İşgal İstanbulu’nda Cazbant: Dönemin Kaynakları Işığında Erken Dönem Cazın Kültürel Anlamları

Yıl 2025, Sayı: 9, 151 - 179, 15.04.2025

Enes Malik Soytürk , Onur Güneş Ayas

https://doi.org/10.54462/kadim.1578652

Öz

Cazın Türkiye’ye girişi İstanbul’un işgal altında bulunduğu şartlarda, cazbant denilen müzik toplulukları aracılığıyla gerçekleşti. Türkiye’de erken dönem caz yazınında 1920’ler genellikle yekpare bir dönem olarak ele alınsa da İşgal İstanbulu cazın ülkedeki serencamı açısından Cumhuriyet’in ilk yıllarından farklı bir bağlama sahipti. İşgal İstanbulu’ndaki cazbanda odaklanan bu çalışma, dönemin birinci el kaynaklarında cazbandın nasıl anlamlandırıldığını keşfetmeyi amaçlamaktadır. İlgili literatürde bu dönemin önemini vurgulayan çalışmalar olmakla birlikte, bunlar genellikle Cumhuriyet dönemine ait kaynaklara dayanmaktadır. Bu durum bazen tarihsel bağlamlardaki farklılığın göz ardı edilmesine yol açan bir kronolojik karışıklığa sebep olmaktadır. Cazın anlamlarının bu müzik türüne içkin olmayıp tarihsel ve toplumsal bağlam içinde şekillendiğini savunan bu çalışma, İşgal İstanbulu’ndaki cazın hangi temsil sistemi içinde anlamlandırıldığını keşfetmek için göstergebilimsel yaklaşımı benimsemektedir. Araştırma, 1919’dan işgalin resmen sona erdiği ve siyasî otoritenin tesis edildiği 1923 Ekim’ine kadarki dönemle sınırlandırılmış, bu döneme ait gazete-dergi yazıları, ilanlar, işgal yıllarındaki caz kültürüne ilişkin tanıklığa dayalı kurgusal veya kurgusal olmayan eserler kaynak olarak kullanılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Osmanlı Müzik Tarihi, Osmanlı Şehir Tarihi, Erken Dönem Caz, Cazbant, İşgal İstanbulu

Jazz Band in Occupied Istanbul: Cultural Meanings of Early Jazz in the Light of Contemporary Sources

Öz

Jazz entered Türkiye during the occupation of Istanbul through music ensembles known as jazz band (cazbant). While historical accounts of early jazz in Türkiye often treat the 1920s as a unified period, occupied Istanbul presents a distinct historical, social, and cultural context for the reception of jazz compared to the early Republican years. By focusing on cazbant in occupied Istanbul, this study examines how cazbant was interpreted through firsthand accounts. Although some studies highlight the significance of this period, they generally use sources from the Republican period. This situation can sometimes lead to chronological confusion that overlooks the difference in historical contexts. Arguing that the various meanings of jazz are not intrinsic to this musical genre but are shaped by its historical and social context, this study adopts a semiotic approach to explore the system of representation through which jazz in occupied Istanbul was interpreted. The article focuses on the period from 1919 to October 1923, when the occupation officially ended and political authority was restored. The sources include newspaper and magazine articles, advertisements, and fictional and non-fictional works based on firsthand accounts of jazz culture during the occupation years.

Anahtar Kelimeler

Ottoman Music History, Ottoman Urban History, Early Jazz, Cazband, Occupied Istanbul

