Three Palaces In The Sıxteenth Century Istanbul: Şah Sultan, Ferruh Kethuda And Doğancı Ahmed Paşa Palaces

Yıl 2025, Sayı: 9, 97 - 127, 15.04.2025

Ayşe Bölükbaşı

https://doi.org/10.54462/kadim.1539709

Öz

This study attempts to answer some questions regarding the spatial and structural features of Ottoman palaces/mansions through a close examination of three palace buildings from the sixteenth century. After determining the locations and boundaries of these palace complexes based on contemporary documents, I discuss their relationship with adjacent buildings, the architectural elements ensuring privacy, and their structural components. The main sources of this article include foundation deeds, archival documents, visual materials and secondary literature, which aid in analysing the layout and units of these palace complexes. As all three palaces were located next to a Sufi convent, they were surrounded by various foundation properties. It has been established that all these buildings were surrounded by a ring of privacy through their courtyards and gardens, while still maintaining close contact with surrounding buildings. Furthermore, the variety and abundance of living and service units in these three palaces, along with the presence pavilions, mansions and baths indicate that these palaces were privileged spaces.

Anahtar Kelimeler

Ottoman Palace Architecture, Istanbul, Palace, Mansion, Courtyard

16. Yüzyıl İstanbulu’nda Üç Saray: Şah Sultan, Ferruh Kethüda ve Doğancı Ahmed Paşa Sarayları

Öz

Bu çalışmada Osmanlı saray/konaklarının mekânsal ve yapısal özelliklerine dair birtakım sorulara cevap aranmıştır. Bahse konu sorular seçilen üç saray binası üzerinden cevaplandırılmaya çalışılmıştır. Bu üç saray yapısı nerede inşa edilmişti? Sınırları belgelerde nasıl tanımlanmıştı? Tekke yakınında inşa edilen bu üç sarayın etrafındaki tekke akarlarıyla ilişkisi nasıldı? Mahremiyet bağlamında düşünüldüğünde bu yapılar ne tür özellikler sergilemekteydi? Bu yapıların birimleri nelerdi? Bu birimlerin birbiriyle ilişkisi nasıldı Ana malzemesini vakfiyelerin oluşturduğu bu makalede ayrıca birtakım arşiv belgeleri, görsel malzemeler ve literatürdeki çalışmalar kullanılmış, binaların yerleşimi ve birimleri üzerine analizler yapılmıştır. Üç saray yapısının da tekke yanında konumlanmış olması bu yapıların akarlarla çevrili olmasına yol açmıştı. Söz konusu üç yapının da avluları ve bahçeleri aracılığıyla bir mahremiyet halkası içine alındığı, bununla birlikte etraflarındaki binalarla da yakın ilişki içinde oldukları anlaşılmıştır. İlaveten bu üç saraydaki yaşama ve hizmet birimlerinin çeşitliliği ve sayısal olarak çokluğu, kasır/köşk gibi birimler ile hamamların varlığı bunları ayrıcalıklı bir hale getirmişti.

