Rukn al-Dīn ‎al-Samarqandī’s ‎Work Titled ‘Risālat al-rūḥ/Risalah of Soul’: Analysis and Investigation

Yıl 2023, Cilt: 21 Sayı: 2, 576 - 610, 31.12.2023

Mustafa Vacid Ağaoğlu

https://doi.org/10.18317/kaderdergi.1372608

Öz

The matter of the soul has been one of the most important and central matters in the history of Islamic science and thought. For the soul constitutes one of the two elements that make up the human being, and the issue of the human being has undoubtedly been one of the most prominent matters in Islamic civilization and has been a major preoccupation for Islamic intellectuals. In this context, the Islamic basin of knowledge and thought has constructed two main definitions of the soul, one based on the Qur’anic teachings and the other inspired by Ancient Greek philosophy. Theologians conceived of the soul as a “subtle body”. Philosophers, on the other hand, conceived it as an “abstract substance”. This dispute between kalām and philosophy over the soul has not only been confined to the physical realm, but has also extended to the eschatological dimension, leading to a polemic that has lasted for centuries. As with many issues in post-classical Islamic thought, the influence of philosophy on this issue has been seen to be greater than that of other traditions. In fact, in the aforementioned period and later on, works on the soul from a theological perspective could not bypass the philosophical perspective. Within this framework, the theological perspective criticized the philosophers because they disagreed with it and especially because one end of the issue extended to the eschatological axis, and found it important to refute their conceptions in this regard. One of the most prominent figures of the aforementioned period, i.e., post-classical Islamic science and thought, was Abū Muhammad Rukn al-Dīn Ubaydallāh b. Muhammad b. ‘Abd al-‘Abd al-‘Aziz al-Samarqandī (d. 701/1301), a member of the Māturīdī and Hanafī sects. Samarqandī wrote many works and treatises on kalām, Qur’anic sciences, tafsīr, fiqh, hadīth, and mysticism. Among the author’s works/risālas/treaties that have reached the present day, there is a work titled “Risālat al-rūḥ” on the humanitarian-nātik (speaking) rational human soul (al-rūh al-nātiq al-insānī). Comprising an introduction and ten chapters, al-Samarqandī used a theological and mystical style, drawing on the teachings of the Qur’ān on the one hand, and partly on rational arguments on the other. The work includes the subject of the soul and the essence of the human being in this context, the definition and essence of the soul, the comparison between the views of the Ahl al-Sunnah and the philosophers in this regard, and the criticisms against the philosophers, the issue of ma‘ād (the end) in eschatology, the thoughts of the Sufis on the soul, the perception of Allah through the saying “Whoever knows himself, knows his Lord”, which the author considered as a hadith, and similar issues. As a mutakallim and following the line of Ahl al-Sunnah, the main problem of al-Samarqandī’s treatise revolves around what should be understood when it comes to “human being”, the nature of the soul, the manner in which ma‘ād will be realized, and his criticisms of philosophers over these issues. Based on our research and studies, it has been observed that the aforementioned treatise has not yet been analyzed and published. Furthermore, two manuscript copies of the treatise in question were found as a result of our investigations. This study covers the critical edition and review of al-Samarqandī’s Risālat al-rūḥ.

Anahtar Kelimeler

Kalām, Philosophy, Rukn al-Dīn al-Samarqandī, Risālat al-rūḥ, Human, Soul, Body

Teşekkür

Prof. Dr. Yaşar Aydınlı

Rükneddin es-Semerkandî’nin ‘Risâletü’r-rûḥ/Ruh Risâlesi’ Adlı Eseri: Tahlil ve Tahkîk

