The Possibility of Evolution in al-Jāḥiẓ's Natural Philosophy

Yıl 2024, Cilt: 22 Sayı: 1, 211 - 215, 30.06.2024

Veysel Eliş

Öz

In the 9th century (3rd century Hijrī), al-Jāḥiẓ (d. 255/869), who lived in Basra and was one of the intellectuals of the time, attributed to his teacher al-Naẓẓām (d. 231/845) the statement "Everything that happens in the universe moves according to its nature", which is one of the most succinct statements summarising his idea of nature. Al-Jāḥiẓ says that every creature created by Allah in nature has a nature and acts, reproduces, seeks food, hunts and makes a home accordingly. He analyses the evidence of Allah's wisdom, power and majesty in living things and gains a great deal of knowledge about them. In addition, as a "naturalist" and "ethologist" (zoologist who studies animal behaviour), he studies the vital processes of living creatures. He ponders the causes of their behaviour and their psychology. He even subjects the news he sees, reads and hears about living things to a series of tests, experiments and observations. His sources of information include other Greek thinkers such as Aristotle, Galen and Polemon, medical and pharmaceutical books, information from Bedouins, trainers of animals such as monkeys, elephants, snakes, roosters, chickens, dogs, pigeons, snake and bird hunters, Christians, Jews, Sabians, various societies such as Iranians, Indians, Greeks, Turks, Korans and Hadiths. Al-Jāḥiẓ wrote all this knowledge, research and analysis about living creatures in his seven-volume work Kitāb al-Hayawān and in his other books. In this work, al-Jāḥiẓ provides important information about many different species such as cats, dogs, snakes, lizards, moles, pigeons, hawks, falcons, eagles, ostriches, giraffes, elephants, monkeys, pigs, fish, chameleons, skunks, hedgehogs, butterflies and stink bugs and their nature. He dwells on their vital processes, reproduction, cunning, foraging methods, hunting methods and interactions with each other. For this reason, al-Jāḥiẓ's views on living creatures attracted the attention of many researchers in the fields of biology and zoology, and the idea of evolution and evolutionary mechanisms developed by Charles Darwin (1809-1882) was put forward. The German historian of science Eilhard Wiedemann (1852-1928), the Arab researcher Ismail Mazhar (1891-1962), the American botanist and historian of science Conway Zirkle (1895-1972), the Spanish orientalist Miguel Asin Palacios (1871-1944) and the Arab thinkers Ali Bū Mulhim (1935-?) and Mahfūz Azzâm (1927-2022) are among these researchers. The Turkish philosopher Mehmet Bayrakdar, who was at the forefront of the recognition of the idea of evolution in al-Jāḥiẓ and who is often referred to in the studies, can also be included among these researchers. In fact, Bayrakdar's work entitled The Evolutionary Theory of Creation in Islam contains claims that there was an idea of evolution in al-Jāḥiẓ and thus prepares the ground for the emergence of the idea of evolution in al-Jāḥiẓ. Researchers' claims that there are expressions in al-Jāḥiẓ's natural philosophy that point to evolution have formed the basis of the discussion. However, whether evolution really exists in his natural philosophy, in which context evolution is mentioned, whether the statements about the vital processes of living beings in all his works are subjected to a holistic reading, and the possibility of other mechanisms of evolution than natural selection (artificial selection, sexual selection, kin selection) have not been clearly emphasised. Therefore, in this study, al-Jāḥiẓ's views on the vital processes of living things, their attitudes in their habitats and the function of their natures in his philosophy of nature in all his works are taken into consideration and traced in the context of evolutionary mechanisms. The possibility of reading the origins of his understanding of nature through the Stoic pneuma (vital heat, breath, breath) approach has been explored. The theory of kumūn (concealment) and zuhūr (emergence) attributed to al-Naẓẓām is constructed on this approach, which suggests that the characteristics given to the nature of living things at the first moment of creation emerge over time according to conditions and situations, and the projections of similarities and connections between them are examined. After al-Jāḥiẓ, the ways in which the primary nature/common nature (al-tabī'at al-'amma) and the secondary nature/distinctive nature (al-tabī'at al-ğarize) characteristics of living things are manifested in the pneuma approach have been emphasised. How these forms of emergence affect the chances of survival of living things is analysed. An attempt has been made to show how all these processes are manifested in the understanding of 'âdatullah based on the theory of cumūn and zuhūr and the ways in which they occur. …

