Kur’ân Lafızlarının Aidiyetine Dair Tefsir Geleneğindeki Tartışmalar ve Bunların Kritiği

Yıl 2023, Cilt: 21 Sayı: 3, 984 - 1010, 31.12.2023

Zakir Demir Çevirmen: Zakir Demir

https://doi.org/10.18317/kaderdergi.1390300

Öz

Allah’ın ilk insanı, ilk peygamber yapmak suretiyle, insanoğlu ile iletişim kurmayı ve ona hitap eden vahiyler göndermeyi amaçladığı anlaşılmaktadır. Söz gelimi Tevrât’ı İbranice, İncîl’i Süryanice ve Kur’ân’ı Arapça göndermek suretiyle insanlar tarafından anlaşılmak istemiştir. Bununla birlikte onun İbranice kelâmı, Süryanice sözünden ve Arapça kelâmı da diğer dillerdeki sözünden farklı bir tabiata sahiptir. Bu gerçeklikten hareketle İslâm düşünce-fikir tarihine bakıldığında ilim adamlarının ilâhî kelâmın mâhiyetini, tabiatını anlamak ve bunu anlamlandırmak konusunda bir çabanın içerisine girdikleri görülmektedir. Esasen Allah’ın nasıl bir kelâma sahip olduğunu anlamak ve kavramak, cismanî/fizik âleminden gayrı cismanî/fizikötesine doğru bir bakış çabasıdır. Buna rağmen hakikatin yılmaz arayıcısı insan, bu konuda söyleyecek bir söz bulabilme çabası içindedir. “İlâhî kelâmı”, Allah’ın bir sıfatı olarak değerlendirenler olduğu gibi bunu “ilâhî bir fiil” olarak telakki edenler de bulunmaktadır. İlâhî kelâm sıfatının veya fiilinin tecellîsinin Kur’ân olduğu da ehlince müsellemdir. Kur’ân lafızlarının aidiyeti konusunda başlıca üç görüş ortaya konulmuştur. Bu görüşler içerisinde hâkim ve râcih bakış açısına göre Kur’ân metni, lafız ve mana itibariyle Allah’a aittir. Buna göre Hz. Muhammed’e nâzil olan Kur’ân vahyi hem lafız hem de manadan oluşmaktadır. Bu telakkîyi savunan müelliflere göre vahyin oluşumu ve iletimi konusunda ne Cebrâil’in ne de Hz. Muhammed’in herhangi bir müdahale veya katkısı olmuştur. Dolayısıyla peygamberin vahiy nüzûl sürecinde rolünün tamamen pasif olduğu söylenebilir. Cibrîl, Kur’ân’ı önceden yazılı olarak bulunan bir mekândan, yani levh-i mahfûzdan ezberleyerek veya Allah’tan işiterek ya da Allah’ın lafızları ona vahyetmesiyle Hz. Peygamber’e indirmiştir. İkinci yaklaşıma göre Kur’ân metninin manası Allah’a, lafızları Hz. Peygamber’e aittir. Bu yaklaşıma göre Cebrâil, sadece manaları Hz. Peygamber’e indirmiştir. Hz. Peygamber de kendisine bildirilen manaları kavramış ve onları Arapça ifade kalıplarında söylemiştir. Üçüncü yaklaşıma göre ise Kur’ân’ın manası Allah’a, lafızları Cebrâil’e ait olmaktadır. Yani Cebrâil’e yalnız mana ilkâ edildi ve o lafızları oluşturdu. Bu çalışmada İslâm düşünce tarihinde ilim adamlarının kelâmullâhın tabiatını anlamak ve bunu anlamlandırmak konusunda lafızların aidiyeti konusunda ortaya koydukları söz konusu yaklaşımlar öncelikle deskriptif (tasvîrî/betimleyici) bir üslupla incelenmektedir. Akabinde bu doğrultuda serdedilen yaklaşımlar Kur’ân’ın bütünlüğü ve klasik dönem tefsir merviyyâtı açısından analitik (tahlîlî/istidlâlî) bir bakış açısıyla irdelenmektedir. Denilebilir ki Kur’ân’ın mana yönüyle Allah’a aidiyeti konusunda ilim ehli arasında herhangi bir ihtilâf yoktur. Temel ihtilâf Kur’ân lafızlarının Allah’a mı Cebrâil’e mi yoksa Hz. Muhammed’e mi ait olduğu hususudur. Kur’ân’ın bütünlüğü ve vahyin nüzûl keyfiyetine dair klasik dönem tefsir rivayetleri dikkate alındığında hâkim görüşün diğer iki görüşe göre daha tutarlı olduğu kanaatine ulaşılmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Tefsir, İlâhî nakiller, Vahiy, Cebrâil, Lafız, Mana