Anahtar Kelimeler

Osmanlı Saray Mimarisi, İstanbul, Saray, Konak, Avlu

Kaynakça

• 1. Arşiv Kaynakları
• Başkanlık Osmanlı Arşivi (BOA)
• Hatt-ı Hümâyûn (HAT).
• Cevdet - Saray (C.SM).
• Cevdet - Evkaf (C.EV).
• Evkaf-Vakfiyeler Evrakı (EV.VKF).
• Şûrâ-yı Devlet (ŞD).
• Plan, Proje ve Krokiler (PLK.p).
• Topkapı Sarayı Müzesi Arşivi (TSMA)
• Evrak (E).
• Vakıflar Genel Müdürlüğü Arşivi (VGMA)
• Defter (D), 503, 570, 1993, 2111, 2220.
• 2. Araştırma ve İnceleme Eserler
• Açık, Turan – Düzenli, H. İ. “XVI-XVII. Yüzyıl İstanbul Evlerine Dair”. Antikçağdan XXI. Yüzyıla Büyük İstanbul Tarihi. ed. Coşkun Yılmaz. 8/244–263. İstanbul: İslâm Araştırmaları Merkezi Yayınları–İstanbul Büyükşehir Belediyesi Yayınları, 1. Basım, 2015.
• Akar, Tuba. “Fatih’in İstanbul’unda Konut Mimarisi”. IV. Uluslararası Osmanlı İstanbulu Sempozyumu Bildirileri 20-22 Mayıs 2016. ed. Ali Akyıldız vd. 159-170. İstanbul: İstanbul Büyükşehir Belediyesi Yayınları – İstanbul 29 Mayıs Üniversitesi Yayınları, 1. Basım, 2016.
• Alman Mavileri:1913-1914 I. Dünya Savaşı Öncesi İstanbul Haritaları. haz. İ. Dağdelen - A. Mazak.
• İstanbul: İstanbul Büyükşehir Belediyesi Yayınları, 1. Basım, 2006.
• Artan, Tülay. “The Kadırga Palace: An Architectural Reconstruction”. Muqarnas 10 (1993): 201–211.
• Artan, Tülay. “In the Tracks of a Lost Palace”. 9. Milletlerarası Türk Sanatları Kongresi (9th International Congress of Turkish Art. 1/197–213. İstanbul: Kültür Bakanlığı Yayınları, 1. Basım, 1991.
• Artan, Tülay. “Esma Sultan Sahilsarayı”. Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi. ed. Nuri Akbayar vd. 7/208–210. İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 1. Basım, 1994.
• Atasoy, Nurhan. İbrahim Paşa Sarayı. Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, 1. Basım, 2012.
• Ayvansarayi Hüseyîn Efendi vd. Hadîkatü’ l Cevâmi (İstanbul Câmileri ve Diğer Dini- Sivil Mimari Yapılar). nşr. A. N. Galitekin. İstanbul: İşaret Yayınları, 1. Basım, 2001.
• Bektaş, Cengiz. Türk Evi. İstanbul: YEM Yayınları, 10. Basım, 2021.
• Bölükbaşı, Ayşe. XVI. Yüzyılda İstanbul’ daki Halveti Tekkeleri. İstanbul: İstanbul Teknik Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, Doktora Tezi, 2015.
• Bölükbaşı, Ayşe. “XVI. Yüzyıl İstanbul’unda Tekke ve Saray Şeyh ve Bânî Arasındaki Yakınlığın Mahiyeti Üzerine Bir Değerlendirme”. Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi 60 (2023), 49-78.
• Çekiç, Faruk T. Bursa Hançerli Fatma Sultan Külliyesi. Bursa: Bursa Uludağ Üniversitesi, Sosyal Bilimler Üniversitesi, Yüksek Lisans Tezi, 2019.
• Denknalbant, Ayşe. “Köşk”, Türkiye Diyanet İslâm Ansiklopedisi, 26/279–282. İstanbul: İslâm Araştırmaları Merkezi Yayınları, 1. Basım, 2002.
• Dölen, Emre. “İstanbul’daki Sanayi Kuruluşları: Dokuma, Kâğıt, Cam”. Antikçağdan XXI. Yüzyıla Büyük İstanbul Tarihi. ed. Coşkun Yılmaz. 6/246–259. İstanbul: İslâm Araştırmaları Merkezi Yayınları – İstanbul Büyükşehir Belediyesi Yayınları, 1. Basım, 2015.
