A Quest For Centralization in the Ottoman Domestic Debt System: the Administration of Public Debt and Its Governors (1865-1879)

Yıl 2025, Sayı: 9, 23 - 43, 15.04.2025

Hasan Ali Çakmak

https://doi.org/10.54462/kadim.1582624

Öz

The political and military institutions of the Ottoman Empire have been widely studied, yet the financial institutions shaping its history remain underexplored. One such institution, the Esham-ı Umumiye Emaneti (Administration of Public Debt), established in 1865, aimed to modernize and centralize the internal borrowing system. Despite its significance, a comprehensive history analyzing its organizational structure, the lives of its governors, and their activities has not been written. The Emanet, which existed for fourteen years, played a pivotal role in the transformation of Ottoman finance. This article seeks to address this gap by examining the Emanet's structure and operations through an institutional and financial historical perspectives. By utilizing archival documents, journals, and existing literature, it traces the Emanet’s role in the Ottoman bureaucracy, its changes over time, and its contribution to the centralization of the domestic borrowing system. Through a biographical approach, this article highlights the influence of the Emanet on the modernization of Ottoman finance, offering new insights into the financial history of the empire.

Anahtar Kelimeler

Ottoman Finance, Domestic Borrowing, Bonds, Administration of General Debt

Osmanlı İç Borçlanma Sisteminde Merkezileşme Arayışları: Esham-I Umumiye Emaneti ve Eminleri (1865-1879)

Öz

Osmanlı Devleti’nin siyasi ve askerî kurumları hakkında yapılan araştırmalarla zengin bir külliyat oluşmuştur. Buna karşın imparatorluğun maliye tarihine damgasını vuran kurumların aynı özenle ele alındığı söylenemez. 1865 yılında iç borçlanma sisteminin modernleştirilmesi ve merkezîleştirilmesi arayışları içerisinde kurulan Esham-ı Umumiye Emaneti, bu kurumlardan biri, belki de az sayıda emsali olanıdır. Emanetin yapısı, başındaki eminlerin hayat hikâyeleri ve faaliyetlerini bir bütün hâlinde değerlendiren müstakil bir tarihçe şimdiye kadar kaleme alınmamıştır. Oysa Osmanlı bürokrasisinde 14 sene gibi uzun bir zaman varlık sürdüren bu kurumun incelenmesinin modern Osmanlı maliyesinin geçirdiği dönüşüme kurumsal bir zaviyeden bakabilmek açısından özgün katkı sunacağı aşikârdır. Bu kapsamda bu makale kurumsal tarih ile finansal tarih arasındaki bağlantıları göz ardı etmeden Esham-ı Umumiye Emaneti’nin yapısı ve faaliyetlerini inşa ve analiz etmeyi hedeflemiştir. Literatürün dışında arşiv belgeleri ve dönemin basınının da kullanıldığı makalede biyografik altyapısı olan bir anlatımla emanetin bürokrasideki rolü, geçirdiği değişimler ve fonksiyonu açığa çıkarılıp iç borçlanma sisteminin merkezîleşmesine katkısı ortaya koyulmuştur.