The Discussions Regarding the Belonging of the Qur’ānic Words in the Tradition of Tafsir and the Critique of Them

Öz

It’s understood that God aimed to communicate with human beings and send messages to them by creating the first man as the first prophet. To exemplify, God desired to be understood by them while sending the Torah in Hebrew, the Bible in Syriac, and the Qur’ān in Arabic. However, his Hebrew speech has a different nature from his Syriac, and his Arabic word has a different essence from his Hebrew and Syriac. Based on this reality, when viewing the history of Islamic thought, it is seen that scholars have tried to understand the nature of the speech of God and make sense of it. Essentially, understanding and grasping the words of God are an effort to look from the physical realm to the metaphysical one. Despite this fact, the scholars, as the indomitable seekers of truth, are searching for clues to say about it. While some of them consider the “divine speech” as an attribute of God, many others view it as a “divine act”. It is also admitted by all of them that whether being attributive or an act of God, the reflection of the divine speech is the Qurʼān. In this sense, three approaches have been put forward to the question of the belonging of the Qurʼānic words. In compliance with the dominant and preferred point of view among these views, the Qurʼān belongs to God in terms of wording and meaning. Accordingly, the revelation of the Qurʼān, which was revealed to the Prophet Muḥammad, consists of both wording and meaning. Therefore, there is no intervention or contribution of Gabriel or Muḥammad in constituting the Qurʼān. According to the second approach, the meanings of the Qurʼānic text belong to God; however, its words pertain to Muḥammad. This perspective indicates that Gabriel revealed nothing more than the meanings of the Qurʼān. Muḥammad understood the meanings conveyed to him and then uttered them in Arabic expression patterns and phrases. In conformity with the third approach, the meanings of the Qurʼānic text belong to God, however, its words pertain to Gabriel. In other words, only the meanings of the text were given to Gabriel, and its words were formed by him. In the present study, the mentioned approaches, which are asserted by scholars about the belonging of Qurʼānic words, first will be explained in a descriptive style. Subsequently, they will be evaluated in terms of the integrity of the Qurʼān, its natural historical atmosphere, and the transmissions of the Qur’ānic exegesis (riwāyāt) of the classical period from an analytical point of view. To put it briefly, it can be said that there is no disagreement among scholars in the field of the belonging of the meanings of the Qurʼānic text to God. The main disagreement is whether the Qurʼānic words belong to God, Gabriel, or Muḥammad. Considering the integrity of the Qurʼān, its natural historical atmosphere, and tafsir transmissions regarding the circumstances of sending down the Qurʼānic revelation, it has been determined that the prevailing view is more coherent than the other two views.

Anahtar Kelimeler

Tafsir (Qur’ānic Exegesis), Divine quotations, Wahy (revelation), Gabriel, al-Lafz (wording)

