OSMANLI MODERNLEŞMESİ/MERKEZİLEŞMESİ VE KRİZ: MARDİN VE ÇEVRESİNDE AŞİRETLER ZAMANI

Yıl 2019, Cilt: 3 Sayı: 2, 1 - 23, 27.12.2019

İbrahim Özcoşar

Öz

    Osmanlı
modernleşmesinin taşraya en önemli yansıması merkeziyetçiliktir. Merkezileşmenin
Osmanlı’nın doğu vilayetlerinde uygulanmaya başlaması, Osmanlı idari
yapılanması içinde bir ara form olarak varlıklarını devam ettiren “Kürt
emirliklerinin” sonu olmuştur. Kürt emirliklerine son verilmesiyle merkezin hâkimiyetini
tesis edeceğini düşünen Osmanlı Devleti, tam tersi bir gerçekle yüzleşmiştir.
Yüzyıllardır emirlikler aracılığıyla idare edilen aşiretler, emirliklerin
ortadan kaldırılmasının ardından merkezi idarenin de tesis edilememesiyle oluşan
boşlukta bölgedeki dengeleri bozacak bir hareketlilik içine girmişlerdir.
“Aşiretler Zamanı” olarak isimlendirilen bu dönem, Arap ve Kürt aşiretlerin hem
kendi aralarında hem devletle hem de devletin temsilcisi olarak gördükleri
sosyal sınıflarla (şehirli ve eşraf gibi) çatıştıkları bir kriz dönemidir.

    Osmanlı Devleti, bu kriz dönemini
aşmak için modernleşme/merkezileşme politikalarının mücessem şekli olarak
Tanzimat Fermanı’nı bölgede uygulamaya çalışmış; yeni idari birimler, yeni
idare mekanizmaları ve merkezden atanan yöneticiler ile düzeni tesis etme
girişimlerinde bulunmuştur. Ancak 19. yüzyıl boyunca aralıksız devam eden bu girişimlerin
düzeni sağlamada ve Osmanlı merkeziyetçiliğini tesis etmede başarılı olduklarını
söylemek mümkün değildir. Yüzyılın sonlarında Tanzimatçı yaklaşım ve
çözümlerden vazgeçmek zorunda kalan Osmanlı Devleti, geleneksel yapıyla- modern
merkeziyetçiliği uzlaştıran politikalar üretmeye başlamıştır.

    Makalede,  bu kriz döneminin aktörleri olarak aşiretler,
devlet ve diğer sosyal sınıfların rolleri ve 19. yüzyılın ikinci yarısında bu
aktörler ve rollerindeki değişimler coğrafi olarak Mardin ve çevresiyle
sınırlandırılarak incelenmiştir.

