Taşa Nakşedilen Hafıza: Hattat Hafız Osman ve Kendisine Atfedilen Kitabeler

Yıl 2025, Sayı: 9, 129 - 149, 15.04.2025

M. Fatih Çalışır , Elif Kurumehmet

https://doi.org/10.54462/kadim.1604544

Öz

Kitabeler, ait oldukları dönemin kültürel, sanatsal ve tarihsel anlatılarına tanıklık ederek, bu mirasın korunması ve gelecek nesiller aktarılmasında önemli rol oynarlar. Bu çalışma, Üsküdar’da yer alan ve ünlü hattat Hafız Osman Efendi’ye (1052-1110/1642–1698) atfedilen iki kitabeyi incelemektedir. Doğancılar’daki Şehit (Sarı) Süleyman Paşa Camii çeşme kitabesi ve Karacaahmet Tunusbağı Mezarlığı’ndaki Köprülü Damadı Siyavuş Paşa mezar taşı kitabesi. Dönemin en etkili siyasi ailesi Köprülü hanesiyle ilişkili şahsiyetlere ait bu kitabeler, hattın sanatsal ve sosyo-politik bir araç olarak çift yönlü işlevini ortaya koymaktadır. Çalışma, söz konusu kitabeleri sanatsal, tarihsel ve teknik açılardan ele almakta ve 17. yüzyıl Osmanlı İmparatorluğu’nda sanat, siyaset ve tasavvuf arasındaki karmaşık etkileşimlere dikkat çekmektedir. Ayrıca, Hafız Osman’ın devlet yönetime katkıları ve yaşadığı bazı zorlukları yeni arşiv belgeleri ışığında incelemektedir. Son olarak, bu kitabelerin kültürel miras ve tarihsel belge olarak korunmasının önemini vurgulamaktadır.

Anahtar Kelimeler

Osmanlı Hat Sanatı, Hafız Osman, Celî Sülüs, Epigrafi, Köprülü Hanesi, 17. Yüzyıl Osmanlı İmparatorluğu

Inscribed Memory: Calligrapher Hafız Osman and His Attributed Inscriptions

Öz

Kitabes (inscriptions) serve as lasting testaments to cultural, artistic, and historical narratives, preserving heritage for future generations. This study examines two inscriptions in Üsküdar attributed to the renowned calligrapher Hafız Osman Efendi (1052-1110/1642–1698): the fountain inscription of the Şehit (Sarı) Süleyman Pasha Mosque in Doğancılar and the tombstone inscription of Köprülü Damadı Siyavuş Pasha in the Karacaahmet Tunusbağı Cemetery. Both inscriptions commemorate individuals associated with the Köprülü household, the most influential political family of the period, and highlight the dual function of calligraphy as both an artistic medium and a socio-political tool. This study approaches the inscriptions from artistic, historical, and technical perspectives, exploring the intricate interplay between art, politics, and Sufism in the 17th century Ottoman Empire. It also draws on newly uncovered archival documents related to Hafız Osman’s life, shedding light on his contributions to the Ottoman government and personal struggles. Lastly, the study highlights the critical importance of preserving these inscriptions as cultural and historical records.

Anahtar Kelimeler

Ottoman Calligraphy, Hafız Osman, Celî Thuluth, Epigraphy, Köprülü Household, 17th Century Ottoman Empire