Kaynakça

• 1. Gazete ve Dergiler
• Aydede. “Hakları Varmış”. (24 Temmuz 1922), 1.
• Ayine. “Hüseyin Cahit Bey’e Şarkı”. (23 Ağustos 1922), 1.
• Fazıl Ahmet Bey. “Yevmiye Defterinden”. Süs (15 Eylül 1923), 6.
• Hakkı Süha. “İstanbul Nasıl Eğleniyor? -2”. Vakit (6 Haziran 1920).
• Hakkı Süha. “Elveda Gecesi…”. Vakit (16 Haziran 1923).
• Mehmet Rauf. “Karanfil ve Yasemin”. Tanin (12 Nisan 1923), 2.
• Meraklı Gazete. “Asrın İptilası: Dansingler, Danslar, Cazbantlar”. (9 Eylül 1926), 6.
• Solano, Solita. “Constantinople Today”. The National Geographic Magazine 41/6 (Haziran 1922), 647-680.
• Stamboul. “Villa Et Jardin” (11 Haziran 1920), 2.
• Stamboul. “Spectacles & Concerts” (6 Aralık 1920), 6.
• Stamboul. “Spectacles & Concerts” (11 Aralık 1920), 2.
• Stamboul. “A l’Ambassde d’Amerique” (22 Ocak 1921), 2.
• Stamboul. “Cercle Litteraire et Artistique” (3 Ağustos 1921), 2.
• Stamboul. “Spectacles & Concerts” (22 Ağustos 1921), 3.
• Stamboul. “Pera Palaca Hotel” (22 Nisan 1922), 2.
• Stamboul. “Pera Palaca Hotel” (22 Nisan 1922), 3.
• Stamboul. “La Chronique Du Bourreur” (17 Haziran 1922), 2.
• Stamboul. “Bebek Majestic Parc” (17 Haziran 1922), 2.
• Stamboul. “Le The Dansant” (17 Haziran 1922), 4.
• Stamboul. “Parisiana” (7 Kasım 1922), 3.
• Stamboul. “Restaurant Dancing-Select” (3 Mayıs 1923), 3.
• Stamboul. “Spectacles” (9 Eylül 1922), 2.
• Stamboul. “Restaurant D’europe” (20 Aralık 1923), 1.
• Tanin. “İstanbul Mebusu Ali Rıza Beyefendinin Himayesinde” (29 Ağustos 1923), 4.
• Vakit. “Sonbaharın En Muazzam ve Revnakdar Müsameresi” (26 Ağusots 1922), 4.
• 2. Makaleler, Tezler ve Kitaplar
• Abi, Ceren. “A Leisurely Stroll in Allied-Occupied Istanbul: Urban Encounters Between Muslims, Non-Muslims, and Occupation Forces (1918–1923)”. Spectacle, Entertainment, and Recreation in Late Ottoman and Early Turkish Republican Cities. ed. Nilay Özlü & Seda Kula. 147-165. Shortrun: Intellect Books, 2023.
• Adil, Fikret. Avâre Gençlik ve Gardenbar Geceleri. İstanbul: İletişim Yayınları, 1993.
• Akça, Fulya. Caz Mekânlarının Tercih Edilme Nedenleri: Nardis Jazz Club, The Badau İstanbul, Bova Sahne. İstanbul: İstanbul Teknik Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2020.
• Akçura, Gökhan. “Beyoğlu’nda Bir Paten Sarayı: Skating Palace”. Manifold. Erişim 23 Mart 2025. https://manifold.press/beyoglu-nda-bir-paten-sarayi-skating-palace
• Akçura, Gökhan. “Türkiye’de Caz Öncesi Caz”, Skylife Magazine 191 (1999), 118- 128.
• Akçura, Gökhan. Yıldızların Altında-Cumhuriyet Döneminde Türkiye’ de Eğlence Yaşamı. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2022.
• Aksoy, İlknur - Soylu Bağçeci, Fulya. “Türkiye’de Caz Müziğinin İlk Kadın Yorumcusu: Sevinç Tevs”. Uluslararası Toplumsal Bilimler Dergisi 7/1 (2023). 221-244.
• Akyol, Batu. Caz Çok Zor. İstanbul: Karaplak Yayınları, 2021.
• Akyol, Batu. Türkiye’ de Caz. Belgesel Film, 2013. https://www.imdb.com/title/tt2289926/.
• Alexandrov, Vladimir. Siyah Rus. çev. Bahar Tırnakçı. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 2015.
• Altuncu, Damla. “1917 Bolşevik Devrimi Sonrasında İstanbul’a Göç Eden Beyaz Rusların Eğlence Kültürüne Etkileri: Maksim Gazinosu”. Sosyologca 23 (2022), 59-67.
• Atatürk, Mustafa Kemal. “Yeni Harfler Hakkında Sarayburnu’nda Halka Nutuk”. Ayın Tarihi 53 (1928). 1-3.
• Attali, Jacques. Gürültüden Müziğe. çev. Gülüş Gülcügil Türkmen. İstanbul: Ayrıntı Yayınları, 2014.
• Ayas, Güneş. Müzik Sosyolojisi: Kuramsal Bir Giriş. İstanbul: İthaki Yayınları, 2019.
• Ayas, Onur Güneş. “Direklerarası Müzik Sahnesi ve İncesaz Takımları: Müzisyenler, Repertuar, Dinleyiciler ve Beğeni Yapısı”. Türkiyat Mecmuası 33/2 (2023), 641-679.