Öz

Ruh meselesi, İslâm ilim ve düşünce tarihinin önemli ve merkezî konularından biri olmuştur. Zira ruh, insanı oluşturan iki unsurdan birini teşkil etmektedir; insan konusu ise hiç şüphesiz İslâm medeniyetinin önemi haiz meseleleri arasında yer almış ve bu konu İslâm entelektüellerini pek meşgul etmiştir. Bu bağlamda İslâm ilim ve düşünce havzasında biri naslardan hareketle diğeri ise Antik Yunan felsefesinden esinlenerek başlıca iki ana ruh tanımı inşa edilmiştir. Kelâmcılar ruhu, “latif bir cisim” olarak telakki etmişlerdir. Filozoflar ise onu, “soyut bir cevher” şeklinde tasavvur etmişlerdir. Kelâm ve felsefe arasındaki ruha dair bu ihtilaf, sadece fiziksel anlamda münhasır kalmamıştır; eskatoloji boyuta kadar giderek asırlarca süren bir polemiğe sebep olmuştur. Klasik-sonrası İslâm düşüncesinde, birçok konuda olduğu gibi bu mesele sadedinde de felsefenin etkisi diğer geleneklerin üzerinde görülmüştür. Öyle ki mezkûr dönemde ve sonraki süreçlerde kelâmî perspektiften ele alınan ruha dair eserler, felsefî perspektifi es geçememiştir. Bu bağlamda kelâmcı perspektif, kendisiyle ihtilaf ettiği ve özellikle meselenin bir ucu eskatolojik eksene uzandığı için filozoflara karşı eleştirilerini yapmış ve onların bu yöndeki tasavvurlarının çürütülmesini önemli bulmuştur. Mezkûr dönemin, yani klasik-sonrası İslâm ilim ve düşüncesinin bariz isimlerinden biri de Mâtürîdî ve Hanefî mezheplerine mensup Ebû Muhammed Rükneddin Ubeydullah b. Muhammed b. Abdilazîz es-Semerkandî (ö. 701/1301)’dir. Semerkandî, kelâm, Kur’an ilimleri, tefsir, fıkıh, hadis ve tasavvuf gibi alanlarda pek çok eser ve risâleler kaleme almıştır. Müellifin kaleme aldığı ve günümüze kadar ulaşan eserleri/risâleleri arasında; insanî-nâtık ruha dair “Risâletü’r-rûḥ” adlı bir eseri de yer almaktadır. Eserini bir giriş ve on fasıl/bölümden oluşturan Semerkandî, bir yandan naslardan beslenerek bir diğer yandan kısmî de olsa aklî argümanlardan hareketle; kelâmî ve tasavvufî bir üslup kullanmıştır. Eser, ruh konusunu ve bu bağlamda insanın mahiyetini, ruhun tanımı ve mahiyetini, bu sadette Ehl-i Sünnet ve filozofların görüşleri arasında karşılaştırma ve filozoflara yönelik eleştiriler, eskatolojiğe dair meâd meselesi, mutasavvıfların ruha dair düşünceleri, yine müellifin hadis olarak nitelendirdiği “nefsini bilen Rabbini bilir” sözü üzerinden Allah tasavvuru ve benzeri hususları ihtiva etmektedir. Bir mütekellim olarak ve Ehl-i Sünnet çizgisinden giderek Semerkandî, söz konusu risâlesinin ana problemi “insan” denildiğinde anlaşılması gerekenin ne olduğu, ruhun mahiyeti, meâdın hangi surette gerçekleşeceği ve bu meseleler üzerinden filozoflara yönelttiği eleştiriler ekseninde dönmektedir. Araştırma ve incelemelerimiz neticesinde mezkûr risâlenin henüz tahkîk ve neşrinin yapılmadığı görülmüştür. Yine incelemelerimiz sonucunda söz konusu risâlenin iki el yazma nüshasına ulaşılmıştır. Elinizdeki bu çalışma, Semerkandî’nin Risâletü’r-rûḥ adlı eserinin tahkîkli neşri ve inceleme kısmını kapsamaktadır.