• Eldem, Sedad Hakkı. Türk Evi. 2 Cilt. İstanbul: Türkiye Anıt Çevre Turizm Değerlerini Koruma Vakfı Yayınları, 1. Basım, 1986.
• Ertuğ, Hüseyin N. “Şeriyye Sicillerine Göre 1137 (1724-1725) Yılı İstanbul’unda Osmanlı Konutu/Menzili”. Akademik İncelemeler Dergisi 10/2 (2015), 129–142.
• Esin, Emel. “Merkez Efendi İle Şah Sultan Hakkında Bir Haşiye”. Türkiyat Mecmuası 19 (1977), 65-92.
• Evliya Çelebi bin Derviş Muhammed Zilli. Evliya Çelebi Seyahatnamesi. nşr. O. Ş. Gökyay. 1 . Cilt. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 1996.
• Eyice, Semavi. “Davud Paşa Sarayı”. Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi. 3/8–9. İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 1. Basım, 1994.
• Faroqhi, S. “Shâh Sultân”. The Encyclopaedia of Islam (Second Edition). ed. C. E. Bosworth vd. 9/199–200. Leiden: Brill, 1995.
• Galland, Antoine. İstanbul'a Ait Günlük Hatıralar (1672-1673). çev. N. S. Örik. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 3. Basım, 1998.
• Gerlach, Stephan. Türkiye Günlüğü 1573-1576. çev. Türkis Noyan. 2 Cilt. İstanbul: Kitap Yayınevi, 1. Basım, 2006.
• Halaç, Hicran Hanım. “1 No. Lu Şeriyye Sicil Defterine Göre 17. Yüzyıl Sonu 18. Yüzyıl Başında Kütahya’da Konut Tipolojisi (1695-1703)”. e-Journal of New World Sciences Academy 7/3 (2012), 205-221.
• Halaç, Hicran Hanım. “45 Numaralı Konya Şeriyye Sicil Defterindeki Menzil Satışları Işığında Yol Ağları ve Kat Sayısına Göre Konut Tipolojisi (1714-1715)”. Turkish Studies- International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic 7/3 (2012), 1437-1448.
• Hasol, Doğan. Ansiklopedik Mimarlık Sözlüğü. İstanbul: YEM Yayınları, 1. Basım, 2017.
• Kuşu, Selma. XVIII. Yüzyılın İlk Çeyreğinde Eyüp’te Sosyal ve Ekonomik Hayat. Edirne: Trakya Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2019.
• Mehmed Süreyya. Sicill-i Osmani, nşr. Nuri Akbayar. 1. Cilt. İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 1. Basım, 1996.
• Na’îmâ Mustafa Efendi. Târih-i Na’ îma, nşr. M. İpşirli. 5. Cilt. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2. Basım, 2014.
• Özkaya, Hatice Gökçen. 18. Yüzyıl İstanbul’unda Barınma Kültürü ve Yaşam Koşulları. İstanbul: Yıldız Teknik Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, Doktora Tezi, 2011.
• Özkaya, Hatice Gökçen. “Osmanlı Evleri Üzerine Yeniden Düşünmek: 18. Yüzyıldan Dâhiliyeli - Hariciyeli Beş İstanbul Evi Örneği”. METU JFA 35/1 (2018), 243–262.
• Özkaya, Hatice Gökçen. “İstanbul’da On Yedinci Yüzyıl Evlerinde Yaşama Mekânları”. YILLIK: Annual of Istanbul Studies 1 (2019), 45–59.
• Özkaya, Hatice Gökçen. “Osmanlı İstanbul’unda Selamlığın Halleri”. Uğur Tanyeli’ye Armağan. ed. E. B. Fındıklı vd. 127-154. İstanbul: b.kitap Yayınları, 1. Basım, 2019.