Kaynakça

• Abd al-Jabbār, Abū al-Ḥasan Qāḍī al-Quḍāh ʻAbd al-Jabbār al-Qāḍī. al-Mughnī fī abwāb al-tawḥīd wa-al-ʻadl. thk. Amīn al-Khūlī. Cairo: al-Sharikah al-ʻArabīyah lil-Ṭibāʻah wa-al-Nashr, 1960.
• Abd al-Jabbār, Abū al-Ḥasan Qāḍī al-Quḍāh ʻAbd al-Jabbār al-Qāḍī. Tanzīh al-Qurʼān ʻan al-maṭāʻin. Beirut: Dār al-Nahḍah al-Ḥadīthah, n.d.
• Abū Zayd, Naṣr Ḥāmid. Mafhūm al-naṣṣ dirāsah fī ʻulūm al-Qurʼān. al-Maghrib: al-Markaz al-Thaqāfī al-ʻArabī, 2014.
• Aḥmad b. Ḥanbal, Abū ʻAbd Allāh Aḥmad b. Muḥammad. al-Musnad. thk. Abū Hājar Muḥammad al-Saʻīd b. Basyūnī. Beirut, 1985.
• Ahmed Efendi, Menzioğlu. Sûre Tefsirleri. ed. Durmuş Arslan. İstanbul: Dila Filmcilik Yayınevi, 2012.
• Albayrak, Halis. Kur’ân’ın Bütünlüğü Üzerine: Kur’ân’ın Kur’ân’la Tefsiri. İstanbul: Şûle Yayınları, 2011.
• Altundağ, Mustafa. “Kelâmullâh Halku’l-Kur’ân Tartışmaları Çerçevesinde ‘Kelâm-ı Nefsî - Kelâm-ı Lafzî’ Ayırımı”. Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 18 (2000), 149-181.
• Ālūsī, Shihāb al-Dīn Maḥmūd b. ʻAbd Allāh al-. Rūḥ al-maʻānī fī tafsīr al-Qurʼān al-ʻAẓīm. Beirut: Dār Iḥyāʼ al-Turāth al-ʻArabī, n.d.
• Asharī, Abū al-Ḥasan ʻAlī b. Ismāʻīl al-. Maqālāt al-Islāmīyīn wa-ikhtilāf al-muṣallīn. ed. Muḥammad Muḥyī al-Dīn ʻAbd al-Ḥamīd. Beirut: al-Maktabah al-ʻAṣrīyah, 1990.
• Ateş, Süleyman. Yüce Kur’ân’ın Çağdaş Tefsiri. 12 Cilt. İstanbul: Yeni Ufuklar Neşriyat, 1988.
• Aynī, Badr al-Dīn al-ʻ. ʻUmdat al-Qārī sharḥ Ṣaḥīḥ al-Bukhārī. ed. ʻAbd Allāh Muḥammad Maḥmūd ʻUmar. Beirut: Dār al-Kutub al-ʻIlmīyah, 2001.
• Baghawī, Muḥyī al-Sunnah al-Ḥusayn al-Farrāʼ al-. Maʻālim al-tanzīl fī tafsīr al-Qurʼān. ed. Muḥammad ʻAbd Allāh al-Nimr vd. al-Riyāḍ: Dār Ṭaybah lil-Nashr wa-al-Tawzīʻ, 1993.
• Bektaşoğlu, Mustafa. Düzceli Âlim Yusuf Ziyaeddin Ersal: Hayatı Ve Eserleri. Ankara: İmaj A.Ş., 2005.
• Bukhārī, Muḥammad b. Ismāʻīl al-. al-Jāmiʻ al-ṣaḥīḥ. ed. Muḥammad Zuhayr b. Nāṣir. Beirut: Dār Ṭawq al-Najāh, 2001.
• Bursawī, Ismail Haqqī al-. Rūḥ al-Bayān. Beirut: Dār Iḥyāʼ al-Turāth al-ʻArabī, n.d.
• Çağıl, Necdet. İlahi Kelamın Tabiatı. İstanbul: İnsan Yayınevi, 2003.
• Çelik, Ömer. Kur’an’ın Muhatapları. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2021.