Anahtar Kelimeler

Kelâm, Felsefe, Rükneddin es-Semerkandî, Risâletü’r-rûḥ, İnsan, Ruh, Beden

Teşekkür

Prof. Dr. Yaşar Aydınlı

Kaynakça

• Aclûnî, Ebü’l-Fidâ İsmâîl b. Muhammed. Keşfü’l-ḫafâ’ ve müzîlü’l-ilbâs ‘amme’ştehere mine’l-eḥâdîs̱ ‘alâ elsineti’n-nâs. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-‘Arabî, 2. Basım, 1352.
• Açıkel, Yusuf. “Nefsini Bilen Rabb’ini Bilir Hadis mi, Kelâm-ı Kibar mı?”. Süleyman Demirel Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Dergisi 5/5 (1998), 173-200. http://isamveri.org/pdfdrg/D01535/1998_5/1998_5_ACIKELY.pdf
• Âmirî, Ebü’l-Hasen Muhammed b. Yûsuf. el-Emed ‘ale’l-ebed. nşr. Ort K. Rusn. Beyrut: Dâru’l-Kindî, 1399/1979.
• Arıcan, Mustafa. Ubeydullah b. Muhammed es-Semerkandî’nin Garîbü’l-Kur’ân Eserinin Tahkikli Neşri, Tanıtım ve Değerlendirme. Sivas: Sivas Cumhuriyet Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2021.
• Ateş, Süleyman. “Cüneyd-i Bağdâdî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Erişim 20 Ağustos 2023. https://islamansiklopedisi.org.tr/cuneyd-i-bagdadi
• Attâr, Ebû Hâmid Ferîdüddîn Muhammed b. Ebî Bekr İbrâhîm-i Nîsâbûrî. Teẕkiretü’l-evliyâ’. çev. Muhammed el-Asîlî el-Vüstânî eş-Şâfiî. thk. Muhammed Edîb el-Câdir. Dımaşk: Dârü’l-Mektebî li’t-tıbâ‘ati ve’n-Neşri ve’t-Tevzi‘, 1430/2009.
• Bağdatlı İsmail Paşa. Hediyyetü’l-‘ârifîn. 2 Cilt. İstanbul: Vekâlet el-Meârifu’l-Celîle, 1951.
• Bağdatlı İsmail Paşa. Îżâḥu’l-meknûn fi’ẕ-ẕeyli ‘alâ Keşfi’ẓ-ẓunûn an esâmi’l-kütüb ve’l-fünûn. 2 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’s-Sürasi’l-‘Arabî.
• Bereke, Abdülfettâh Abdullah. “Hakîm et-Tirmizî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Erişim 23 Ağustos 2023. https://islamansiklopedisi.org.tr/hakim-et-tirmizi
• Buhârî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İsmâil. Ṣaḥîḥu’l-Buḫârî. Pakistan/Karaçi: el-Büşrâ, 1437/2016.
• Çağrıcı, Mustafa. “Gazzâlî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Erişim 17 Temmuz 2023. https://islamansiklopedisi.org.tr/gazzali
• Dârî, Takıyyüddîn b. Abdilkādir et-Temîmî. eṭ-Ṭabaḳātü’s-seniyye fî terâcimi’l-Ḥanefiyye. thk. Abdülfettâh Muhammed el-Hulv. 4 Cilt. Riyad: Dâr er-Rufâî, 1410/1989.
• Durusoy, Ali. İbn Sinâ Felsefesinde İnsan ve Alemdeki Yeri. İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 2021.
• Fârâbî. el-Medînetü’l-Fâzıla. çev. Yaşar Aydınlı. İstanbul: Litera Yayınları, 2021.
• Fârâbî. Uyûnu’l-Mesâil. thk. ve çev. Şerife Gürel. İstanbul: İnsan Yayınları, 2020.
• Fatiş, Emrullah. Güncel İnanç Problemleri ve Analitik Çözümler. Konya: Eğitim Kitabevi Yayınları, 2016.
• Haklı, Şaban. “Eş‘arî ve Cüveynî’nin İnsan Anlayışı”. İnsan Nedir?. ed. Ömer Türker-İbrahim Halil Üçer. 87-102. İstanbul: İlem Yayınları, 2019.
• Harâitî, Muhammed b. Ca‘fer b. Muhammed es-Sâmerrî. İ‘tilâlü’l-ḳulûb. thk. Hamdî ed-Dimîrdâş. 2 Cilt. Suudi Arabistan Krallığı: Mektebetu Nizâr Mustafa el-Bâz, 1420/2000.