Anahtar Kelimeler

Kalām, al-Jāḥiẓ, Natural Philosophy, Pneuma, Latency (kümûn) and Emergence (ẓuḥûr) theory, Evolution

Câhız’ın Tabiat Felsefesinde Evrimin İmkânı

Öz

9. yüzyılda (hicrî 3. yy) Basra’da yaşayan ve dönemin entelektüel şahıslarından biri olan Câhız’ın (ö. 255/869), hocası Nazzâm’a (ö. 231/845) atfederek söylediği “Evrende olup-biten her şey doğasıyla hareket eder” sözü, onun doğa düşüncesini özetleyen en veciz ifadelerinden biridir. Zira Câhız, doğada Allah tarafından yaratılan her canlının bir tabiata sahip olduğunu ve ona göre hareket ettiğini, ürediğini, besinini aradığını, avlandığını, yuva edindiğini söyler. Canlılar üzerinde Allah’ın hikmetini, kudretini, azametini gösteren delilleri inceler ve onlar hakkında birçok bilgiye sahip olur. Bunun yanında “doğa bilimci” ve “etolog” (hayvan davranışlarını inceleyen zoolog) kimliğiyle canlıların yaşamsal süreçlerini inceler. Onların davranışlarının nedenleri ve psikolojileri üzerine zihin yorar. Hatta canlılar hakkında gördüğü, okuduğu, duyduğu haberleri bir dizi testten geçirerek deney ve gözleme tabi tutar. Ona kaynaklık eden bu bilgiler, Aristoteles, Galen ve Polemon gibi diğer Yunan düşünürlere, tıp-eczacılık kitaplarına, bedevîlerden alınan bilgilere, maymun, fil, yılan, horoz, köpek, güvercin gibi hayvanların terbiyecilerine, yılan ve kuş avcılarına, Hristiyan, Yahudi, Sâbiî din mensuplarına, İran, Hint, Rum, Türk gibi farklı toplumlara, Kur’ân ve hadislere dayanır. Câhız, canlılar hakkındaki tüm bu bilgi birikimini, araştırmalarını ve incelemelerini başta yedi ciltlik Kitâbü’l-Hayevân isimli eseri olmak üzere diğer kitaplarında da kaleme alır. Bu eserde Câhız, kedi, köpek, yılan, kertenkele, köstebek, güvercin, şahin, atmaca, kartal, devekuşu, zürafa, fil, maymun, domuz, balık, bukalemun, kokarca, kirpi, kelebek, pislik böceği gibi birçok farklı canlı türü ve onların tabiatları hakkında önemli bilgiler aktarır. Onların yaşamsal süreçleri, üreme şekilleri, kurnazlıkları, yiyeceklerini arama yöntemleri, avlanma metotları, birbirleriyle olan etkileşimi gibi konular üzerinde durur. Bu yüzden Câhız’ın canlılar hakkındaki görüşleri biyoloji ve zooloji alanlarında çalışan birçok araştırmacının dikkatini çekmiş ve onda Charles Darwin’in (1809-1882) öncülüğünü yaptığı evrim düşüncesi ve evrim mekanizmalarının olduğuna dair görüşler ileri sürülmüştür. Söz gelimi Câhız’da evrim düşüncesi olduğunu ilk defa öne süren Alman bilim tarihçisi Eilhard Wiedemann (1852-1928), Arap araştırmacı İsmail Mazhar (1891-1962), Amerikalı botanikçi ve bilim tarihçisi Conway Zirkle (1895-1972), İspanyol müsteşrik Miguel Asin Palacios (1871-1944) ile Arap düşünürler Ali Bû Mülhim (1935-?) ve Mahfûz Azzâm (1927-2022) bu araştırmacılar arasında sayılabilir. Câhız’da evrim fikrinin tanınmasında ön plana çıkan ve araştırmalarda sıkça kendisine atıf yapılan Türk düşünür Mehmet Bayrakdar da zikredilen araştırmacılar arasına dahil edilebilir. Nitekim Bayrakdar’ın kaleme aldığı İslâm’da Evrimci Yaratılış Teorisi adlı eser Câhız’da bir evrim düşüncesi olduğuna dair iddialar barındırmakta ve bu sayede Câhız’da evrim fikrinin oluşmasına zemin hazırlamaktadır. Araştırmacıların Câhız’ın tabiat felsefesinde evrime işaret eden ifadeler olduğuna dair iddiaları tartışmanın zeminini oluşturmuştur. Ancak onun tabiat felsefesinde evrimin gerçekten var olup olmadığı, hangi bağlamda evrimden bahsedildiği, onun tüm eserlerinde canlıların yaşamsal süreçlerine dair ifadelerin bütüncül bir okumaya tabi tutulup tutulmadığı, evrimin doğal seçilim dışındaki diğer mekanizmalarının (yapay seçilim, cinsel seçilim, akraba seçilimi) imkânı üzerinde net olarak durulmamıştır. Bundan dolayı bu çalışmada, Câhız’ın tabiat felsefesinde canlıların yaşamsal süreçlerine, habitatlarındaki tutumlarına, onlardaki tabiatların işlevine dair ortaya koyduğu görüşleri tüm eserleri göz önünde bulundurularak ve evrim mekanizmaları bağlamında izleri sürülmeye çalışılmıştır. Onun tabiat anlayışının kökenlerine dair Stoacı pneuma (yaşamsal ısı, soluk, nefes) yaklaşımı üzerinden bir okumanın imkânı araştırılmıştır. Bu yaklaşım üzerine Nazzâm’a nispet edilen, yaratılışın ilk anında canlıların tabiatlarına verilen özelliklerin zaman içerisinde şartlara ve durumlara göre ortaya çıktığını öne süren kümûn (gizlenme) ve zuhûr (ortaya çıkma) teorisi inşa edilip, aralarındaki benzerlikler ve bağlantıların izdüşümleri irdelenmiştir. Câhız’a göre canlılarda bulunan birincil doğa/ortak tabiat (et-tabî‘atül-‘amme) ile ikincil doğa/ayırıcı tabiat (et-tabî‘atü’l-ğarize) özelliklerinin pneuma yaklaşımında ortaya çıkma biçimleri üzerinde durulmuştur. Bu ortaya çıkma biçimlerinin canlıların hayatta kalma şanslarını nasıl etkilediği incelenmiştir. Tüm bu süreçlerin kümûn ve zuhûr teorisine dayalı âdetullah anlayışında nasıl tezahür ettiği ve meydana gelme şekilleri ortaya konulmaya çalışılmıştır. Öte yandan canlıların tabiatlarında bulunan hayatî özelliklerin; onlara doğada ne tür avantajlar sağladığı, nasıl işlevsel olduğu soruları üzerinden evrim mekanizmalarının (doğal seçilim, yapay seçilim, cinsel seçilim, akraba seçilimi) imkânı araştırılmıştır. …

Anahtar Kelimeler

Kelâm, Câhız, Tabiat Felsefesi, Pneuma, Kümûn ve Zuhûr teorisi, Evrim

Kaynakça

• Eliş, Veysel. Câhız’ın Tabiat Felsefesinde Evrimin İmkânı. Siirt: Siirt Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2023.