• Özkoçak, Selma Akyazıcı. “The Evidence of Vakıf-Registers For Residential Dwelling in Sixteenth Century İstanbul”. Afife Batur’a Armağan Mimarlık ve Sanat Tarihi Yazıları. ed. A. Ağır vd. 253 – 257. İstanbul: Literatür Yayınları, 1. Basım, 2005.
• Öztürk, Nazif. “XIX. Yüzyılda Osmanlı İmparatorluğu’nda Sanayileşme ve 1827’de Kurulan Vakıf İplik Fabrikası”. Vakıflar Dergisi 21 (1990), 23 – 80.
• Özyalvaç, Şükriye P. Y. “18. Yüzyıl İstanbul Konutlarında Lüks ve Konfor Şartlarının Muhellefat Defterleri Üzerinden Değerlendirilmesi”. Sigma J. Eng&Nat. Sci 6/1 (2015), 91 - 98.
• Tanman, Baha. “Şah Sultan Camii ve Tekkesi”. Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi. 3/8-9. İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 1. Basım, 1994.
• Tanyeli, Uğur. “Osmanlı Metropollerinde Evlerin Konfor ve Lüks Normları”. çev. Z. N. Yelçe. Soframız Nur, Hanemiz Mamur: Osmanlı Maddi Kültüründe Yemek ve Barınak. ed. S. Faroqhi vd. 333– 350. İstanbul: Alfa Yayınları, 1. Basım, 2016.
• Tournefort, Joseph de. Tournefort Seyahatnamesi. çev. T. Tunçdoğan vd. İstanbul: Kitap Yayınevi, 1. Basım, 2005.
• Uluçay, Çağatay. Padişahların Kadınları ve Kızları. İstanbul: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1. Basım, 2011.
• Yerasimos, Stefanos. “XVI. Yüzyılda İstanbul Evleri”. çev. Z. N. Yelçe. Soframız Nur, Hanemiz Mamur: Osmanlı Maddi Kültüründe Yemek ve Barınak. ed. S. Faroqhi vd. 306 – 332. İstanbul: Alfa Yayınları, 1. Basım, 2016.
• Yeşilkaya, Rukiye. 16. ve 17 Yüzyıl İstanbul Kadı Sicilleri’nde Ev ve Kentsel Konumu. İstanbul: Fatih Sultan Mehmet Vakıf Üniversitesi, Mühendislik ve Fen Bilimleri Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2018.
• Yıldız, Murat. “Geçmişten Bugüne Üsküdar Ayazma Mahallesi’nde Yapı-Mekân İlişkisi”. History Studies/International Journal of History, A Tribute to Prof. Dr. Halil İnalcık 5/2 (Mart 2013), 565 – 585.
• Yılmaz, Emre Can. İstanbul'da Yazılı ve Görsel Kaynaklara Göre 15. ve 16. yy'da (1453-1559) Osmanlı Sivil Mimarlığı Üzerine Bir Değerlendirme: Gurfe Örneği. İstanbul: İstanbul Teknik Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2009.
• 3. İnternet Kaynakları
• Ayverdi, İlhan. “Tarîk-i âm”. Erişim 25. 02. 2025. https://lugatim.com/s/TARÎK-İÂM
• Ayverdi, İlhan. “Tarîk-i has”. Erişim 25. 02. 2025. https://lugatim.com/s/TARÎK-İHAS
• Ayverdi, İlhan. “Kâşi”. Erişim 25. 02. 2025. https://lugatim.com/s/KÂŞÎ
• Ayverdi, İlhan. “Mahzen”. Erişim 25. 02. 2025. https://lugatim.com/s/mahzen
• Ayverdi, İlhan. “Hücre”. Erişim 25. 02. 2025. https://lugatim.com/s/hücre
• Ayverdi, İlhan. “Ambar”. Erişim 25. 02. 2025. https://lugatim.com/s/ambar
• Ayverdi, İlhan. “Pınar”. Erişim 25. 02. 2025. https://lugatim.com/s/pınar
• Ayverdi, İlhan. “Dîvanhâne”. Erişim 25. 02. 2025. https://lugatim.com/s/D%C3%8EVANH%C3%- 82NE
• Ayverdi, İlhan. “Mabeyn”. Erişim 25. 02. 2025. https://lugatim.com/s/MÂBEYİ
• Ayverdi, İlhan. “Dehliz”. Erişim 25. 02. 2025. https://lugatim.com/s/dehliz