• Hatiboğlu, İbrahim. “Selmân-ı Fârisî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Erişim 29 Ağustos 2023. https://islamansiklopedisi.org.tr/selman-i-farisi
• İbn Bâcce, Ebû Bekr Muhammed b. Yahyâ b. es-Sâiğ. Tedbîrü’l-mütevaḥḥid. thk. Mâcid Fahrî. (Resâ’ilü İbn Bâcce el-ilâhiyye içinde). Beyrut: Dâru’n-Nehâri li’n-Neşr, 1991.
• İbn Hallikân, Ebi’l-Abbâs Şemsüddîn Ahmed b. Muhammed. Vefeyâtü’l-a‘yân ve enbâ’ü ebnâ’i’z-zemân. thk. İhsân Abbâs. 8 Cilt. Beyrut: Dâru Sâdır, 1398/1972.
• İbn Sa‘d, Ebû Abdillâh Muhammed. Kitâbü’ṭ-Ṭabaḳāti’l-kebîr. thk. Ali Muhammed Ömer. 11 Cilt. Kahire: Mektebetu’l-Hâncî, 1421/2001.
• İbn Sînâ. el-Adhaviyye fi’l-me‘âd. nşr. ve çev. Mahmut Kaya. (Felsefe ve Ölüm Ötesi içinde). İstanbul: Klasik Yayınları, 2018.
• İbn Sînâ. en-Necât. thk. Abdurrahman ‘Umeyra. Beyrut: Dâru’l-Ciyl, 1412/1992.
• İbn Sînâ. Risâle fî ma‘rifeti’n-nefsi’n-nâtıḳati ve aḥvâlihâ. Birleşik Krallık: Müessesetü Hindâvî, 2018.
• İbnü’l-Adîm, Ebü’l-Kâsım Kemâlüddîn Ömer b. Ahmed. Buġyetü’ṭ-ṭaleb fî târîḫi Ḥaleb. thk. Süheyl Zekkâr. 12 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Fikr li’t-tıbâ‘ati ve’n-Neşri ve’t-Tevzi‘, 1408/1988.
• İbnü’l-Cevzî, Ebü’l-Ferec Cemâlüddîn Abdurrahman b. Alî. Ṣıfatü’ṣ-ṣafve. thk. Tarık Muhammed Abdulmunim. 2 Cilt. İskenderiye: Dâru İbn Haldûn.
• İbnü’l-Mübârek, Abdullah b. el-Mübârek el-Mervezî. Kitâbü’z-Zühd (ve yelihi Kitâbü’r-Reḳā’iḳ). thk. Habîburrahman el-A‘zamî. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 1425/2004.
• İbnü’l-Mülakkın, Ebû Hafs Sirâcüddîn Ömer b. Alî. Ṭabaḳātü’l-evliyâ. thk. Nûreddîn Şerîbe. Kahire: Mektebetu’l-Hâncî, 1415/1994.
• İsfahânî, Ebû Nuaym Ahmed b. Abdillâh b. İshâk . Ḥilyetü’l-evliyâ’ ve ṭabaḳātü’l-aṣfiyâ. 10 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Fikr li’t-tıbâ‘ati ve’n-Neşri ve’t-Tevzi‘, 1416/1996.
• İsmail, Mühenned. Rükneddin es-Semerkandî’nin “Telhisu Camii’l-Usul” Adlı Eserinin Tahkik ve Tahlili. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2022.
• Kandemir, M. Yaşar. “Saîd b. Müseyyeb”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Erişim 29 Ağustos 2023. https://islamansiklopedisi.org.tr/said-b-museyyeb
• Kara, Ömer. “Râgıb el-İsfahânî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Erişim 17 Temmuz 2023. https://islamansiklopedisi.org.tr/ragib-el-isfahani
• Kaş, Murat. “Seyyid Şerif Cürcânî’ye Göre İnsanî Nefs”. İnsan Nedir?. ed. Ömer Türker-İbrahim Halil Üçer. 201-242. İstanbul: İlem Yayınları, 2019.
• Kehhâle, Ömer Rızâ. Mu‘cemü’l-mü’ellifîn. 15 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-‘Arabî, 1376/1957.
• Kureşî, Ebû Muhammed Muhyiddîn Abdülkādir b. Muhammed el-Hanefî. el-Cevâhirü’l-muḍıyye fî ṭabaḳāti’l-Ḥanefiyye. thk. Abdülfettâh Muhammed el-Hulv. 5 Cilt. Dâru Hicr, 1413/1993.
• Kurtubî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Ahmed. el-Câmi‘ li-aḥkâmi’l-Ḳur’ân. Kahire: Dâru’l-Kutubi’l-Mısriyye, 1368/1949.
• Kutluer, İlhan. “Sühreverdî, Maktûl”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Erişim 20 Temmuz 2023. https://islamansiklopedisi.org.tr/suhreverdi-maktul