Anahtar Kelimeler

Osmanlı Maliyesi, İç Borçlanma, Tahviller, Esham-ı Umumiye Emaneti

Kaynakça

• 1. Arşiv Belgeleri
• Başkanlık Osmanlı Arşivi (BOA)
• Bâbıâli Evrak Odası Ayniyat Defterleri (BEO.AYN.d), nr. 65.
• Dâhiliye Nezareti Sicil-i Ahvâl İdaresi Defterleri (DH.SAİD.d). 1/244; 18/1.
• İrade-Dâhiliye(İ.DH).
• İrade-i Meclis-i Mahsus (İ.MMS).
• Mabeyn İrade (MB.İ).
• Maliyeden Müdevver Defterler (MAD.d), nr. 13629; 9075.
• Sadaret Mektûbi Kalemi Mühimme Evrakı (A.MKT.MHM).
• Yıldız Esas Evrakı (Y.EE).
• 2. Süreli Yayınlar
• Basiret. (3 Eylül 1872, 29 C 1289), 1.
• Ceride-i Askeriye. (28 Mayıs 1865, 2 M 1282), 1.
• Düstur. İstanbul: Matbaa-i Amire, 1289.
• La Turquie. (2 Eylül 1872), 1.
• Peyam-ı Sabah. (20 Eylül 1920), 3.
• Ruzname-i Ceride-i Havadis. (2 Eylül 1872, 28 C 1289), 1-3.
• Ruzname-i Ceride-i Havadis. (5 Ocak 1866, 17 Ş 1282), 1-3.
• Ruzname-i Ceride-i Havadis. (26 Şubat 1867, 21 L 1283), 1.
• Takvim-i Ticaret. (18 Mart 1866, 1 Za 1282), 1.
• Takvim-i Ticaret. (2 Haziran 1866, 18 M 1283), 1-2.
• Takvim-i Vekayi. (27 Nisan 1865, 1 Z 1281), 2-3.
• Takvim-i Vekayi. (16 Şubat 1869, 3 Za 1285), 1.
• Tasvir-i Efkâr. (3 Mart 1867, 26 L 1283), 1.
• Tasvir-i Efkâr. (19 Ocak 1869, 5 L 1285), 1.
• The Levant Herald. (15 Şubat 1869), 2.
• Ali Fuad. “Sadık Paşa”. Servet-i Fünun (24 Haziran 1926).
• Ali Fuad. “Sadık Paşa”. Servet-i Fünun (1 Temmuz 1926).
• Ali Fuad. “Sadık Paşa”. Servet-i Fünun (8 Temmuz 1926).
• Ali Fuad. “Sadık Paşa”. Servet-i Fünun (15 Temmuz 1926).
• Ali Fuad. “Sadık Paşa”. Servet-i Fünun (22 Temmuz 1926).
• Ali Fuad. “Sadık Paşa”. Servet-i Fünun (29 Temmuz 1926).
• Ali Fuad. “Rical-i Mühimme-i Siyasiyye”. Servet-i Fünun (1341).
• 3. Kaynak Eser ve İncelemeler
• Abidin Paşa. Borsa Risalesi: Hava Oyunları. çev. Celali Yılmaz. İstanbul: Vakıfbank Kültür Yayınları, 2019.
• Active Finans Merkezi. “Milli Banka Kurma Projeleri”. Active: Bankacılık ve Finans Dergisi 21 (2001), 90-94.
• Ahmed Lütfi Efendi. Vakanüvis Ahmed Lütfi Efendi Tarihi. 15 Cilt. haz. Münir Aktepe. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1988.
• Akar, Şevket K. “Osmanlı Devleti’nde Kısa ve Uzun Vadeli İç Borçlanmanın Gelişimi”. İstanbul Üniversitesi İktisat Fakültesi Mecmuası 51/ 2 (2001), 99-124.
• Akar, Şevket K. - Al, Hüseyin. Osmanlı Dış Borçları ve Gözetim Komisyonları 1854-1856. İstanbul: OBAAM, 2003.
• Akyıldız, Ali. Para Pul Oldu. İstanbul: İletişim, 2003.
• Al, Hüseyin - Akar, Şevket K. Osmanlı’ dan Günümüze Borsa: Galata Borsası 1830-1873. İstanbul: Borsa İstanbul, 2013.
• Al, Hüseyin - Akar, Şevket K. Osmanlı’ da Günümüze Borsa: Dersaadet Tahvilat Borsası 1874-1928. İstanbul: Borsa İstanbul, 2014.
• Al, Hüseyin - Akar, Şevket K. “Osmanlı Maliyesinde Kısır Döngü ve 1861 Ticarî Krizi”. Türk Kültürü İncelemeleri Dergisi 18 (2008), 51-86.
• Antonin du Velay, Essai sur l’ histoire Financière de la Turquie. haz. Arthur Rousseau. Paris: Arthur Rousseau, 1903.
• Autheman, André. La Banque Impériale Ottomane. Paris: M inistère de l ’Économie et des Finances, 1996.
• Bayraktar, Kaya. Osmanlı Bankası’nın Kuruluşu, Faaliyetleri ve Osmanlı Devleti’nin Moratoryum İlanındaki Yeri (1863-1875). İstanbul: Marmara Üniversitesi, Doktora Tezi, 2002.
• Bayraktar, Kaya. “Osmanlı Bankası’nda Bir Yolsuzluk Vakası: Mıgırdıç Simonoviç”. Yalova Sosyal Bilimler Dergisi 1 (2024), 1-29.
• Bölükbaşı, Ömerül Faruk. 18. Yüzyılın İkinci Yarısında Darbhane-i Amire. İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi, 2013.
• Cevdet Paşa. Tezâkir 40-Tetimme. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 1991.
• Clay, Christopher. Gold for the Sultan. London: I.B. Tauris, 2000.
• Çakmak, Hasan Ali. Meclis-i Âlî-i Hazâin. Konya: Çizgi, 2023.
