Musul’da Yerel Bir Tarihçi: Yâsîn Ömerî (1745-1820) ve Târîh-i Âsâru’l-Celiyye Fî Havâdisi’l-Ardiyye Başlıklı Eseri

Yıl 2024, Sayı: 7, 47 - 70, 15.04.2024

Ebubekir Ceylan

https://doi.org/10.54462/kadim.1376167

Öz

Bu çalışma, Osmanlı Musul’unda yaşamış yerel bir tarihçi olan Yâsîn Ömerî (1745-1820) ve onun Târîh-i Âsâru’l-Celiyye fî Havâdisi’l-Ardiyye başlıklı eseri hakkındadır. Musul’un ileri gelen ailelerinden Ömerîler’e mensup olan Yâsîn Ömerî, yazdığı 17 eserin önemli bir kısmını Musul’un ileri gelenlerine adamıştır. Kendisinin vakayiname türündeki Târîh-i Âsâru’l-Celiyye fî Havâdisi’l-Ardiyye’sinin Millet Yazma Eser Kütüphanesi nüshası daha önce herhangi bir çalışmada kullanılmamış olup British Library nüshasına göre daha iyi durumdadır ve kronolojik olarak daha uzun bir dönemi kapsamaktadır. Osmanlı arşiv belgeleriyle desteklenen bu çalışmada yazma eserin genel bir tanıtımı yapılmış ve ardından müellifin yaşadığı dönemin olaylarını içeren eserin son kısmına vurgu yapılmıştır. Eserde sel, deprem, kuraklık/kıtlık, ay/güneş tutulmaları gibi doğa olayları, salgın hastalıklar ve olağandışı hadiselere yer verilmiş olup bahsedilen olayların en önemlisi 1743’te Nadir Şah’ın Musul’u kuşatmasıdır. Ayrıca müellifin Celîlî dönemi Musul’undaki yöneticiler, şehir âyanı ve yeniçeriler arasında yaşanan anlaşmazlık ve çatışmalara yer vermesi oldukça önemlidir. Olayların sebep-sonuç ilişkisine pek değinilmese de eleştiriden ziyade medih ve övgü tercih edilse de müellifin ve aile yakınlarının yazdığı eserler 18. yüzyılın ikinci yarısında Osmanlı Musul’daki entelektüel yaşamın, iddia edildiğinin aksine, durağan olmadığını göstermektedir.

Anahtar Kelimeler

Osmanlı Musul'u, Celililer Dönemi, Ömeriler, Vakayiname, Yasin Ömeri

A Local Chronicler in Mosul: Yasîn al-Omarî (1745-1820) and His Târîh-i Âsâru’l-Jaliyya fî Havâdisi’l-Ardiyya

Öz

This study is about a local chronicler in Ottoman Mosul, Yâsîn al-Omarî (1745-1820), and his chronicle Târîh-i Âsâru’l-Jaliyya fî Havâdisi’l-Ardiyye. Yâsîn Omarî belonged to the notable Omarî family and wrote 17 books, most of them dedicated to various notables of Mosul. The manuscript copy in Millet Manuscript Library is used in this study and it is in much better condition than that of the British Library and encompasses a longer period. Supported by Ottoman archival documents, this study presents the manuscript and then focuses on the last period of the chronicle which deals with the events that took place during the lifetime of the chronicler. As in many chronicles, natural events such as floods, earthquakes, droughts, famines, lunar/solar eclipses, epidemic diseases, and extraordinary events are included in this chronicle as well. The most important event mentioned in the work is Nadir Shah’s siege of Mosul in 1743. The author also included the disagreements and conflicts between the rulers, city notables, and Janissaries in Mosul during the Jalili period; however, he did not present them in a cause effect relationship and preferred praise over criticism. The works written by the author and other members of his extended family prove that contrary to what was claimed, the intellectual life in Ottoman Mosul in the second half of the 18th century was not inert and static.