• Leknevî, Ebü’l-Hasenât Muhammed Abdülhay. el-Fevâ’idü’l-behiyye fî terâcimi’l-Ḥanefiyye. thk. Muhammed Bedreddîn Ebû Firâs en-Ne‘sânî. Mısır: Dâru’s-Saâde, 1324.
• Mert, Muhit. İnsan Nedir? İnsanın Tanımlanmasına Dair Kelamî Bir Yaklaşım. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2004.
• Molla Sadrâ, Molla Sadrüddîn Muhammed b. İbrâhîm eş-Şîrâzî. el-Ḥikmetü’l-müte‘âliye fî esfâri’l-‘aḳliyyeti’l-erba‘a. 9 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’s-Sürasi’l-‘Arabî, 1410/1990.
• Müslim, Ebü’l-Hüseyn Müslim b. el-Haccâc. Ṣaḥîḥ-i Müslim. nşr. Nazar b. Muhammed el-Fâryâbî. 2 Cilt. Riyad: Dâr Tiba li’n-Neşri ve’t-Tevzi‘, 1427/2006.
• Nîsâbûrî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Abdillâh el-Hâkim. el-Müstedrek ‘ale’ṣ-Ṣaḥîḥayn. thk. Mustafa Abdülkādir Atâ. 5 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-‘İlmiyye, 1422/2002.
• Okuyan, Mehmet. “Necmeddîn-i Dâye”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Erişim 19 Temmuz 2023. https://islamansiklopedisi.org.tr/necmeddin-i-daye
• Öngören, Reşat. “İbn Atâ”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Erişim 21 Ağustos 2023. https://islamansiklopedisi.org.tr/ibn-ata
• Öngören, Reşat. “Mecdüddin el-Bağdâdî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Erişim 19 Temmuz 2023. https://islamansiklopedisi.org.tr/mecduddin-el-bagdadi
• Özel, Ahmet. “Semerkandî, Muhammed b. Yûsuf”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Erişim 20 Temmuz 2023. https://islamansiklopedisi.org.tr/semerkandi-muhammed-b-yusuf
• Sâbûnî, Nûreddin. el-Bidâye fî usûli’d-dîn. thk. Bekir Topaloğlu. İstanbul: M.Ü. İlâhiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 2014.
• Sâbûnî, Nûreddin. el-Münteḳā min ‘iṣmeti’l-enbiyâ. thk. ???. yy. ???, Dâru İbni Hazm, ???.
• Safedî, Salâhuddîn Halîl b. Aybeg. el-Vâfî bi’l-vefeyât. thk. Ahmed el-Arnâvût-Türkî Mustafa. 29 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-‘Arabî, 1420/2000.
• Saffâr, Ebû İshâk İbrâhîm b. İsmâil el-Buhârî. Telḫîṣü’l-edille li-ḳavâ‘idi’t-tevḥîd. thk. Angelika Brodersen. Beyrut: el-Ma‘hedu’l-Almânî li’l-Ebhâsi’ş-Şerkiyye, 1432/2011.
• Semerkandî, Ebû Muhammed Rükneddin Ubeydullah b. Muhammed. Risâle fi’r-rûḥ. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Hekimoğlu, 000933, 102a-106b.
• Semerkandî, Ebû Muhammed Rüknüddin Ubeydullah b. Muhammed. el-‘Akīdetü’r-Rükniyye fî şerhi lâ ilâhe illallah Muhammedün Resûlullah. thk. Mustafa Sinanoğlu. İstanbul: İSAM Yayınları, 1429/2008.
• Semerkandî, Rükneddin Ubeydullah. Câmiu’l-usûl fî beyâni’l-kavâidi’l-Hanefiyye ve’ş-Şâfiiyye fî usûli’l-fıkh. thk. İsmet Garibullah Şimşek. 2 Cilt. Ankara: TDV İSAM Yayınları, 1442/2021.
• Semerkandî, Rükneddin Ubeydullah. Kalp Terbiyesi ve Tecelliler: Kalb-i Melekût. çev. Kesedarzâde İsmail Fethi. yayına hazırlayan: Ahmet Burhan Kara. İstanbul: Büyüyenay Yayınları, 2023.