• Demir, Abdulalim. “İmâmiyye Şîası Rivâyet Kaynaklarına Göre İmâmların Masumluğu Meselesi”. İslam Düşüncesi Araştırmaları III -Yaşadığımız Çağ. Ankara: Araştırma Yayınları, 2021.
• Demir, Zakir. “Emîr es-San‘ânî’nin İlâhî İktibâsların Mâhiyetine Dair el-Îzâh ve’l-beyân fî tahkîki ‘ibârâti kasasi’l-Kur’ân İsimli Risâlesi ve Ele Aldığı Konuların Kritiği”. Bilimname 50/2 (2023), 207-239.
• Demir, Zakir. İlâhî Nakiller Bağlamında Kur’ân’daki İktibâsların Mâhiyeti. İstanbul: Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2022.
• Diyārbakrī, Ḥusayn b. Muḥammad b. al-Ḥasan al-. Tārīkh al-khamīs fī aḥwāl anfas al-nafīs. Cairo: Maṭbaʻat ʻUthmān ʻAbd al-Razzāq, 1302.
• Draz, Muḥammad b. ʻAbd Allāh. al-Nabaʼ al-ʻaẓīm naẓarāt jadīdah fī al-Qurʼān. Dawḥa: Dār al-Saqāfah, 1405.
• Duman, Zeki. Hakk’tan Halka Kelâmullâh (Levh-i Mahfûz’dan Mushaf-ı Şerif’e). Ankara: Fecr Yayınevi, 2016.
• Elmalılı, Muhammed Hamdi. Hak Dini Kur’ân Dili. 10 Cilt. İstanbul: Yenda Yayınevi, 2001.
• Ergin, Mehmet Beşir. Dürzîlikte Kur’ân Tasavvuru ve Tefsîr Yöntemi. İstanbul: Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, 2019.
• Ghazālī, Abū Ḥāmid Muḥammad al-. al-Maʻārif al-ʻaqliyah. ed. ʻAbd al-Karīm al-ʻUthmān. Damascus: Dār al-Fikr, 1963.
• Haytamī, Shihāb al-Dīn Aḥmad b. Ḥajar al-. al-Fatāwā al-ḥadīthīyah. Beirut: Dār al-Maʻrifah, n.d.
• The Noble Qur’ân English Translation of the Meanings and Commentary. çev. Muhammad Taqî-ud-Dîn al-Hilâlî - Muhammad Muhsin Khân. al-Madīnah: Mujammaʻu al-Malik Fahd li-Ṭibāʻat al-Muṣḥaf al-Sharīf, 2013.
• Ibn Abī Ḥātim, Abū Muḥammad ʻAbd al-Raḥmān. Tafsīr al-Qurʼān al-ʻAẓīm. ed. Asʻad Muḥammad al-Ṭayyib. Makkah: Maktabat Nizār Muṣṭafā al-Bāz, 1997.
• Ibn al-ʻArabī, Muḥyī al-Dīn. al-Futūḥāt al-Makkīyah. ed. Aḥmad Shams al-Dīn. Beirut: Dār al-Kutub al-ʻIlmīyah, 1999.
• Ibn al-Mulaqqin, Sirāj al-Dīn Abī Ḥafṣ ʻUmar b. ʻAlī. al-Tawḍīḥ li-sharḥ al-Jāmiʻ al-ṣaḥīḥ. Beirut: Dār al-Nawādir, 2008.
• Ibn ʻAqīlah, Muḥammad b. Aḥmad. al-Ziyādah wa-al-Iḥsān fī ʻulūm al-Qurʼān. al-Shāriqah: Markaz al-Buḥūth wa-al-Dirāsāt, 2006.
• Ibn ʻĀshūr, Muhammad al-Tāhir. al-Taḥrīr wa-al-tanwīr. Tunis: al-Dār al-Tūnisiyyah, 1984.
• Ibn ʻAṭīyah al-Andalusī, Abū Muḥammad ʻAbd al-Ḥaqq. al-Muḥarrar al-Wajīz fī tafsīr al-Kitāb al-ʻAzīz. ed. ʻAbd al-Salām ʻAbd al-Shāfī Muḥammad. Beirut: Dār al-Kutub al-ʻIlmīyah, 2001.