Anahtar Kelimeler

Ottoman Mosul, Jalili Era, Omari Family, Chronicle, Yasin Omari

Kaynakça

• Başkanlık Osmanlı Arşivi (BOA), Ali Emiri Mahmud I (AE. SMHD. I.); Ali Emiri Ahmed III (AE, SAMD. III); Cevdet Evkaf (C. EV.); Evkaf Defterleri (EV. d.); İbnülemin Vakıf (İE. EV.)
• Abdullah, A. J. Thabit. Merchants, Mamluks, and Murder: The Political Economy of Trade in Eighteenth-Century Basra. New York: SUNY Press, 2001.
• Al-Bustani, Mehdi Jawad Habib. Bağdad’daki Kölemen Hakimiyetinin Tesisi ve Kaldırılması ile Ali Rıza Paşa’nın Valiliği (1749-1842). İstanbul: İstanbul Üniversitesi, Doktora Tezi, 1979. Ay, Ayşen. Jalili Household in Ottoman Mosul, 1726-1834. İstanbul: Fatih Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2013.
• Bayatlı, Nilüfer. XVI. Yüzyılda Musul Eyaleti. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 1999.
• Bayatlı, Nilüfer. “Osmanlı Döneminde Bağdat Valileri (1534-1917)”. Türk Dünyası Araştırmaları 158 (Eylül-Ekim 2005), 189-202.
• el-Bediri el-Hallak, Şeyh Ahmet. Berber Bediri’nin Günlüğü 1741-1762: Osmanlı Taşra Hayatına İlişkin Olaylar. çev. Hasan Yüksel. Ankara: Akçağ Yayınevi, 1995.
• Can, Ömer Faruk. Bir Osmanlı Aydın ve Bürokratı: Azmzade Sadık el-Müeyyed Paşa'nın Hayatı ve Faaliyetleri (1860-1910). İstanbul: İstanbul 29 Mayıs Üniversitesi, Doktora Tezi, 2022.
• Eroğlu, Cengiz vd. (ed.) Osmanlı Vilayet Salnamelerinde Musul. Ankara: Global Strateji Enstitüsü, 2005. Gündüz, Ahmet. Osmanlı İdaresinde Musul (1523-1639). Elazığ: Fırat Üniversitesi Orta-Doğu Araştırmaları Merkezi, 2003.
• Hathaway, Jane. Osmanlı Mısır’ın Hane Politikaları: Kazdağlıların Yükselişi. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 2009.
• Hathaway, Jane. Osmanlı Hakimiyetinde Arap Toprakları. İstanbul: İş Bankası Kültür Yayınları, 2016.
• Hathaway, Jane. “Rewriting Eighteenth-Century Ottoman History”. Mediterranean Historical Review 19/1 (Haziran 2004), 29-53.
• Hut, Davut. Musul Vilayeti’nin İdari, İktisadi ve Sosyal Yapısı (1864-1909). İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler (Türkiyat Araştırmaları) Enstitüsü, Doktora Tezi, 2006.
• İnalcık, Halil. “Introduction to Ottoman Metrology”. Turcica 15 (1983), 311-348.
• İpşirli, Mehmet. “Celîlî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, 7/268-269. Ankara: TDV Yayınları, 1993.
• Kemp, Percy. Mosul and Mosuli Historians of the Jalili Era (1726-1834). Oxford: Oxford Üniversitesi, Doktora Tezi, 1979. Kemp, Percy. “Mosuli Sketches of Ottoman History”. Middle Eastern Studies 17/3 (Temmuz 1981), 310-333.
• Kemp, Percy. “History and Historiography in Jalili Mosul”. Middle Eastern Studies 19/3 (Temmuz 1983), 345-375.
• Khoury, Dina Rizk. State and Provincial Society in the Ottoman Empire: Mosul, 1540-1834. Cambridge: Cambridge University Press, 1997.
• Koç, Yahya. Bilâd-ı Şam’da Osmanlı İktidarı ve Yerel Güçler, 1700-1775. İstanbul: Küre Yayınları, 2021.
• Lanza, Dominico. Mosul in the 18th Century, According to the Memoirs of Dominico Lanza. çev. R. Bidawid. Mosul, 1951.
• Longrigg, Stephen Hemsley. Four Centuries of Modern Iraq. Oxford: Clarenderon Press, 1925.
• Olson, Robert. The Siege of Mosul and Ottoman-Persian Relations, 1718-1743: A Study of Rebellion in the Capital and War in the Provinces of the Ottoman Empire. Indiana: Indiana University Publications, 1975.
• Ömerî, Yasin. Târîh-i Âsâru’l-Celiyye fî Havâdisi’l-Ardiyye. İstanbul: Millet Yazma Eser Kütüphanesi, 2329.
• Rafiq, Abdülkerim. The Province of Damascus, 1723-1783. Beyrut: Khayats, 1966.
• Rauf, İmad Abdüsselam. Tarih ve'l-Müerrihun al-Irakıyyun fi'l-Asri'l-Osmani. Bağdat: Dârü'l-Arab, 1983.
• Sajdi, Dana. Şamlı Berber: 18. Yüzyılda Biladü’ş-Şam’ında Yeni Okuryazarlık. İstanbul: Koç Üniversitesi Yayınları, 2017.
• Shamir, Shimon. “As‘ad Pasha al-‘Aẓm and Ottoman Rule in Damascus (1743-58)”. Bulletin of the School of Oriental and African Studies 26 (1963), 1-28.
• Shields, Sarah D. Mosul Before Iraq: Like Bees Making Five-Sided Cells. New York: SUNY Press, 2000.
• Tabet, Karim Samir. The Rule of the Shihabs in Mount Lebanon, 1697-1804. Oxford: Oxford Üniversitesi, Yüksek Lisans Tezi, 1979.
• Taş, Abdullah Erdem. Osmanlı Garp Ocaklarından Trablusgarb Eyaleti (Karamanlılar Dönemi 1711-1835). Ankara: Türk Tarih Kurumu, 2022.
• Taşkın, Ünal. Osmanlı Devleti’nde Kullanılan Ölçü ve Tartı Birimleri. Elazığ: Fırat Üniversitesi, Yüksek Lisans Tezi, 2005.
• Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı. Erişim 16 Ocak 2024. http://www.yazmalar.gov.tr/eser/el-%C3%82sarul-celiyye-fil-havad%C3%AEsil-erdiyye/185868.
• Uğur, Yunus. The Historical Interaction of the City with Its Mahalles: Ottoman Edirne In the Late Seventeenth and Early Eighteenth Centuries. İstanbul: Boğaziçi Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2014.
• Uzunçarşılı, İsmail Hakkı. Osmanlı Tarihi. 4-1/609. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 1995.