• Semerkandî, Rükneddin. el-Ḳavâ‘idü’l-fıḳhiyye. “Kitâbü el-Ḳavâ‘idi’l-fıḳhiyye li’ş-Şeyḫ Rükniddîn es-Semerḳandî dirâsetün ve taḥḳîḳ”. thk. Osman Mahmud Saîdullah-Mevlûd Muhammed İbrahim. Mücelletü el-Câmi‘ati’l-Irakiyye 55/3 (1444/2022), 173-201.
• Semerkandî, Rükneddin. fî ma‘rifeti’l-insân. “Rükneddin es-Semerkandî’nin ‘fî Ma‘rifeti’l-İnsân/İnsanı Bilme Üzerine’ Adlı Risalesi: Tahlil ve Tahkik”. thk. Mustafa Vacid Ağaoğlu. Kocatepe İslami İlimler Dergisi 6/1 (Haziran 2023), 40-67. https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/2973139
• Sinanoğlu, Mustafa. “Semerkandî, Ubeydullah b. Muhammed”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Erişim 28 Ocak 2023. https://islamansiklopedisi.org.tr/semerkandi-ubeydullah-b-muhammed
• Süyûtî, Ebü’l-Fazl Celâlüddîn Abdurrahman b. Ebî Bekr. ed-Dürrü’l-mens̱ûr fi’t-tefsîr bi’l-me’s̱ûr. 8 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Fikr li’t-Tibâ‘ati ve’n-Neşri ve’t-Tevzi‘, 1432-1433/2011.
• Taberî, Ebû Ca‘fer Muhammed b. Cerîr. Tefsîrü’ṭ-Ṭaberî: Câmi‘u’l-beyân ‘an te’vîli âyi’l-Ḳur’ân. thk. Abdullah b. Abdulmuhsîn et-Türkî. 25 Cilt. Kahire: Dâru Hicr, 1422/2001.
• Tay, Ömer. “Ubeydullâh b. Muhammed b. Abdilazîz es-Semerkandî’nin Risâle fi’r-rûh Adlı Eseri Bağlamında Ruh Anlayışı”. Sufiyye 14 (Haziran 2023), 41-58. https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/3073148
• Tirmizî, Ebû Îsâ Muhammed b. Îsâ. el-Câmi‘u’l-kebîr. thk. Beşşâr Avvâd Marûf. 6 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Garbi’l-İslâmî, 1996.
• Topaloğlu, Bekir - Çelebi, İlyas. Kelâm Terimleri Sözlüğü. İstanbul: İSAM Yayınları, 2010.
• Türker, Ömer. İslam Düşünce Gelenekleri. İstanbul: Ketebe Yayınları, 2020.
• Uludağ, Süleyman. “Cüneydiyye”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Erişim 20 Ağustos 2023. https://islamansiklopedisi.org.tr/cuneydiyye
• Uludağ, Süleyman. “Kuşeyrî, Abdülkerîm b. Hevâzin”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Erişim 23 Ağustos 2023. https://islamansiklopedisi.org.tr/kuseyri-abdulkerim-b-hevazin
• Üzüm, İlyas. “Saffâr, Ebû İshak”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Erişim 27 Ağustos 2023. https://islamansiklopedisi.org.tr/saffar-ebu-ishak
• Yâfiî, Ebû Muhammed Abdullâh b. Es‘ad. Mir’âtü’l-cinân. nşr. Halîl el-Mansûr. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-‘İlmiyye, 1417/1997.
• Yavuz, Yusuf Şevki. “İsmetü’l-Enbiyâ”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Erişim 26 Ağustos 2023. https://islamansiklopedisi.org.tr/ismetul-enbiya
• Yılmaz, Hasan Kâmil. “Sühreverdî, Şehâbeddin”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Erişim 20 Temmuz 2023. https://islamansiklopedisi.org.tr/suhreverdi-sehabeddin
• Zehebî, Ebû Abdillâh Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed et-Türkmânî. Siyeru a‘lâmi’n-nübelâ’. thk. Şuayb el-Arnaût. 29 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1402/1982.
• Ziriklî, Ebû Gays Muhammed Hayrüddîn b. Mahmûd. el-A‘lâm. 8 Cilt. Beyrut: Dârü’l-‘İlm li’l-Melâyîn, 2002.