• Ayas, Onur Güneş. “Klasik Türk Müziği Kategorisinin Doğuşu ve Rauf Yekta: Öteki Müzikler Karşısında Klasik Türk Müziği”. Yakın Dönem Türkiye Araştırmaları 0 /45 ( 2024), 363-400.
• Ayas, Onur Güneş. “Socio-musical Convergence and Interaction in Direklerarası: Commercialization of Music in Late Ottoman Istanbul”. Middle Eastern Studies. (Çevrimiçi Erken Yayın), 2024, 7-11.
• Barthes, Roland. Göstergebilimsel Serüven. çev. Mehmet Rifat - Sema Rifat. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2023.
• Bayazoğlu, Ümit. Arap Kızı Camdan Bakıyor. İstanbul: Aras Yayıncılık. 2022.
• Becker, Howard. “Jazz Places”. Music Scenes: Local, Translocal And Virtual, ed. Andy Bennett – Richard A. Peterson. 17-27. Nashville: Vanderbilt University Press, 2004.
• Behar, Cem. Şeyhülislamın Müziği 18. Yüzyılda Osmanlı/Türk Musıkisi ve Şeyhülislâm Es’ad Efendi’nin Atrabü’ l-Âsâr’ı. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2010.
• Berendt, Joachim-Ernst. Caz Kitabı. çev. Neşe Ozan. İstanbul: Ayrıntı Yayınları, 2019.
• Bilge Criss, İşgal Altında İstanbul 1923 – 1918. İstanbul, İletişim Yayınları, 2020.
• Blackthorne O’Barr, Erik. “Singing on ‘The World’s Stage’: Kanto and Late Ottoman Social Life”, Kadim 2 (2021), 13-32.
• Blake, Jody. Le Tumulte Noir : Modernist Art and Popular Entertainment in Jazz-Age Paris, 1900-1930. University Park: Pennsylvania State University Press, 1999.
• Boratav, N. Pertev, W. Eberhard. “The Negro in Turkish Folklore”. The Journal of American Folklore. 64/251 (1951), 83-88.
• Boyar, Ebru – Fleet, Kate. Osmanlı İstanbul’unun Toplumsal Tarihi. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 2014.
• Bozkurt, Abdurrahman. İtilaf Devletlerinin İstanbul' da İşgal Yönetimi. Ankara: Atatürk Araştırma Merkezi Yayınları, 2014.
• Erdoğan, Nezih. Sinemanın İstanbul’ da İlk Yılları. İstanbul: İletişim Yayınları, 2017.
• Ertaşkan, Feridun. “Türkiye’de Caz Tarihi İstanbul’la Başlar”. Müzik İstanbul. ed. Hakan Dedeler. 980-996. İstanbul: Esenler Belediyesi.
• Felek, Burhan. Yaşadığımız Günler. İstanbul: Milliyet Yayınları, 1974.
• Gabbard, Krin. “The Word Jazz”. The Cambridge Companion to Jazz. ed. Mervyn Cooke - David Horn. 1-6. New York: Cambridge University Press, 2004.
• Gezgin, Hakkı Süha. İşgal Günlerinde İstanbul. İstanbul: Kapı Yayınları, 2019.
• Gioia, Ted. The Imperfect Art: Reflections on Jazz and Modern Culture. New York: Oxford University Press, 1988.
• Hall, Stuart. Temsil Kültürel Temsiller ve Anlamlandırma Uygulamaları. çev. İdil Dündar. İstanbul: Pinhan Yayıncılık, 2017.
• Hobsbawm, Eric. Sıradışı İnsanlar Direniş, İsyan ve Caz. çev. Işıtan Gündüz. İstanbul: Yordam Kitap, 2016.
• İlbi, Deniz. Türkiye’ de Enstrüman Çalan Kadın Caz Müzisyenlerinin Toplumsal Cinsiyet Bağlamında İncelenmesi. İstanbul: İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2019.
• İlhan, Atilla. Dersaadette Sabah Ezanları. İstanbul: Bilgi Yayınevi, 1988.
• Johnson, Bruce. “Jazz as Cultural Practice”. The Cambridge Companion to Jazz, ed. Mervyn Cooke - David Horn. 96-113. New York: Cambridge University Press, 2004.
• Karaosmanoğlu, Yakup Kadri. Sodom ve Gomore. İstanbul: Bilgi Yayınevi, 1966.
• Kumrular, Özlem. İstanbul Eğleniyor. İstanbul: İBB Yayınları, 2022.
• Kuntay, Mithat Cemal. Üç İstanbul. İstanbul: Oğlak Yayınları, 2012.
• Lambağolu, Şenay. Küresel Müzik Endüstrisinin “Yerel Müzikleri” Caz Müziği ile İlişkilendirme Süreçleri. İstanbul: Yıldız Teknik Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2006.
• MacArthur-Seal, Daniel-Joseph. “Musical Convergence and Divergence in Occupied Istanbul, 1918- 1923”. New Perspectives on Turkey (2024), 1-19.
• Mardin, Şerif. “Tanzimattan Sonra Aşırı Batılılaşma”. Türk Modernleşmesi: Makaleler 4. İstanbul: İletişim Yayınları, 81-23 .1991.