Kaynakça

• 1. Archival Documents
• Başkanlık Osmanlı Arşivi (BOA)
• İbnülemin Dahiliye (İE.DH).
• İbnülemin Ensab (İE.ENB).
• Ali Emiri Mustafa II (AE.SMST.II).
• İbnülemin Tevcihât (İE.TCT).
• 2. Published Sources and Dissertations
• Alparslan, Ali. Ünlü Türk Hattatları. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları, 1992.
• Araç, Ünal. İktidar ve Sanat: Damat İbrahim Paşa’nın Hamiliği (1730-1718). İstanbul: Vakıfbank Kültür Yayınları, 2022.
• Ayanoğlu, Fazıl İsmail. Tarihî Mezar Taşları: İstanbul-1. ed. Seyit Ali Kahraman. İstanbul: İBB Miras, 2022.
• Ayhan, Emrah. Nakşî Dîvânı. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, MA Thesis, 2000.
• Ayvansarâyî Hüseyin Efendi, Alî Sâtı' Efendi, and Süleyman Besim Efendi. Hadîkatü’ l-Cevâmî': İstanbul Câmileri ve Diğer Dînî-Sivil Mi'mari Yapılar. ed. Ahmed Nezih Galitekin. İstanbul: İşaret Yayınları, 2001.
• Bilkan, Ali Fuat. Nâbî Dîvânı. 2 vols. İstanbul: MEB Yayınları, 1997.
• Çalışır, M. Fatih. “Köprülü Sadrazamlar ve Sûfî Çevreler”. Osmanlı’ da İlm-i Tasavvuf. eds. Ercan Alkan - Osman Sacid Arı, 793-802. İstanbul: İSAR, 2018.
• Çalışır, M. Fatih. “Osmanlı Kültür Tarihine Bir Katkı: Fazıl Ahmed Paşa Koleksiyonu”. Osmanlı Tarihinde Köprülüler Dönemi (1656-1710): Yeni Kaynaklar, Yeni Yaklaşımlar. ed. M. Fatih Çalışır, 383-414. İstanbul: İHÜ Yayınları, 2024.
• Çığ, Kemal. Hattat Hafız Osman Efendi = A Famous Turkish Calligrapher Hafız Osman Efendi 1642-1698. İstanbul: İbrahim Horoz Basımevi, 1949.
• Dere, Ömer Faruk. Hattat Hâfız Osman Efendi: Hayatı, Sanatı, Eserleri. İstanbul: Korpus, 2009.
• Derman, M. Uğur. “Hâfız Osman”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 15/98-100. Ankara: TDV Yayınları, 1997.
• Derman, M. Uğur. “Eyüpsultan Reşâdiye Nümûne Mektebinin Kazınmış Kitâbesine Dâir”. Tarihi, Kültürü ve Sanatıyla III. Eyüpsultan Sempozyumu: Tebliğler (28-30 Mayıs 1999), 170-175. İstanbul: Eyüp Belediyesi, 2000.
• Derman, M. Uğur. Doksandokuz İstanbul Mushafı. İstanbul: İstanbul 2010 Avrupa Kültür Başkenti, 2010.
• Derman, M. Uğur. “Kendi İzahlarıyla Hâfız Osman’ın Mushafları”. Ömrümün Bereketi2-. ed. M. Uğur Derman, 155-168. İstanbul: Kubbealtı Neşriyat, 2019.
• Derman, M. Uğur. “Hâfız Osman’ın Hat Tarihimizdeki Yeri ve Yetiştirdikleri”. Ömrümün Bereketi- 3. ed. M. Uğur Derman, 41-53. İstanbul: Kubbealtı Neşriyat, 2019.
• Derman, M. Uğur. “İstanbul’un Osmanlı Devri Kitabeleri”. Ömrümün Bereketi 4-. ed. M. Uğur Derman, 339-357. İstanbul: Kubbealtı Neşriyat, 2021.
• Egemen, Affan. İstanbul Çeşme ve Sebilleri. İstanbul: Arıtan Yayınevi, 1993.
• Gharipour, Mohammad - Irvin Cemil Schick (eds). Calligraphy and Architecture in the Muslim World. Edinburgh: Edinburgh University Press, 2013.
• Gürbüzel, Aslıhan. Taming the Messiah: The Formation of an Ottoman Political Public Sphere, 1600-1700. Oakland, CA: University of California Press, 2023.
• Haskan, Mehmet Nermi. Yüzyıllar Boyunca Üsküdar. 3 vols. İstanbul: Üsküdar Belediyesi Kültür Yayınları, 2001.
• Kılıç, Abdullah. Tarihi Eserleriyle Üsküdar. İstanbul: Üsküdar Belediyesi Kültür Yayınları, 2017.
• Konyalı, İ. Hakkı. Abideleri ve Kitâbeleriyle Üsküdar Tarihi. 2 vols. İstanbul: Üsküdar Belediyesi Kültür Yayınları, 2021.
• Mert, Talip. “Hattat Hâfız Osman Efendi (1642-1698)”. Arşiv Dünyası 11 (2008), 94-103.
• Müstakimzâde Süleyman Sa'deddin Efendi. Tuhfe-i Hattâtîn. ed. Mustafa Koç. İstanbul: Klasik, 2011.
• Özcan, Ali Rıza. İstanbul’un 100 Kitabesi. İstanbul: Kültür A.Ş., 2011.
• Sarıcaoğlu, Fikret. “Sivayuş Paşa, Köprülü Damadı”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 37/313-315. Ankara: TDV Yayınları, 2009.
• Schick, İrvin Cemil. “Şehrin Yok Edilmekte Olan Hafızası Kitabeler”. Toplumsal Tarih 238 (2013), 24-29.
• Serin, Muhittin. Hat Sanatı ve Meşhur Hattatlar. İstanbul: Kubbealtı Neşriyat, 2010.
• Üsküdârî Abdullah Efendi, Vâkı' ât-ı Rûz-merre. 4 vols. ed. Muzaffer Doğan et al, Ankara: TÜBA Yayınları, 2017.
• Velikâhyaoğlu, Nezih. Sümbüliyye Tarikatı ve Kocamustafapaşa Külliyesi. İstanbul: Çağrı Yayınları, 2000.
• Yılmaz, Coşkun (ed.). İstanbul Kadı Sicilleri Bab Mahkemesi 54 Numaralı Sicil (H. 1102 / M. 1691). İstanbul: Kültür A.Ş., 2011.
• Yılmaz, Coşkun (ed.). İstanbul Kadı Sicilleri Kısmet-i Askeriye Mahkemesi 19 Numaralı Sicil (H. 1109-1110 / M. 1698-1699). İstanbul: Kültür A.Ş., 2019.
• Yılmaz, Coşkun (ed.). İstanbul Kadı Sicilleri Bab Mahkemesi 151 Numaralı Sicil (H. 1143-1144 / M. 1731). İstanbul: Kültür A.Ş., 2019.