979.
• Zemahşerî, Ebü’l-Kāsım Mahmûd b. Ömer b. Muhammed el-Hârizmî. el-Minhâc fî usûli’d-dîn. çev. Sabine Schmidtke. Stuttgart: Kommissionsverlag Franz Steiner, 1997.
• Zemahşerî, Ebü’l-Kāsım Mahmûd b. Ömer b. Muhammed el-Hârizmî. Keşşâf Tefsiri. ed. Murat Sülün. çev. Muhammed Coşkun vd. 2 Cilt. İstanbul: Türkiye Yazma Eseler Kurumu Başkanlığı, 2016.