• Ibn Manẓūr, Muḥammad b. Mukarram. Lisān al-ʻArab. Beirut: Dār Ṣādir, n.d.
• Ibn Rayyān, Sharaf al-Dīn al-Ḥusayn. al-Rawḍ al-Rayyān fī asʼilat al-Qurʼān. ed. ʻAbd al-Ḥalīm Muḥammad Naṣṣār al-Salafī. al-Madīnah: Maktabat al-ʻUlūm wa-al-Ḥikam, 1994.
• Ibn Taymīyah, Taqī al-Dīn Aḥmad. Majmūʻ Fatāwā. ed. ʻAbd al-Raḥmān b. Muḥammad b. Qāsim. al-Madīnah: Mujammaʻu al-Malik Fahd li-Ṭibāʻat al-Muṣḥaf al-Sharīf, 2004.
• Iṣfahānī, Abū al-Qāsim al-Ḥusayn b. Muḥammad al-Rāghib al-. Mufradāt alfāz al-Qurʾān. ed. Ṣafwān ʻAdnān al-Dāwūdī. Damascus: Dār al-Qalam, 2002.
• Jurjānī, al-Sayyid al-Sharīf al-. al-Taʻrīfāt. ed. Muḥammad Ṣiddīq al-Munshāwī. Cairo: Dār al-Faḍīlah, n.d.
• Juwaynī, Imām al-Ḥaramayn Abū al-Maʻālī ʻAbd al-Malik al-. al-Irshād ilā qawāṭiʻ al-adillah fī uṣūl al-iʻtiqād. thk. Aḥmad ʻAbd al-Raḥīm al-Sāyiḥ. Cairo: Maktabat al-Thaqāfah al-Dīnīyah, 2009.
• Kāsānī, ʻAlāʼ al-Dīn Abū Bakr b. Masʻūd b. Aḥmad al-. Badāʼiʻ al-ṣanāʼiʻ fī tartīb al-sharāʼiʻ. Beirut: Dār al-Kutub al-ʻIlmīyah, 2003.
• Kātib Jalabī, Mustafa b. ʿAbd Allāh. Kashf al-ẓunūn ʻan asāmī al-Kutub wa-al-funūn. ed. M. Şerefettin Yaltkaya - Rifat Bilge. Ankara: TTK Yayınevi, 2014.
• Marghīnānī, Burhān al-Dīn al-. al-Hidāyah sharḥ bidāyat al-mubtadī. ed. Naʻīm Ashraf Nūr Aḥmad. Karachi: Idārat al-Qurʼān wa-al-ʻUlūm al-Islāmīyah, 1997.
• Māturīdī, Abū Manṣūr Muḥammad al-. Taʼwīlāt al-Qurʼān. ed. Ahmed Vanlıoğlu - Bekir Topaloğlu. Istanbul: Dār al-Mīzān, 2005.
• Mawdūdī, Abū al-Aʻlā al-. Tafhīm al-Qurʼān. çev. Muhammed Han Kayani - Ali Ünal. İstanbul: İnsan Yayınevi, 2005.
• Muqātil b. Sulaymān. al-Tafsīr al-kabīr. ed. ʻAbd Allāh Maḥmūd Shaḥātah. Beirut: Muʼassasat al-Tārīkh al-ʻArabī, 2002.
• Qāsimī, Muḥammad Jamāl al-Dīn al-. Maḥāsin al-taʼwīl. ed. Muḥammad Fuʼād ʻAbd al-Bāqī. Cairo: Dār Iḥyāʼ al-Kutub al-ʻArabīyah, 1957.
• Qayṣarī, Ṣharaf al-Dīn Dāwūd b. Maḥmūd b. Muḥammad al-. “Kashf al-ḥijāb ʻan kalām Rabb al-arbāb”. Majmūʻah Rasāʼil maʻrifīyah : Rasāʼil al-Qayṣarī. ed. ʻĀṣim b. Ibrāhīm al-Kayyālī al-Ḥusaynī. Beirut: Books Publisher, 2015.
• Qurṭubī, Abū ʻAbd Allāh Muḥammad b. Aḥmad al-. al-Jāmiʻ li-aḥkām al-Qurʼān. ed. ʻAbd Allāh b. ʻAbd al-Muḥsin al-Turkī. Beirut: Muʼassasat al-Risālah, 2006.