Anahtar Kelimeler

mardin, modernleşme, merkezileşme, emirlik, aşiret, eşraf

Kaynakça

• Mardin Şer’iye Sicilleri (MŞS)184, 197, 217, 235, 236, 248, 252, 253 numaralı Mardin Şer’iye Sicilleri.
• Salnâme-i Devlet-i Aliye-i Osmaniye, Def’a 1, Sene 1263; Def’a 2, Sene 1264; Def’a 3, Sene 1265; Def’a 7, Sene 1269; Def’a 33, Sene 1295 tarihleri arasındaki tüm salnameler.
• Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA)İrade-i Meclis-i Vala (İ.. MVL), 2410; Mühimme Kalemi Evrakı (MKT. MHM.) 609/32; Nezaret ve Devair Evrakı (MKT. NZD.) 105/31; Umûm Vilayet Evrakı (MKT. UM.) 445/9; 438/25; 546/6.
• Abdusselam Efendi (2007), Mardin Tarihi, (çev: Hüseyin Güneş), İstanbul: İmak Ofset Yay.
• Alagöz Mehmet (2003); Old Habits Die Hard, A Reaction to the Application of Tanzimat Edict: Bedirhan Bey's Revolt, İstanbul: Boğaziçi Universittesi, (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi).
• Aydın, Suavi vd. (2001), Mardin Aşiret Cemaat Devlet Tarih, İstanbul Vakfı Yayınları.
• Bois, Thomas (2004), Kürtler ve Yurtları: Kürdistan, Kürtler ve Kürdistan içinde, İstanbul: Doz Yayınları.
• Bozkurt, İbrahim (2003), Tarih Boyunca Aşiretçilik ve Şanlıurfa Aşiretler Tarihi, Birecik-Şanlıurfa: İmaj Yayıncılık.
• Brau, H.H. (1997), Tayy, Milli Eğitim Bakanlığı İslam Ansiklopedisi İçinde, (C. 12/I), Eskişehir.
• Bruinessen, Martin Van (2004), Ağa Şeyh Devlet, İstanbul: İletişim Yayınları.
• Celil,Celilê (1992), XIX. Yüzyıl Osmanlı İmparatorluğu’nda Kürtler, (çev. Mehmet Demir), Ankara: Özge Yayınları.
• Çadırcı, Musa (1997), Tanzimat Döneminde Anadolu Ketlerinin Sosyal ve Ekonomik Yapısı, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Çetin, Halis (2003- 2004 Kasım, Aralık, Ocak), “Gelenek ve Değişim Arasında Kriz: Türk Modernleşmesi”, Doğu Batı Düşünce Dergisi, Yıl 7, S. 25.
• Demir, Mehmet Bedi (2008), …Ve Kızıltepe, Mardin: Mardin Life Yayınları.
• Epiözdemir, Şakir (2005), 1514 Amasya Anlaşması, Kürt-Osmanlı İttifakı ve Mevlana İdris-i Bitlisi, İstanbul: Perî Yayları.
• Erpolat, M.Salih (2006), “Tahrir Defterlerine Göre XVI. Yüzyılda Mardin Sancağı’ndaki Aşiretler”, I.Uluslararası Mardin Tarihi Sempozyumu Bildirileri 2006, Mardin Valiliği, İstanbul: 448- 466.
• Ertaş, M. Yaşar (2007), “Tanzimat Döneminde Mardin ve Çevresinde Devlet Aşiret İlişkileri”, Makalelerle Mardin, C.I Tarih-Coğrafya içinde, İstanbul: Mardin Valiliği İl Özel İdaresi Yay.
• Gökalp, Ziya (1992), Kürt Aşiretleri hakkında Sosyolojik Tetkikler, (hzl. Şevket Beysanoğlu), İstanbul: Sosyal Yayınları.
• Göyünç, Nejat (1991), XVI. Yüzyılda Mardin Sancağı, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Guillaume, A. (1997), Şemmer, Milli Eğitim Bakanlığı İslam Ansiklopedisi İçinde, (C. 11), Eskişehir.
• Gül, Muammer (2004), “Tarihi ve Coğrafi Bakış Açısından Kürdistan kavramının Ortadoğu’daki Yeri (Ortaçağlardan Osmanlı Hakimiyetine Kadar)”, Birinci Ortadoğu Semineri (Kavramlar, Kaynaklar ve Metodoloji), 29-31 Mayıs 2003, Fırat Üniversitesi, Elazığ: Fırat Üniversitesi, Orta-Doğu Araştırmaları Merkezi Yayınları.
• Halaçoğlu, Yusuf (1997), XVIII. Yüzyılda Osmanlı İmparatorluğu’nun İskan Siyaseti ve Aşiretlerin Yerleştirilmesi, Ankara: Türk tarih Kurumu Yayınları.
• Hoca Sâdeddin (1280), Tâcû’t-Tevârîh, C. II, İstanbul.
• İdrîs-î Bidlîsî (2001), Selim Şah-nâme, (hzl. Hicabi Kırlangıç), , Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Kıran, Eyüp (2003), Kürt Milan Aşiret Konfederasyonu, İstanbul: Elma Yayınları.
• Layard, Austen Henry (2000), Ninova ve Kalıntıları, (Çev. Zafer Avşar), İstanbul: Avesta Yayınevi.
• Marufoğlu, Sinan (1998), Osmanlı Döneminde Kuzey Irak, İstanbul: Eren Yayınları.
• Mehmed Hurşid Paşa (1997), Seyâhatnâme-i Hudûd, (Çev. Alâattin Eser), İstanbul: Simurg yayınları.
• Nikitin, Bazil (1991), Kürtler, (Çev. H. Demirhan- C.Süreyya), İstanbul: Deng yayınları.
• Orhonlu, Cengiz (1987), Osmanlı İmparatorluğunda Aşiretlerin İskanı, İstanbul: Eren Yayıncılık.
• Özaydın, Abdülkerim (1991), Aneze, Diyanet İslam Ansiklopedisi İçinde, (C. 3), İstanbul.
• Özcoşar, İbrahim (2015, Bahar), “Şehir ve Eşraf: Osmanlı Diyarbekir’inde Eşraf”, Elektronik Sosyal Bilimler Dergisi, S.53: 127-144.
• Özcoşar, İbrahim (2017), Sultan ve Mir: Osmanlı-Kürt İlişkilerine Giriş, (Ed: İbrahim Özcoşar- Shahab Vali), Osmanlı Devleti ve Kürtler İçinde (s. 9- 37), İstanbul: Kitap Yayınevi.
• Solak, İbrahim (2006), “Mardin Kazası Köyleri ve Nüfus Yapısı”, I. Uluslararası Mardin Tarihi Sempozyumu Bildirileri, Mardin Valiliği, İstanbul: İmak Ofset: 413- 424.
• Yılmaçelik, İbrahim (1995), XIX. Yüzyılın İlk Yarısında Diyarbakır, Ankara: Türk tarih Kurumu Yayınları.