• Çakmak, Hasan Ali. Bâbıâli’ de Bir Ömür: Mehmed Esad Safvet Paşa. İstanbul: Timaş Akademi, 2023.
• Çakmak, Hasan Ali. “Fransız Maliyeci Marquis de Ploeuc’ün İstanbul Serüveni (1867-1859)”. Aşk ile Çalışan Yorulmaz: Ali Akyıldız Armağanı. ed. Mehmed Yaşar Ertaş, vd.. İstanbul: Timaş Yayınları, 2023.
• Doğan, Kemal. Ahmet Zühtü Paşa’nın Hayatı ve Eserleri (1834-1902). İstanbul: Marmara Üniversitesi, Doktora Tezi, 2023.
• Farley, James. Turkey. London: Sampson Low, Son, and Marston, 1866.
• Fettahoğlu, Kübra. Bir Tanzimat Bürokratı: Ahmed Cevdet Paşa. İstanbul: Timaş Akademi, 2021.
• İnal, İbnülemin Mahmud Kemal. Son Sadrazamlar. 4 Cilt. İstanbul: Dergâh, 1982.
• Kazgan, Haydar. Osmanlı’ dan Cumhuriyet’e Türk Bankacılık Tarihi. haz. Alpay Kabacalı. İstanbul: Türk Bankalar Birliği, 1997.
• Kış, Salih. Divan-ı Muhasebat. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 2016.
• Kış, Salih (ed). Kuruluşundan Cumhuriyet’e Sayıştay Tarihi (1862-1923). A nkara: T .C. Sayıştay Başkanlığı, 2012.
• Mehmed Süreyya. Sicill-i Osmani. 6 Cilt. haz. Nuri Akbayar-Seyit Ali Kahraman. İstanbul: Tarih Vakfı, 1996.
• Morawitz, Charles. Le Finances de la Turquie. Paris: Guillaumin et Cie, 1902.
• Morel, Eugène. Türkiye ve Reformları. çev. Sevim Belli. İstanbul: Süreç Yayıncılık, 1984.
• Ortabağ, Erol. Osmanlı İmparatorluğu’nda Bankacılığın Gelişimi ve Regülasyon. İstanbul: Türkiye Bankalar Birliği, 2018.
• Pakalın, Mehmet Zeki. Maliye Teşkilatı Tarihi (1442-1930). 3 Cilt. Ankara: Maliye Bakanlığı, 1977.
• Pakalın, Mehmet Zeki. Son Sadrazamlar ve Başvekiller. 4 Cilt. İstanbul: Ahmet Sait Matbaası, 1942.
• Pamuk, Şevket. “Osmanlı İç Borçlanma Kurumlarının Evrimi, 1600-1850”. Osmanlı Maliyesi Kurumlar ve Bütçeler. haz. Mehmet Genç - Erol Özvar. 2 Cilt. İstanbul: Osmanlı Bankası, 2006.
• Pamukçiyan, Kevork. “Çamiç Ohannes Efendi”. İstanbul Ansiklopedisi. 7/1305. İstanbul: Kollektif Şirketi, 1965.
• Salname-i Devlet-i Aliyye-i Osmaniye. Dersaadet: Matbaa-i Âmire, 1282; 1283.
• Sayar, Nihad S. Türkiye İmparatorluk Devri Mali Olayları. İstanbul: Nihad Sayar Vakfı, 1978.
• Sürgünde Muhalefet: Namık Kemal’in Hürriyet Gazetesi 1 (1868-1869). haz. Alp Eren Topal. İstanbul: VakıfBank Kültür Yayınları, 2019.
• Testa, Ignaz. Recueil des Traités de la Porte Ottomane avec les Puissances Étrangères, Depuis le Premier Traité Conclu, en 1536, entre Suléyman I et François I jusqu’ à Nos Jours. 11 Cilt. Paris: Amyot, 1864.
• Türkoğlu, İsmail. “Mehmed Kânî Paşa”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. Ek-2/226. İstanbul: İSAM Yayınları, 2019.
• Ülger, Mustafa. “Miftahü’l-Fünun’un Müterciminin Kimliği Hakkında Bir İnceleme”. Fırat Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 2 (2017), 125-133.
• Varcan, Nezih (ed.). Osmanlı Maliyesi Hakkında İngiliz Raporları (1861-1892). Ankara: Maliye Bakanlığı, 2000.
• Yeniay, Hakkı. Osmanlı Borçları Tarihi. Ankara: Mehmet İhsan Matbaası, 1936.
• Yerasimos, Stefanos. Az Gelişmişlik Sürecinde Türkiye. 2 Cilt. çev. Babür Kuzucu. İstanbul: Gözlem, 1975.
• Yetiş Doğan, Esma Gül. Osmanlı İç Borçlanma Sisteminde Modernleşme 1839-1881. İstanbul: VakıfBank Kültür Yayınları, 2022.
• 4. İnternet Kaynakları
• İstanbul Üniversitesi, “Nadir Eserler Kütüphanesi Koleksiyonu”. Erişim 01. 11. 2023. http://nek.istanbul.edu.tr:4444/ekos/FOTOGRAF/90628---0079.jpg
• İstanbul Üniversitesi, “Nadir Eserler Kütüphanesi Koleksiyonu”. Erişim 01 .11.2022. https://nek.istanbul.edu.tr/ekos/FOTOGRAF/90622---0007.jpg
• Phebus Müzayede, “Nadir Müzayede Lot 51”. Erişim 01 .11.2024. https://phebusmuzayede.com/51-esham-i-umumiye-devleti-aliye-hisse-senedi-ederi-10-sterlin- osmanlica-ingilizce-fransizca-3-dilde-1865-tarihli.html