• Meriç, Murat. “Türkiye’de Caz: Bir Uzun Serüven”, Cumhuriyet’in Sesleri. ed. Gönül Paçacı. 160-167. İstanbul: Tarih Vakfı Yayınları, 1999.
• Mimaroğlu, İlhan. Caz Sanatı. İstanbul: Pan Yayıncılık, 2013.
• Nadir, Hüseyin. Fakabasmaz’ın Manyetizme Oyunu, İstanbul: Minber Matbaası, 1922.
• Öner, Onur. “Mapping the Links: Network Perspectives on Musician Communities of Late Ottoman Istanbul”. Kadim 6 (2023), 131-147.
• Özen, Fatma. İstanbul’ da Caz Müziği Arzı ve Kültürel Sermaye İlişkisi. İstanbul: Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2017.
• Parlatır, İsmail. “Türk Sosyal Hayatında Kölelik”. Belleten. 47 (187), 1983, 805-830.
• Sager, David. “History, Myth and Legend: The Problem of Early Jazz”. The Cambridge Companion to Jazz. ed. Mervyn Cooke - David Horn. 270 – 285. New York: Cambridge University Press, 2004.
• Soytürk, Enes Malik. Çağdaş Kaynaklar Işığında Türkiye’ de Erken Caz: Göstergebilimsel Bir Yaklaşım. İstanbul: Yıldız Teknik Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2025.
• Sunata, İsmail Hakkı. İ stanbul’ da İ şgal Y ılları. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 2006.
• Tahir, Kemal. Esir Şehrin İnsanları. İstanbul: İthaki Yayınları, 2005.
• Tan, Selim. “Çokkültürlü ve Ulusötesi Bir Uzam Olarak Mütareke Yılları İstanbul’unda Caz”. Etnomüzikoloji Dergisi 5/2 (2022), 309-327.
• Tan, Selim. Türkiye’ de “Caz Yapmak” Meşrulaştırma, Hakim Anlatılar ve Yapısöküm. İstanbul: Doğu Kitabevi, 2024.
• Tekelioğlu, Orhan. “1940’lı Yıllardan İtibaren İstanbul’un Caz Mekânları”. İstanbul’ da Eğlence. ed. Volkan Aytar-Kübra Parmaksızoğlu. 105-120. İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, 2011.
• Toprak, Zafer. Türkiye’ de Yeni Hayat: İnkılap ve Travma 1908-1928. İstanbul: Doğan Yayıncılık, 2017.
• Tunç Yaşar, Fatma - Ayas, Onur Güneş. “Early Acquaintances with Modern Mass Culture in Late Ottoman Istanbul: The Experiences Of Child Audiences At Direklerarası”. Sociology Lens 37/1 (2024), 8-27.
• Tunç Yaşar, Fatma – Yaşar, Ahmet. “From an Arasta Bazaar to A Piyasa Street: The Transformation of Direklerarası in Ottoman Istanbul from the 1720s to the 1920s”. Middle Eastern Studies (2024), 1-17.
• Uyar, Yaprak Melike - Karahasanoğlu, Songül. “The Early Performance of Jazz Music in Turkey”. Porte Akademik Journal of Music and Dance Studies 13 (2016). 129-139.
• Uyar, Yaprak Melike. Jazz in Turkey: Cultural Connotations and the Processes of Localization. İstanbul: İstanbul Teknik Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2016.
• Weber, Max. The Protestant Ethic and the Spirit of Capitalism. Çev. Stephen Kalberg. New York: Routledge, 2013.
• Wilkins, Charles L. “Masters, servants and slaves: household formation among the urban notables of early Ottoman Aleppo”. The Ottoman World. ed. Christine Woodhead. New York: Routledge, 2012, 291-306.
• Woodall, G. Carole. Sensing the City: Sound, Movement, and the Night in 1920s Istanbul. New York: New York University, Departments of History and Middle Eastern and Islamic Studies, Ph.D Diss. 2008.
• Woodall, G. Carole. “Awakening a Horrible Monster: Negotiating the Jazz Public in 1920s Istanbul”. Comparative Studies of South Asia, Africa and the Middle East 30/3 (2010), 574-582.
• Woodall, G. Carole. “Listening for Jazz in Post-Armistice Istanbul”. International Journal of Middle East Studies 48/1 (2016), 135-140.
• Woodall, G. Carole. “Constan Town Sounds: Multidirectional Movement of Early Jazz in the 1920s”. Urban Popular Culture and Entertainment. ed. Antje Dietze - Alexander Vari. 256-285. New York: Routledge, 2022.
• Zenci Salih Efendi. Ahenk-i Tarab. İstanbul: Cemal Efendi Matbaası, 1890.