• Rahman, Fazlur. Islam. New York: Holt, Rinehart and Winston, 1966.
• Rahman, Fazlur. Islam and Modernity: Transformation of an Intellectual Tradition. London: University of Chicago Press, 1984.
• Rahman, Fazlur. Major Themes of the Qur’ān. Minneapolis: Bibliotheca Islamica, 1994.
• Rashid Ridā, Muhammad. Tafsīr al-Qurʾān al-hakīm (Tafsīr al-Manār). Cairo: Dār al-Manār, 1947.
• Rāzī, Fakhr al-Dīn Muḥammad b. ʻUmar al-. Mafātīḥ al-ghayb. Beirut: Dār al-Fikr, 1981.
• Ṣanānī, Muḥammad b. Ismāʻīl al-Amīr al-. al-Īḍāḥ wa-al-bayān fī taḥqīq ʻIbārāt qaṣaṣ al-Qurʼān. ed. ʻAbd al-Wahhāb Luṭf al-Daylamī. al-Ṣanʻāʼ: Maktabat al-Irshād, 1992.
• Sarakhsī, Shams al-aʼimmah Muḥammad b. Aḥmad al-. al-Mabsūṭ. Beirut: Dār al-Maʻrifah, 1989.
• Sharānī, ʻAbd al-Wahhāb al-. al-Yawāqīt wa-al-jawāhir. Beirut: Dār Iḥyāʼ al-Turāth al-ʻArabī, n.d.
• Suyūṭī, Jalāl al-Dīn ʻAbd al-Raḥmān al-. al-Ḥāwī lil-fatāwā. ed. ʻAbd al-Laṭīf Ḥasan ʻAbd al-Raḥmān. Beirut: Dār al-Kutub al-ʻIlmīyah, 2000.
• Suyūṭī, Jalāl al-Dīn ʻAbd al-Raḥmān al-. al-Itqān fī ʻulūm al-Qurʼān. ed. Markaz al-Dirāsāt al-Qurʼānīyah. al-Madīnah: Mujammaʻu al-Malik Fahd li-Ṭibāʻat al-Muṣḥaf al-Sharīf, n.d.
• Sülün, Murat. Kur’ân Kılavuzu Mutlak Gerçeğin Sesi. İstanbul: Ensar Yayınevi, 2013.
• Şahin, Hasan. “Davud el-Kayseri’ye Göre Allah’ın Kelamı”. Temaşa: Erciyes Üniversitesi Felsefe Bölümü Dergisi 3 (2015), 30-43.
• Ṭabarī, Muḥammad b. Jarīr al-. Jāmiʻ al-Bayān ʻan Taʼwīl āy al-Qurʼān. ed. ʻAbd Allāh b. ʻAbd al-Muḥsin al-Turkī. al-Riyāḍ: Dār ʻĀlam al-Kutub, 2003.
• Taftāzānī, Saʻd al-Dīn Masʻūd al-. Sharḥ al-ʻAqāʼid al-Nasafīyah. ed. ʻAlī Kamāl. Beirut: Dār Iḥyāʼ al-Turāth al-ʻArabī, 2014.
• Ṭāshkubrī Zādah, Aḥmad b. Muṣṭafā b. Khalīl. Miftāḥ al-saʻādah wa-miṣbāḥ al-siyādah fī mawḍūʻāt al-ʻulūm. Beirut: Dār al-Kutub al-ʻIlmīyah, 1985.
• Yavuz, Yusuf Şevki. “Peygamber”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 34/257-262. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2007.
• Zarkashī, Badr al-Dīn Muḥammad al-. al-Burhān fī ʻulūm al-Qurʼān. ed. Muḥammad Abū al-Faḍl Ibrāhīm. Cairo: Dār al-Turāth, 1984.
• Zurqānī, Muḥammad ʻAbd al-ʻAẓīm al-. Manāhil al-ʻIrfān fī ʻulūm al-Qurʼān. ed. Fawwāz Aḥmad Zamarlī. Beirut: Dār al-Kitāb al-ʻArabī, 1995.